نزول قرآن
آیات قرآن کریم از طریق وحی الهی به واسطه جبرئيل بر قلب پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله نازل شده‌اند، که به آن «نزول قرآن» گفته می‌شود. نزول قرآن به دو گونه «دفعی» و «تدریجی» بوده است.
محتویات
نازل كننده قرآن
آيات شريف قرآن مجيد را كه از «نزول قرآن» سخن می گويند، می توان در سه دسته قرار داد:
- آياتی كه متعرض نازل كننده قرآن نيستند و نسبت به آن ساكت اند، مانند: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ...».[۱]
- آياتی كه نازل كننده قرآن را خداوند متعال معرفی می كنند، نظير: «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا...».[۲]
- آياتی كه از نقش بعضی از فرشتگان در نزول قرآن سخن گفته و به ويژه حضرت جبرئيل را مُنزل قرآن می داند، نظير: «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ * عَلَىٰ قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ».[۳]
جمع این آیات به این صورت است که فرشته وحی، نازل كننده قرآن است و خداوند متعال، فوق او و در طول آن، مُنزل حقيقی قرآن بر انسان است و اين وجه از آيات نزول نيز بخوبی استفاده می شود، تعابيری از قبيل «...فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَىٰ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ...»[۴] و «قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ... »[۵] به خوبی دلالت بر اين دارد كه دو اِسناد در طول يكديگرند و فرشته وحی به اذن و امر الهي قرآن را نازل می كند.
قرآن بر چه كسی نازل شده است؟
نظير آن چه در نازل كننده قرآن مطرح بود، در مُنزَل عليه (کسی که قرآن بر او نازل شده) نيز مطرح است.
- در برخی آيات سخني از منزل عليه قرآن به ميان نيامده است، نظير: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ».[۶]
- در آيات فراوانی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به عنوان منزل عليه قرآن معرفی می شود، نظير: «...وَآمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَهُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ...».[۷]
انواع نزول قرآن
بر اساس آیات قرآن و واقعیات تاریخی، قرآن کریم به دو گونه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله نازل شده است:
نزول دفعی
برخی از آیات قرآن بر این دلالت دارند که قرآن کریم پیش از نزول تدریجی، به صورت یکجا در ماه مبارک رمضان بر قلب پیامبر نازل شده است، مانند:
- «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ»[۸] ماه رمضان كه قرآن در آن نازل شده، راهنماى مردم است و دلايلى روشن و آشكار از هدايت دارد، و مايه جدايى [حق از باطل] است.
- «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ * فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ»[۹] ما آن را در شبى مبارك (شب قدر) فرستاديم، كه ما بيم كننده ايم. در آن شب هر امر استوارى (با حكمت و تدبير نظام احسن) معيّن و ممتاز مى گردد.
- «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْر»[۱۰] ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.
نزول تدریجی
قرآن در طىّ بيست و سه سال و تدریجاً فرود آمده است، سيزده سال در مكه و ده سال در مدينه. علّامه طباطبائى در اين باره مى نويسد: «سور و آيات قرآن مجيد يكجا نازل نشده است، اين مطلب علاوه بر تاريخ قطعى كه به نزول تدريجى قرآن مجيد در امتداد بيست و سه سال مدت دعوت پيغمبر اكرم (ص) شهادت مى دهد، از مضامين خود آيات نيز روشن است:[۱۱]
- «وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِيلًا»؛[۱۲] و قرآنى بخش بخش [بر تو] نازل كرديم تا آن را به آرامى بر مردم بخوانى و آن را به تدريج نازل كرديم.
- «وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً * كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِيلًا»؛[۱۳] و كسانى كه كافر شدند گفتند: چرا قرآن يكجا بر او نازل نشده است؟ اين گونه [ما آن را به تدريج نازل كرديم] تا قلبت را به وسيله آن استوار گردانيديم و آن را به آرامى [بر تو] خوانديم.
آغاز نزول قرآن
مشهور آن است كه اولين آيات نازل شده بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، آیات ابتدایی سوره علق بوده كه در غار حراء انجام گرفته است: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ *...* علّم الانسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ».[۱۴]
شأن نزول آیات
بسيارى از آیات قرآن و گاه يک سوره كامل آن، به مناسبت رويدادى اجتماعى يا پرسشى كه از رسول مكرّم شده نازل گشته اند. آنچه زمينه و موجب نزول آيات مى شده اصطلاحا «اسباب نزول» يا «شأن نزول» ناميده اند.[۱۵]
پانویس
منابع
- آشنايى با علوم قرآنی، محمدمهدى ركنى يزدى، مشهد: آستان قدس، 1379.
- آشنايى با قرآن، جمعى از نويسندگان، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1382.
- "گفتارى درباره نزول قرآن"، محمود رجبی، فصلنامه معرفت، شماره 1.
