اسامی و صفات قرآن

در قرآن کریم و روایات اسلامی، اسامی و صفات متعددی برای «قرآن» به دلیل غنا و جامعیت این کتاب الهی ذکر شده، که هر یک بر ابعاد ویژه‌ای از عظمت معجزه جاوید خاتم پیامبران دلالت دارد و گوشه‌ای از کمال و جمال آن را نشان می‌دهد.

تعداد اسامی و صفات قرآن

قرآن مهم‌ترین معجزه پیامبر صلی الله علیه و آله و آخرین کتاب آسمانى، نزد مسلمانان اهمیت و احترام بى‌نظیرى دارد؛ از این رو، براى اشاره به این کتاب الهى، از نام‌ها، القاب و صفات متعددى استفاده شده است. ذکر نام های فراوان و اوصاف زیاد قرآن مجید باعث شده است که بعضی، اوصاف این کتاب را با نام های آن اشتباه گیرند، اما از آن جا که هر صفتی می تواند به صورت اسم استفاده شود، می توان اوصاف قرآن را جزء اسامی آن دانست.

از این رو است که در بین علمای تفسیر، اختلافات فراوانی وجود دارد و هر یک برای قرآن اسمائی آورده اند، چنان که مرحوم طبرسى در مجمع البیان به ذکر ۴ نام برای قرآن اکتفا کرده است که عبارت اند از: قرآن، فرقان، کتاب، ذکر. و ابوالفتوح رازى در مقدمه تفسیر خود ۴۳ نام براى قرآن آورده است، که بیشتر جنبه وصفى دارد. بدرالدین زرکشى نقل می‌کند که ابوالحسن على حرالى (م ۶۳۷ ق) کتابی در این زمینه نوشته و بیش از نود اسم یا وصف برای قرآن یادآور شده است. فیروزآبادی در بصائر ذوی التمییز ادعا می‌کند که برای قرآن صد اسم در قرآن کریم آمده و ۹۴ اسم را ذکر می‌کند.

فهرست اسامی و اوصاف قرآن

«فرهنگنامه علوم قرآن» با استفاده از کتاب‌هاى مذکور، صد اسم و وصف قرآن کریم را به شرح ذیل استخراج نموده است؛ (گرچه صحت انطباق برخی از این اسماء و صفات بر قرآن، محل تردید است):

1. آیات: «تِلْكَ آيَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقِّ» (آیه 252 سوره بقره)
2. اَثاره: «... ائْتُونِي بِكِتَابٍ مِنْ قَبْلِ هَٰذَا أَوْ أَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ» (آیه 4 سوره احقاف)
3. احسن الحدیث: «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِيَ» (آیه 23 سوره زمر)
4. اِمام: «يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِ ...» (آیه 71 سوره اسراء)
5. امر: « ذَٰلِكَ أَمْرُ اللَّهِ أَنْزَلَهُ إِلَيْكُمْ» (آیه 5 سوره طلاق)
6. إنزال: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُورًا مُبِينًا» (آیه 174 سوره نساء)
7. ایمان: « سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي لِلْإِيمَانِ» (آیه 193 سوره آل عمران)
8. بالغة: «حِكْمَةٌ بَالِغَةٌ ۖ فَمَا تُغْنِ النُّذُرُ» (آیه 5 سوره قمر)
9. برهان: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ » (آیه 174 سوره نساء)
10. بُشری: «هُدًى وَبُشْرَىٰ لِلْمُؤْمِنِينَ» (آیه 2 سوره نمل)
11. بشیر: «كِتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ بَشِيرًا وَنَذِيرًا» (آیه 3-4 سوره فصلت)
12. بصائر: «هَٰذَا بَصَائِرُ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ» (آیه 20 سوره جاثیة)
13. بَلاغ: «ههَٰذَا بَلَاغٌ لِلنَّاسِ» (آیه 52 سوره ابراهیم)
14. بیان: «ههَٰذَا بَيَانٌ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ» (آیه 138 سوره آل عمران)
15. بیّنات: «بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ» (آیه 49 سوره عنکبوت)
16. بیّنه: «فَقَدْ جَاءَكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ» (آیه 157 سوره انعام)
17. تبیان: «وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ» (آیه 89 سوره نحل)
18. تبصره: «تَبْصِرَةً وَذِكْرَىٰ لِكُلِّ عَبْدٍ مُنِيبٍ» (آیه 8 سوره ق)
19. تذکره: «و انه لتذکرة للمتقینر» (آیه 48 سوره حاقه)
20. تصدیق: «وَمَا كَانَ هَٰذَا الْقُرْآنُ أَنْ يُفْتَرَىٰ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَٰكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ» (آیه 37 سوره یونس)
21. تفسیر: «وَلَا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرًا» (آیه 33 سوره فرقان)
22. تفصیل: «وَمَا كَانَ هَٰذَا الْقُرْآنُ أَنْ يُفْتَرَىٰ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَٰكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَ تَفْصِيلَ الْكِتَابِ» (آیه 37 سوره یونس)
23. تنزیل: «وَإِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعَالَمِينَ» (آیه 192 سوره شعراء)
24. ثقیل: «إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا» (آیه 5 سوره مزمل)
25. حبل: «واعتصموا بحبل الله جمیعا ولاتفرقوا» (آیه 103 سوره آل عمران)
26. حجّة: «قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ فَلَوْ شَاءَ لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ» (آیه 149 سوره انعام)
27. حدیث: «فَلْيَأْتُوا بِحَدِيثٍ مِثْلِهِ إِنْ كَانُوا صَادِقِينَ» (آیه 34 سوره طور)
28. حقّ: «وَإِنَّهُ لَحَقُّ الْيَقِينِ» (آیه 51 سوره حاقه)
29. حکم: «وَكَذَٰلِكَ أَنْزَلْنَاهُ حُكْمًا عَرَبِيًّا» (سوره رعد/۳۷)
30. حکمت: «وَاذْكُرْنَ مَا يُتْلَىٰ فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ وَالْحِكْمَةِ» (آیه 34 سوره احزاب)
31. حکیم: «ذَٰلِكَ نَتْلُوهُ عَلَيْكَ مِنَ الْآيَاتِ وَالذِّكْرِ الْحَكِيمِ» (آیه 58 سوره آل عمران)
32. خَیر: «وَقِيلَ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا مَاذَا أَنْزَلَ رَبُّكُمْ قَالُوا خَيْرًا» (آیه 30 سوره نحل)
33. ذِکر: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ» آیه 9 سوره حجر)
34. ذِکری: «وَجَاءَكَ فِي هَٰذِهِ الْحَقُّ وَمَوْعِظَةٌ وَذِكْرَىٰ لِلْمُؤْمِنِينَ» (آیه 120 سوره هود)
35. رحمة: «وَإِنَّهُ لَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ» (آیه 77 سوره نمل)
36. رسالة: «يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ» (آیه 67 سوره مائده)
37. روح: «وَكَذَٰلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا» (آیه 52 سوره شوری)
38. سراج: «وَدَاعِيًا إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَسِرَاجًا مُنِيرًا» (آیه ۴۶ سوره احزاب)
39. شفاء: «قُلْ هُوَ لِلَّذِينَ آمَنُوا هُدًى وَشِفَاءٌ» (آیه 44 سوره فصلت)
40. صُحُف: «فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ» (آیه 13 سوره عبس)
41. صدق: «وَالَّذِي جَاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ أُولَٰئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ» (آیه 33 سوره زمر)
42. صراط مستقیم: «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَبر» (آیه 6 سوره حمد)
43. عَجَب: «إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا» (آیه 1 سوره جن)
44. عدل: «وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلًا» (آیه 115 سوره انعام)
45. عربی: «قُرْآنًا عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ» (آیه 28 سوره زمر)
46. العروة الوثقی: «لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ ۖ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ ۚ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىٰ لَا انْفِصَامَ لَهَا ۗ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» (آیه 256 سوره بقره)
47. عزیز: « وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ» (آیه 41 سوره فصلت)
48. اعتصام: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا ...» (آیه 103 سوره آل عمران)
49. عظیم: «وَلَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِي وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ» (آیه 87 سوره حجر)
50. علم: «وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَمَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا وَاقٍ» (آیه 37 سوره رعد)
51. عَلیّ: «وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ» (آیه 4 سوره زخرف)
52. غیب: «الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ» (آیه 3 سوره بقره)
53. فرقان: «تَبَارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَىٰ عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعَالَمِينَ نَذِيرًا» (آیه 1 سوره فرقان)
54. فَصل: «إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ» (آیه 13 سوره طارق)
55. فضل: (آیه 58 سوره یونس)
56. قرآن: «» (آیه ۷۷ سوره واقعه)
57. قسط: (آیه 42 سوره مائده)
58. قصص: (آیه 3 سوره یوسف)
59. قول: «وَلَقَدْ وَصَّلْنَا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ» (آیه 51 سوره قصص)
60. قیل: (آیه 122 سوره نساء)
61. قیّم: «{{متن قرآن|ولم یجعل له عوجاً * قیّماً لینذر بأسا شدیدار» (سوره کهف/۱-۲)
62. قیّمة: «فیها کتبٌ قیّمة» (آیه ۳ سوره بیّنه)
63. کتاب: «انا انزلنا الیک الکتاب بالحق لتحکم بین الناس» (آیه ۱۰۵ سوره نساء/)
64. کریم: «انه لقرآن کریم» (سوره واقعه/۷۷)
65. کلام: «و ان احد من المشرکین استجارک فاجره حتى یسمع کلام الله» (سوره توبه/۶)
66. کلمات: (آیه 27 سوره لقمان)
67. کلمة: «و تمّت کلمة ربک صدقا و عدلا» (آیه ۱۱۵ سوره انعام)
68. کوثر: «انا اعطیناک الکوثر» (آیه 1 سوره کوثر)
69. ماء: (آیه 18 سوره مؤمنون)
70. مبارک: «هذا ذکر مبارک انزلناه» (سوره انبیاء/۵۰)
71. مبشِّر: «قَيِّمًا لِيُنْذِرَ بَأْسًا شَدِيدًا مِنْ لَدُنْهُ وَيُبَشِّرَ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْرًا حَسَنًا» (سوره کهف/۲)
72. مُبِین: «تلک آیات الکتاب المبین» (سوره یوسف/۱)
73. متشابه: «الله نزل احسن الحدیث کتابا متشابها» (سوره زمر/۲۳)
74. متلُوّ: (سوره بقره/۱۲۱)
75. مَثانی: «الله نزّل احسن الحدیث کتابا متشابها مثانی» (سوره زمر/۲۳)
76. مُثبِّت: (سوره هود/۱۲۰)
77. مَثَل: (سوره ابراهیم/۲۴)
78. مَجید: «ق و القرآن المجید» (سوره ق/۱)
79. مُحکمة: (سوره محمد/۲۰)
80. مُرتَّل: (سوره مزمل/۴)
81. مرفوع: «مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ» (سوره عبس/۱۴)
82. مَسطور: «و کتابٍ مسطور» (سوره طور/۲)
83. مَصدِّق: «وَهَٰذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ» (سوره انعام/۹۲)
84. مَطهَّر: «مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ» (سوره عبس/۱۴)
85. مَفصّل: «وَ هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ إِلَيْكُمُ الْكِتَابَ مُفَصَّلًا» (سوره انعام/۱۱۴)
86. مَقروء: (سوره اسراء/۱۰۶)
87. مُکرَّم: «فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ» (سوره عبس/۱۳)
88. مُنزَّل «وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ» (سوره انعام/۱۱۴)
89. مُنیر: (سوره احزاب/۴۶)
90. مَوعظه: «یا ایها الناس قد جائتکم موعظة من ربکم و شفاء لما فی الصدور» (سوره یونس/۵۷)
91. مُهیمن: «و انزلنا الیک الکتاب بالحق مصدقا لما بین یدیه من الکتاب و مهیمنا علیه» (سوره مائده/۴۸)
92. نَبَأ: (سوره نبأ/۱-۲)
93. نَذیر: «کتاب فصّلت آیاته قرآنا عربیا لقوم یعلمون بشیرا و نذیرا» (سوره فصلت/۳-۴)
94. نجوم: (سوره واقعه/۷۵)
95. نعمت: «و اما بنعمة ربک فحدث» (سوره ضحی/۱۱)
96. نور: «و اتبعوا النور الذی انزل معه» (سوره اعراف/۱۵۷)
97. وَحی: «انما انذرکم بالوحی» (سوره انبیاء/۴۵)
98. هادی: «... انّا سمعنا قرآناً عجباً * يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ» (سوره جن/۱-۲)
99. هُدَی: «ذلک الکتاب لاریب فیه هدى للمتقین» (سوره بقره/۲)

در تعیین این که کدام‌یک از این واژه‌ها از حالت وصفی بیرون آمده و (به سبب کثرت استعمال) به صورت اسم عَلَم برای قرآن درآمده است، نمی‌توان اظهارنظر قطعی کرد؛ گرچه می‌توان اطمینان داشت برخی واژه‌ها حالت وصفی خود را حفظ کرده، اسم عَلَم برای قرآن نشده‌اند.

منابع

• فرهنگ‌نامه علوم قرآن، دفتر تبلیغات اسلامی، ج۱ ص۸۲۶.
• شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، محمد محمدى رى‌‏شهرى.

قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن	(اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن	آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن	تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی	تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
	دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن	تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن