استدراج

«اِستدراج» از سنتهای الهی به معنای نزدیک شدن تدریجى و غیرمستقیم کافران و فاسقان به هلاکت و عذاب، بر اثر اصرار بر کفر و گناه است. استدراج توسط خداوند بر اساس حکمت بوده و با عدالت او منافاتی ندارد و مادامی که نزول عذاب مایه بیداری و برگشت گناهکاران باشد، خداوند اقدام به عذاب استدراج نمی‏‌کند. عذاب استدراج به دنبال برخی از گناهان مانند تکذیب آیات الهی و فراموشی و غفلت از پیام‏های الهی، دامن‏گیر شخص می‏‌شود؛ اما در مقابل، ایمان و تقوا، یاد خدا و شکر او، از عوامل ایمنى از سنت استدراج است.

معنای استدراج

به گفته اهل لغت «استدراج» دو معنی دارد، یکی گرفتن چیزی به تدریج است، زیرا اصل این ماده از «درجه» گرفته شده که به معنی «پله» است، همان گونه که انسان در صعود و نزول از طبقات پائین عمارت به بالا یا به عکس، از پله‌ها استفاده می‌کند؛ همچنین هرگاه چیزی را تدریجاً و مرحله به مرحله بگیرند یا گرفتار سازند به این عمل استدراج گفته می‌شود.

معنی دیگر استدراج، «پیچیدن» است، همان گونه که یک طومار را به هم می‌پیچند. و به گفته علامه شعرانی: استدراج، اندک اندک بردن و نزدیک کردن است. بنابراین، این واژه در همه کاربردهایش متضمن معناى تدریج و نوعى حرکت صعودى یا نزولى است. استدراج در اصطلاح نوعی عقوبت تدریجی بر کافران و گناهکاران غافل در چهره برخورداری آنان از نعمت‏های دنیوی است.

مفهوم استدراج در قرآن به معناى فرو‌کشیدن تدریجى افراد به سوى مقصد و سرانجامشان یا در هم پیچیدن زندگى و وجودشان از طریق اغفال آنها از یاد خداست که اعطاى نعمت و آسایش بیشتر در این فرایند نقشى اساسى دارد. انسان‌هایى که از هدایت‌ها و آزمایش‌هاى گوناگون خداوند براى هدایت تأثیر مثبت نمى‌پذیرند، در آخرین مرحله به آنان مهلت داده شده، به کلى رها مى‌گردند و حتى زمینه‌ها و امکانات سقوط نیز برایشان مهیا ‌مى‌شود و به تدریج به سرانجام شوم خویش نزدیک شده، ناگاه به عذاب خداوندى دچار مى‌گردند.

واژه «استدراج» (سَنَستَدرِجُهم) در دو آیه از قرآن مجید آمده است و هر دو آیه درباره انکارکنندگان آیات الهی است. یکی در آیه «فَذَرْنِي وَمَنْ يُكَذِّبُ بِهَٰذَا الْحَدِيثِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ»؛ پس مرا با کسانی که این قرآن را انکار می کنند واگذار، به زودی ما آنان را به تدریج از آنجا که نمی دانند [به سوی عذاب] می کشانیم. و دیگری آیه «وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ»؛ و آنها که آیات ما را تکذیب کردند، به تدریج از جایی که نمی‌دانند، گرفتار مجازاتشان خواهیم کرد».

از امام صادق علیه السلام، در تفسیر آیه اخیر آمده است: «هو العبد یذنب الذنب فتجدّد له النعمة معه تلهیه تلک النعمة عن الاستغفار من ذلک الذنب»؛ منظور از این آیه بنده گنهکاری است که پس از انجام گناه، خداوند او را مشمول نعمتی قرار می‌دهد ولی او نعمت را به حساب خوبی خودش گذاشته و از استغفار در برابر گناه غافلش می‌سازد. چنانکه از امام حسین علیه السلام در تحف العقول نقل شده که فرمود: «استدراج از خداوند سبحان آن است که نعمت بنده را فراوان کند و توفیق شکر را از او سلب نماید».

علامه طباطبائی با توجه به آیه فوق می گوید: «استدراج در لغت به معناى این است که کسى در صدد بر آید پله پله و به تدریج از مکانى و یا امرى بالا رود یا پائین آید و یا نسبت به آن نزدیک شود، و در این آیه، قرینه مقام دلالت دارد بر این که منظور از استدراج نزدیک شدن به هلاکت است یا در دنیا و یا در آخرت؛ و این که استدراج را مقید کرد به راهی که خود آنان نمی فهمند، برای این است که بفهماند این نزدیک کردن آشکارا نیست بلکه در همان سرگرمی به تمتع از مظاهر زندگی مادی مخفی است و در نتیجه ایشان با زیاده روی در معصیت پیوسته بسوی هلاکت نزدیک می‌شود. پس می‌توان گفت استدراج، تجدید نعمت بعد از نعمتی دیگر است تا بدین وسیله التذاذ به آن نعمت‌ها ایشان را از توجه به وبال کارهایشان غافل بسازد».

همچنین علامه شعرانی در تفسیر آیه مذکور می گوید: «از لوازم ذاتی تکذیب حق، شقاوت است؛ هر کس به آیات الهی گمان بد دارد و به کتب و اقوال اهل دین نظر نکند، از سعادت علم محروم شود و بتدریج شقاوت و جهل او بیشتر و راسختر گردد...».

حوزه معنایى استدراج:

مفهوم استدراج گستره وسیعى دارد و در ارتباط با بسیارى از مفاهیم دیگر قرآن است؛ از پدیده استدراج در آیات متعدد بدون کاربرد واژه «استدراج» با عناوین کید الهی، مهلت، استهزاء، طول عمردادن و...، به ‌تفصیل بحث شده است. از این ‌رو علامه مجلسى، در ضمن دو عنوان عام «کفر و ایمان» درباره استدراج بحث ‌کرده است.

مفاهیم پیرامون استدراج گاه در مقایسه با افراد مبتلا به این سنت و گاه در مقایسه با خداوند در نقش فاعل استدراج مطرح شده است. در واقع این مفاهیم، دو روى یک سکه است که بخش نخست آن‌ها حالت ظاهرى استدراج (تنعّم، آسایش و احساس عزت و اقتدار) و بخش دیگر حالت باطنى و واقعى آن (فرو رفتن آرام در باتلاق هلاکت و ابتلاى تدریجى به عذاب الهى) را نمایش مى‌دهد.

در دسته نخست به مراحل گوناگونى از سیر تدریجى انسان در بستر هدایت‌هاى تکوینى و تشریعى خداوند و در دسته دوم به پایان دفعى این فرایند که با نزول عذاب دنیوى یا فرود آمدن عذاب اخروى به هنگام مرگ قرین است توجه شده، از این ‌رو مفهوم مزبور در ۴‌ حوزه معنایى قابل بررسى است.

استدراج در ظاهر با تنعم و بهره‌مندى از لذت‌هاى حیات همراه است. واژه «امداد» از ریشه «مدّ» و به معناى گشایش و یارى رساندن در زندگى مادى یا معنوى در مواردى که جنبه منفى ‌آن مورد نظر بوده و به گمراهى افراد مى‌انجامد، به این واقعیت اشاره دارد: «أَيَحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مَالٍ وَبَنِينَ 💠 نُسَارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْرَاتِ ۚ بَلْ لَا يَشْعُرُونَ»؛ و نیز سوره مریم، آیه ۷۵ و سوره بقره، آیه ۱۵.

واژه «تمتیع» نیز به معناى بهره‌مند ساختن همراه با لذت و رفع نیاز در مواردى که در خصوص نعمت‌هاى دنیا و با مفهوم منفى به ‌کار رفته به این معنا اشاره دارد: «قَالُوا سُبْحَانَكَ مَا كَانَ يَنْبَغِي لَنَا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِكَ مِنْ أَوْلِيَاءَ وَلَٰكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَآبَاءَهُمْ حَتَّىٰ نَسُوا الذِّكْرَ وَكَانُوا قَوْمًا بُورًا» و نیز سوره طه آیه ۱۳۱ و سوره حجر، آیه ۸۸. مهلت و نعمت‌هاى الهى در این گونه افراد نوعى احساس رهایى، بى‌قیدى و بى‌بندوبارى پدید مى‌آورد.

در همین راستا واژه «املاء» به معناى مدت زمان دراز و مهلت و تأخیر مطرح مى‌شود که در خود معناى آزاد گذاشتن و رها کردن را دارد؛ به عنوان مثال، املاء بر رها ساختن افسار اسب براى آزادانه چریدن اطلاق مى‌شود:. «وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ ۚ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُوا إِثْمًا ۚ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ»؛ «وَأُمْلِي لَهُمْ ۚ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ»؛ سوره قلم، آیه ۴۵، سوره رعد، آیه ۳۲ و سوره حج، آیه ۴۴ و ۴۸.

ظاهر نیکوى ‌استدراج موجب مى‌شود افراد، اعمال خویش را نیکو شمرده، از اصلاح خویش غافل گردند:. «الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا»؛ مفهوم «تسویل» به معناى زیبا نشان دادن زشتی‌ها: «إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلَىٰ أَدْبَارِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى ۙ الشَّيْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَأَمْلَىٰ لَهُمْ»؛ و «تزیین» به همین معنا: «فَلَوْلَا إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَلَٰكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ»؛ که شیطان عامل آن دو معرفى شده به این ویژگى اشاره دارد.

فاعلیت شیطان در این آیات در مقایسه با فاعلیت خداوند در آیات استدراج بیانگر رابطه طولى میان آن دو است. نعمت‌هاى استدراجى در افراد حالت‌هاى ویژه‌اى مى‌آفریند که دسته دیگرى از مفاهیم را به آن مرتبط مى‌سازد؛ مانند: «فَرَح» به معناى شادى بیش از اندازه و بى‌مورد:. «ذَٰلِكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَبِمَا كُنْتُمْ تَمْرَحُونَ»؛ «إِنَّ قَارُونَ كَانَ مِنْ قَوْمِ مُوسَىٰ فَبَغَىٰ عَلَيْهِمْ ۖ وَآتَيْنَاهُ مِنَ الْكُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِي الْقُوَّةِ إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لَا تَفْرَحْ ۖ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْفَرِحِينَ».

«بَطَر» به معناى زیاده‌روى در خوشى به همراه غفلت:. «وَكَمْ أَهْلَكْنَا مِنْ قَرْيَةٍ بَطِرَتْ مَعِيشَتَهَا ۖ فَتِلْكَ مَسَاكِنُهُمْ لَمْ تُسْكَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلَّا قَلِيلًا ۖ وَكُنَّا نَحْنُ الْوَارِثِينَ»؛ «أشَر» به معناى شدت بطر به همراه ناسپاسى:. «سَيَعْلَمُونَ غَدًا مَنِ الْكَذَّابُ الْأَشِرُ»؛ «فُکاهة» به معناى خنده و مزاح که گاه همراه با بى‌توجهى و غفلت از گناهان و زشتی‌هاى خویش است:. «وَإِذَا انْقَلَبُوا إِلَىٰ أَهْلِهِمُ انْقَلَبُوا فَكِهِينَ»؛ «لهو» به معناى گرایش به لذت‌ها بدون توجه به فرجام آن‌ها:. «ذَرْهُمْ يَأْكُلُوا وَيَتَمَتَّعُوا وَيُلْهِهِمُ الْأَمَلُ ۖ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ»؛ و «لعب» به ‌معناى تفریح‌هاى نابخردانه و سرگرمی‌هاى پوچ: «فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَيَلْعَبُوا حَتَّىٰ يُلَاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي يُوعَدُونَ».

خداوند به افراد مبتلا به استدراج، مهلت کافى مى‌دهد. مفهوم «امهال» و «تمهیل» از ریشه «مهل» به معناى سکون و مدارا به این واقعیت اشاره دارد که به کافران و منکران خدا و پیامبر مهلت داده شده و در مجازات آنان عجله نمى‌شود:. «وَذَرْنِي وَالْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِيلًا»؛ «فَمَهِّلِ الْكَافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْدًا».

واژه‌هاى «تأخیر»، «انظار» و «انتظار» نیز معناى مهلت دادن را تداعى مى‌کند: «وَلَا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلًا عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ ۚ إِنَّمَا يُؤَخِّرُهُمْ لِيَوْمٍ تَشْخَصُ فِيهِ الْأَبْصَارُ»؛ «قَالَ أَنْظِرْنِي إِلَىٰ يَوْمِ يُبْعَثُونَ 💠 قَالَ إِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ»؛ «وَانْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ»؛ مهلت خداوند در استدراج از روى بى‌اعتنایى و بى‌توجهى است.

واژه «وذر» به معناى ترک کردن و رها ساختن و دور انداختن شىء یا شخص بى‌ارزش به این معنا اشاره دارد: «فَذَرْهُمْ فِي غَمْرَتِهِمْ حَتَّىٰ حِينٍ»؛ این وضعیت به گمراهى بیشتر شخص انجامیده: «وَنُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ كَمَا لَمْ يُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ»؛ قلب او را کاملاً به روى حقیقت بسته و او را بیش از پیش غافل و خود فراموش مى‌سازد.

مفاهیم «ختم»، «غشاوه»: «خَتَمَ اللَّهُ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ وَعَلَىٰ سَمْعِهِمْ ۖ وَعَلَىٰ أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ ۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ»؛ «طبع»: «الَّذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آيَاتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطَانٍ أَتَاهُمْ ۖ كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللَّهِ وَعِنْدَ الَّذِينَ آمَنُوا ۚ كَذَٰلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ»؛ «اضلال»: «أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَٰهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَىٰ عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَىٰ سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَىٰ بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ ۚ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ»؛ و «اِنساء»: «وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ»؛ هر یک ‌از جهتى به این معنا اشاره دارد.

در واقع خداوند با رفع فشارهاى مستقیم و غیرمستقیم خود و مهیا ساختن همه زمینه‌هاى تنعم و تلذذ براى این اشخاص به نوعى در فرایند گمراهى آنان نقش ایفا مى‌کند:. «وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ ۚ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُوا إِثْمًا ۚ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ»؛ از این ‌رو فرایند ابتعاد ستمکاران بر اثر پیشرفت‌هاى مادى به منزله لعنت و نفرین خداوند بر آنان شمرده شده ‌است.

سنت استدراج دو لایه کاملا متفاوت دارد: ظاهرى نیکو و عذابى باطنى که در پایان به ناگاه آشکار مى‌شود، از این‌رو به آن «مکر»:. «وَمَكَرُوا وَمَكَرَ اللَّهُ ۖ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ»؛ «کید»: «وَأُمْلِي لَهُمْ ۚ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ»؛ «خدعه»: «إِنَّ الْمُنَافِقِينَ يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ وَإِذَا قَامُوا إِلَى الصَّلَاةِ قَامُوا كُسَالَىٰ يُرَاءُونَ النَّاسَ وَلَا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِيلًا»؛ و گاه «فتنه»: «وَلَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَىٰ مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ ۚ وَرِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَأَبْقَىٰ» اطلاق شده است.

برخى مکر را تنها به عذاب پایانى یا الطافى که خداوند در مقام مقابله با کافران به مؤمنان مى‌بخشد اطلاق کرده‌اند؛ اما به نظر مى‌رسد معناى مکر از گستره وسیعى برخوردار است و هر گونه مقابله به مثل از جانب خداوند را شامل مى‌شود.

به ‌طور کلى با توجه به این که سنت خداوند در این دیارِ تکلیف و آزمایش، بر پوشاندن نعمت‌هاى خویش در لفافه‌اى از رنج و عذاب ظاهرى و نهان ساختن نقمت‌هاى خویش در قالبى از آسایش و نعمت است، مى‌توان معنایى بسیار عام از مفهوم مکر تصور کرد: «أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ».

از سوى دیگر استمرار و افزایش حالت طغیان در این افراد نوعى تمسخر و استهزا در برابر خداوند است و از این‌رو او نیز این ترفند خویش را استهزایى در برابر رفتار ناشایست آنان نامیده است: «وَإِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا إِلَىٰ شَيَاطِينِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ 💠 اللَّهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَيَمُدُّهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ»؛ در واقع مهلت خداوند و گشایش‌هاى او نوعى زمینه‌سازى براى عقوبت آنان است.

واژه «عدّ» و «اعداد» از ریشه «عدّ» به معناى تهیه و آماده‌سازى و «عدّ» به معناى شمارش در مواردى به این معنا اشاره دارد. خداوند در آیاتى از آماده ساختن جهنم براى کافران و منافقان: «وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِكِينَ وَالْمُشْرِكَاتِ الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ ۚ عَلَيْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ ۖ وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ ۖ وَسَاءَتْ مَصِيرًا»؛ و در آیه‌اى دیگر از شمارش اعمال یا نفس‌هاى آنان: «فَلَا تَعْجَلْ عَلَيْهِمْ ۖ إِنَّمَا نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا»؛ سخن به میان آورده که به ایجاد فرصت براى آنان جهت تکمیل گناهان و زشتی‌هایشان اشاره دارد تا بدین ترتیب خود، درجه مخصوص خویش را در جهنم کسب کنند. استعمال این واژه در مورد مؤمنان بر مفهومى کاملا عکس استدراج دلالت داشته، به ‌مهلت جهت تکمیل حسنات و خیرات اشاره ‌دارد.

پایان استدراج همواره با نزول ناگهانى عذاب الهى در دنیا یا آخرت همراه است. مفاهیم «أخذ»: «فَأَخَذَهُ اللَّهُ نَكَالَ الْآخِرَةِ وَالْأُولَىٰ»؛ «عذاب»: «وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ ۚ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُوا إِثْمًا ۚ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ»؛ و «انتقام»: «فَلَمَّا آسَفُونَا انْتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْنَاهُمْ أَجْمَعِينَ»؛ به این فرجام شوم اشاره دارد. مفاهیم «هلاک»: «أَلَمْ يَرَوْا كَمْ أَهْلَكْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ مَا لَمْ نُمَكِّنْ لَكُمْ وَأَرْسَلْنَا السَّمَاءَ عَلَيْهِمْ مِدْرَارًا وَجَعَلْنَا الْأَنْهَارَ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمْ فَأَهْلَكْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَأَنْشَأْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْنًا آخَرِينَ»؛ «قَصْم»: «وَكَمْ قَصَمْنَا مِنْ قَرْيَةٍ كَانَتْ ظَالِمَةً وَأَنْشَأْنَا بَعْدَهَا قَوْمًا آخَرِينَ»؛ «دَمار»: «فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ مَكْرِهِمْ أَنَّا دَمَّرْنَاهُمْ وَقَوْمَهُمْ أَجْمَعِينَ»؛ و «قطع دابِر»: «فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُوا ۚ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ»؛ در سطح‌گسترده‌ترى در خصوص جوامع مبتلا به استدراج ‌به ‌کار رفته که اصطلاحاً به آن عذاب استیصال ‌گویند.

سنت استدراج

قرآن کریم از برخى سنت‌هاى الهى یاد مى‌کند که فرایند حرکت انسان و جوامع بشرى تابع آن‌هاست. این سنت‌ها افزون بر استناد به بعد غیبى، از واقعیتى عینى و طبیعى نیز برخوردار بوده، از منظر روانشناختى و جامعه‌شناختى قابل تبیین و تحلیل است. با این نگرش مى‌توان سنت استدراج را در دو حوزه فردى و اجتماعى بررسى ‌کرد:

۱. استدراج فردى:

انسان از آغاز زندگى به اقتضاى طبیعت مادى خویش به تدریج امکانات وجودى خود را از دست مى‌دهد: «وَذَرْنِي وَالْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِيلًا»؛ (سوره انبیاء/۲۱، ۴۴) این فرایند در صورت عدم استفاده از این امکانات و تبدیل نکردن آن‌ها به امکانات ماندگار معنوى به تدریج انسان را به سوى خسران و زیان ابدى ـ ‌که همان اتلاف عمر و استحقاق عذاب اخروى است‌ ـ سوق مى‌دهد: «إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِی خُسْرٍ * إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ...». (سوره عصر/‌۱۰۳، ۲‌ـ‌۳)

در این میان خداوند به ‌طور مستقیم از عوامل گوناگونى همچون: موهبت عقل: «وَذَرْنِي وَالْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِيلًا»؛ روم]]/۳۰، ۲۸) و ارسال پیامبران: «وَذَرْنِي وَالْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِيلًا»؛ شعراء]]/ ۲۶، ۲۰۸) و به ‌طور غیرمستقیم با جریان‌سازى در زندگى به وسیله ابتلا به سختی‌ها و مصائب: «وَذَرْنِي وَالْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِيلًا»؛ انعام]]/۶، ۴۲ و نیز سوره اعراف/۷، ۹۴) یا نزول نعمت‌هاى فراوان: «وَذَرْنِي وَالْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِيلًا»؛ فاطر]]/۳۵، ۳) براى توقف این روند استفاده کرده است، و براى انتخاب آزادانه و آگاهانه و تلاش بر مبناى آن به بندگان مهلت کافى عطا مى‌کند: «وَذَرْنِي وَالْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِيلًا»؛ یونس]]/۱۰، ۱۴).

اما برخى افراد این فرصت‌ها را از دست مى‌دهند یا از آن‌ها سوء استفاده مى‌کنند و از آیات و پیام‌هاى الهى روى گردانده، به طبیعت جَهول و عجول خویش از نعمت‌هاى خدا دچار غرور ـ ‌که زمینه و محتواى اصلى استدراج است ـ مى‌شوند و افسار گسیخته و از بلاها و مصیبت‌ها ناسپاس و از خدا رویگردان مى‌شوند: «فَأَمَّا الْإِنسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَکرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَکرَمَنِ * وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَیهِ رِزْقَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَهَانَنِ». (سوره فجر/۸۹‌، ۱۵‌ـ‌۱۶ و نیز سوره فصلت‌/۴۱، ۴۹‌ـ‌۵۱) و حتى اگر در رخدادهاى بسیار دشوار نیز اندک توجهى به خدا کنند موقتى و براى نیل به خواسته‌هاى شیطانى خویش است: «وَذَرْنِي وَالْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِيلًا»؛ زمر]]/۳۹، ۸)، تا آنجا که اصرار و عناد آنان به ‌طور کلى زمینه هدایت را از میان برده، هیچ راهى دیگر براى توقف روند رو به رشد خسران نمى‌ماند: «کلُوا وَتَمَتَّعُوا قَلِیلًا إِنَّکم مُّجْرِمُونَ... فَبِأَی حَدِیثٍ بَعْدَهُ یؤْمِنُونَ». (سوره مرسلات/۷۷، ۴۶،۵۰)

از سوى دیگر خداوند بر اساس سنت اختیار و اراده آزاد انسان‌ها هر دو راه هدایت و گمراهى را فرا رویشان گشوده:«مَنْ كَانَ يُرِيدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ ۖ وَمَنْ كَانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيَا نُؤْتِهِ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ نَصِيبٍ»؛ و از دخالت مستقیم در زندگى بشر و جلوگیرى بى واسطه از خسران آدمیان پرهیز دارد: «قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ ۖ فَلَوْ شَاءَ لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ»؛، بر همین اساس آنان را کاملاً به حال خویش رها مى‌سازد: «وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَىٰ بَشَرٍ مِنْ شَيْءٍ ۗ قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْكِتَابَ الَّذِي جَاءَ بِهِ مُوسَىٰ نُورًا وَهُدًى لِلنَّاسِ ۖ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِيسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ كَثِيرًا ۖ وَعُلِّمْتُمْ مَا لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَلَا آبَاؤُكُمْ ۖ قُلِ اللَّهُ ۖ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ»؛ و به ‌طور طبیعى براى به فعلیت رسیدن همه امکانات آن‌ها در مسیر گمراهى و زیان زمینه مهیا مى‌شود: «مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَلَا هَادِيَ لَهُ ۚ وَيَذَرُهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ».

بر این اساس مفاهیم «املاء»، «امهال»، «تمتیع» و‌... از زاویه‌اى دیگر نمایانگر همان مفهوم استدراج است، زیرا رهاکردن و مهلت دادن از روى بى‌اعتنایى و بى‌توجهى، به حرکت انسان در مسیر طبیعى خسران مى‌انجامد: «ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذَٰلِكَ ۖ فَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَكُنْتُمْ مِنَ الْخَاسِرِينَ»؛ بنابراین طبق برخى روایات، استدراج در خود معناى سقوط و نزول را دارد ولى املاء و امهال و‌... از آن تهى است، با این حال املاء و امهال و‌... نیز التزاماً بر این معنا دلالت دارد؛ اما این روند طبیعى در عین حال بسیار پنهان و غیرقابل پیش‌بینى است: «فَذَرْنِي وَمَنْ يُكَذِّبُ بِهَٰذَا الْحَدِيثِ ۖ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ»؛ زیرا آنان در همان حال که از آسایش و تنعم خویش، غرق لذت‌اند در واقع در میان امواج تاریک شهوات در حال شکنجه هستند: «فَلَا تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَلَا أَوْلَادُهُمْ ۚ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ بِهَا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ».

بدین ترتیب در طبقات ظلمانى ماده که در ظاهر نعمت است رو به سوى نابودى و عذاب فرو کشیده شده: «فَذَرْنِي وَمَنْ يُكَذِّبُ بِهَٰذَا الْحَدِيثِ ۖ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ»؛ و همین نعمت‌ها برایشان از جهات گوناگون به عذاب و رنج بدل مى‌شود، تا آن که با فرا رسیدن مرگ به ناگاه همه امکانات خویش را از دست رفته: «وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ فِي حَيَاتِكُمُ الدُّنْيَا وَاسْتَمْتَعْتُمْ بِهَا فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَبِمَا كُنْتُمْ تَفْسُقُونَ»؛ و بافته‌هاى خویش را گسسته: «وَقَدِمْنَا إِلَىٰ مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَنْثُورًا»؛ و خود را در کیفر خداوند گرفتار مى‌یابند: «وَبَدَا لَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا عَمِلُوا وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ».

برخى از مفسران به ابعاد روانشناختى سنت استدراج نیز توجه کرده‌اند؛ گرایش درونى انسان به شهوات موجب مى‌شود ارضاى آن‌ها برایش لذت‌آور گردد و این لذت به افزایش تمایل او مى‌انجامد و شدت تمایل نیز بر شدت لذت مى‌افزاید. گناهان در این چرخه بى‌پایان پى ‌در پى تکرار گشته، ملکه طغیان را در وجود انسان رسوخ مى‌دهد و طبیعى است که انسان بر اثر این حالت از اشتغال به معنویات و پرهیز از خسارت ابدى غافل مى‌ماند.

۲. استدراج اجتماعى:

آیات ناظر به نظام سنن الهى به نوعى فلسفه تاریخ و قانونمندى جوامع بشرى اشاره دارد: «اسْتِكْبَارًا فِي الْأَرْضِ وَمَكْرَ السَّيِّئِ ۚ وَلَا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ ۚ فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ ۚ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا ۖ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا»؛ قرآن از اجراى سنت استدراج درباره اقوام گذشته: «وَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَمْلَيْتُ لَهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ ثُمَّ أَخَذْتُهَا وَإِلَيَّ الْمَصِيرُ»؛ و اقوام همه انبیا: «وَمَا أَرْسَلْنَا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَبِيٍّ إِلَّا أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ 💠 ثُمَّ بَدَّلْنَا مَكَانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّىٰ عَفَوْا وَقَالُوا قَدْ مَسَّ آبَاءَنَا الضَّرَّاءُ وَالسَّرَّاءُ فَأَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ»؛ خبر داده و از امکان تکرار آن درباره اقوام آینده پرده برمى‌دارد: «فَهَلْ يَنْتَظِرُونَ إِلَّا مِثْلَ أَيَّامِ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ ۚ قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ».

شیوه و مراحل اجراى این سنت به تفصیل در آیات ۴۲‌ـ‌۴۵ سوره انعام/۶ و ۹۴‌ـ‌۱۰۱ سوره اعراف/۷ آمده است. خداوند در آغاز براى این امت‌ها درهاى هدایت را مى‌گشاید و پیام‌هاى خویش را بدیشان ابلاغ مى‌کند: «ذَٰلِكَ أَنْ لَمْ يَكُنْ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرَىٰ بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا غَافِلُونَ»؛ این هدایت‌هاى الهى از جانب آن اقوام و به ویژه اقشار مرفّه و راحت طلب با تکذیب و مخالفت مواجه مى‌شود: «وَمَا أَرْسَلْنَا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ كَافِرُونَ»؛ و نیز سوره زخرف/۴۳، ۲۳). این اقشار در نقش مخالفان اصلى اصلاح جامعه: «وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ أَكَابِرَ مُجْرِمِيهَا لِيَمْكُرُوا فِيهَا ۖ وَمَا يَمْكُرُونَ إِلَّا بِأَنْفُسِهِمْ وَمَا يَشْعُرُونَ»؛ زمینه سازان اجراى استدراج و فروپاشى آن جامعه در پایان کار هستند: «وَإِذَا أَرَدْنَا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنَا مُتْرَفِيهَا فَفَسَقُوا فِيهَا فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِيرًا».

در هر حال کفر آنان موجب نمى‌شود خداوند براى آن‌ها مهلت کافى قرار ‌نداده و از روى رحمت خویش تا آنجا که امیدى به هدایتشان است به آن‌ها فرصت ندهد: «فَمَهِّلِ الْكَافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْدًا»؛ این مهلت براى برخى از آن‌ها مفید واقع شده و به هدایتشان مى‌انجامد؛ اما برخى دیگر با سوء استفاده از آن بر گمراهى خویش مى‌افزایند، از این ‌رو در قرآن از این مهلت با دو تعبیر «رحمت» و «متاع» یاد شده است: «وَإِنْ نَشَأْ نُغْرِقْهُمْ فَلَا صَرِيخَ لَهُمْ وَلَا هُمْ يُنْقَذُونَ 💠 إِلَّا رَحْمَةً مِنَّا وَمَتَاعًا إِلَىٰ حِينٍ»؛ واژه «حین» به موقتى بودن این مهلت و بقاى آن تا زمان جدایى کامل دو گروه از یکدیگر و رسیدن هر یک به سر منزل نهایى خویش اشاره دارد: «مَا كَانَ اللَّهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَىٰ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ حَتَّىٰ يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ ۗ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ ۖ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ۚ وَإِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظِيمٌ».

خداوند به هنگام اعراض مردم از هدایت با افزایش مصائب، بلاها و سختی‌هاى زندگى، در صدد جلب توجه آنان به خویش و نرم ساختن دل‌هایشان برمى‌آید: «وَمَا أَرْسَلْنَا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَبِيٍّ إِلَّا أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ» البته بسیارى از این عذاب‌هاى هدایتى همان نتیجه اعمال ناشایست مردم است که مى‌تواند آنان را به ‌زشتى کارهایشان متذکر ساخته، به سوى خداوند بازگرداند: «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ»؛ اما اصرار و عناد آن‌ها دل‌هایشان را سخت گردانیده، در کنار آن، شیطان نیز با تزیین اعمال ناپسندشان از توجه به خدا مانع مى‌شود: «فَلَوْلَا إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَلَٰكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ».

حال که دیگر ترفند مزبور کارایى ندارد زمینه گشایش و پیشرفت مادى براى آنان باز مى‌شود: «فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّىٰ إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ»؛ «ثُمَّ بَدَّلْنَا مَكَانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّىٰ عَفَوْا وَقَالُوا قَدْ مَسَّ آبَاءَنَا الضَّرَّاءُ وَالسَّرَّاءُ فَأَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ»؛ و گاه خداوند همچون پدرى که از ابزار تشویق و تنبیه به ‌طور همزمان استفاده مى‌کند آنان را متناوباً به ‌آسانى و سختى مبتلا مى‌سازد تا شاید آنان به ‌سویش متوجه شوند. اما اعراض و لجاجت آن‌ها موجب مى‌شود کاملاً به حال خویش رها شده، این وضعیت در آن‌ها حالت مستى: «فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّىٰ إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ»؛ و بى‌مبالاتى نسبت به تعهدات خویش بیافریند: «ثُمَّ بَدَّلْنَا مَكَانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّىٰ عَفَوْا وَقَالُوا قَدْ مَسَّ آبَاءَنَا الضَّرَّاءُ وَالسَّرَّاءُ فَأَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ»؛ تا آن که به ‌طور کلى از فرجام شوم اعمالشان غافل گشته، همه این رویدادها را اتفاقى و بى‌ارتباط با رفتارشان مى‌پندارند: «ثُمَّ بَدَّلْنَا مَكَانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّىٰ عَفَوْا وَقَالُوا قَدْ مَسَّ آبَاءَنَا الضَّرَّاءُ وَالسَّرَّاءُ فَأَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ»؛ (سوره اعراف/۷، ۹۵) و به کلى از مکر الهى ایمن مى‌گردند: «أَفَأَمِنُوا مَكْرَ اللَّهِ ۚ فَلَا يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ».

در چنین حالتى دیگر تنها عذاب الهى سزاوار آن‌هاست که به ناگاه بر آن‌ها فرود مى‌آید: «فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّىٰ إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ»؛ «ثُمَّ بَدَّلْنَا مَكَانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّىٰ عَفَوْا وَقَالُوا قَدْ مَسَّ آبَاءَنَا الضَّرَّاءُ وَالسَّرَّاءُ فَأَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ»؛ شدت عذاب در پایان استدراج به میزان شدت اجراى آن سنت در هر جامعه بستگى داشته، آن نیز به کمیت و کیفیت فساد آن جامعه وابسته است.

بدین ‌سان استدراج اجتماعى به دو گونه عذاب دنیوى (فراگیر و محدود) منتهى مى‌شود: عذاب فراگیر براى جوامعى است که همه افراد آن به سرحد نهایى کفر و طغیان رسیده باشند، به ‌گونه‌اى که دیگر هیچ‌گاه به هدایت نمى‌گرایند: «حَتَّىٰ إِذَا اسْتَيْأَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا جَاءَهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّيَ مَنْ نَشَاءُ ۖ وَلَا يُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِينَ»؛ و از میان نسل‌هاى آینده نیز در چنین فضایى جز کافر و ناسپاس پدید نخواهد آمد و بدین سان حرکت آن جوامع بر مسیر گمراهى و انحراف، تنظیم و قفل شده و اصلاح آنان به ‌طور طبیعى امکان‌پذیر نیست: «وَقَالَ نُوحٌ رَبِّ لَا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكَافِرِينَ دَيَّارًا 💠 إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبَادَكَ وَلَا يَلِدُوا إِلَّا فَاجِرًا كَفَّارًا»؛ با این حال بر مبناى اصل عدل الهى، لازم است خداوند پیش از نزول عذاب به یارى رسولان و اندک مؤمنان آن جوامع آمده، از عذاب ‌نجاتشان دهد: «ثُمَّ نُنَجِّي رُسُلَنَا وَالَّذِينَ آمَنُوا ۚ كَذَٰلِكَ حَقًّا عَلَيْنَا نُنْجِ الْمُؤْمِنِينَ».

اما جوامعى که تا حد نهایى کفر و طغیان پیش نرفته و امکان اصلاح آن‌ها به ‌طور طبیعى مى‌رود، خداوند در مقاطع خاص با نزول عذاب‌هایى طبیعى و محدود: «حَتَّىٰ إِذَا أَخَذْنَا مُتْرَفِيهِمْ بِالْعَذَابِ إِذَا هُمْ يَجْأَرُونَ»؛ به تصفیه عناصر پلید: «إِنَّا كَفَيْنَاكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ»؛ و پالایش جامعه از آلاینده‌هاى اجتماعى مى‌پردازد: «وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ ۚ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُوا إِثْمًا ۚ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ 💠 مَا كَانَ اللَّهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَىٰ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ حَتَّىٰ يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ ۗ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ ۖ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ۚ وَإِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظِيمٌ».

آیه ‌مستهزئین درباره عده‌اى از بزرگان قریش است که بیشترین آزار را به پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله رساندند و هر یک به ‌واسطه بیمارى یا بلایى دیگر در فاصله اندکى پى ‌در پى نابود شدند. آیات ۶۴ سوره مؤمنون/‌۲۳ و ۱۷۸ سوره آل ‌عمران/۳ و همچنین ۱۷ سوره طارق/۸۶ درباره بزرگان از مشرکان قریش و اهل کتاب دانسته شده که در جنگ‌هاى پیامبر صلى الله علیه و آله از جمله بدر و خیبر نابود ‌شدند.

سنت استدراج اجتماعى از نگاه جامعه شناختى نیز قابل تحلیل است؛ زمینه فساد و نابهنجاری‌هاى اجتماعى به ‌طور طبیعى در جوامع مرفه و ثروتمند بیشتر است و اگر نخبگان آن جوامع به اصلاح جامعه و کنترل نهادهاى آن و نظارت دقیق بر فرایندهاى اجتماعى موفق نشوند، به تدریج آن جامعه در بحران‌هاى بزرگ اجتماعى، از قبیل: جنگ و شورش، تضعیف نهادهاى اجتماعى از جمله نهاد خانواده، افول معنویت موقعیت برتر خویش را از دست مى‌دهد، بلکه در وادى ضعف و رخوت به سقوط مى‌گراید، از این ‌رو خداوند به ‌طور ویژه جوامع قدرتمند و مرفه را به عبرت از حال گذشتگان و مراقبت بر حال خویش فرامى‌خواند تا به نابودى و سقوط گرفتار نگردند: «أَوَلَمْ يَهْدِ لِلَّذِينَ يَرِثُونَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِهَا أَنْ لَوْ نَشَاءُ أَصَبْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ ۚ وَنَطْبَعُ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ»؛ اعراف]]/ ۷، ۱۰۰)

سنت استدراج اجتماعى از زاویه‌اى دیگر در ارتباط با نظریه «عصبیت» ابن ‌خلدون است که هر قوم و ملتى پس از رسیدن به اوج عزت و اقتدار، بر اثر تنعم و آسایش بسیار، به تدریج رو به افول مى‌گرایند. چه بسا برخى آیات قرآنى در این زمینه، منشأ الهام این نظریه بوده است.

راه‌هاى ایمنى از استدراج

پیشگیرى از زمینه‌ها و نشانه‌هاى استدراج یا مبارزه با آن‌ها انسان را از پیامدهاى سوء آن مصون نگه مى‌دارد. در این راستا ۵ راهکار اصلى از آیات و روایات استدراج بدست مى‌آید:

۱. ایمان و تقوا:

این سنت تنها براى کافران: «وَأَصْحَابُ مَدْيَنَ ۖ وَكُذِّبَ مُوسَىٰ فَأَمْلَيْتُ لِلْكَافِرِينَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ ۖ فَكَيْفَ كَانَ نَكِيرِ» و مکذّبان: «وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ» اجرا مى‌شود؛ اما مؤمنان در صورت پایدارى بر ایمان و پرهیزگارى در خلال سنت آزمایش مورد محک قرار گرفته، ناخالصی‌ها از وجودشان زدوده مى‌شود: «مَا كَانَ اللَّهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَىٰ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ حَتَّىٰ يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ ۗ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ ۖ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ۚ وَإِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظِيمٌ»؛.

اگر مردمان تقوا گزینند نعمت‌هاى الهى به استدراج آنان نمى‌انجامد بلکه زندگى آن‌ها را مبارک و سعادتمند خواهد گردانید: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَىٰ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَٰكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ»؛؛ التزام به عبودیت خداوند و جهت دادن به اندیشه و روان و رفتار خویش در مسیر شریعت به انسان نیروى مصونیت از روند خسران و زیان در طول زندگى مى‌بخشد: «إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ 💠 إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ».

۲. یاد خدا و سپاس از او:

یاد خدا و آیات الهى: «فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّىٰ إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ»؛ سپاس از نعمت‌ها: «لِيَكْفُرُوا بِمَا آتَيْنَاهُمْ ۚ فَتَمَتَّعُوا ۖ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ»؛ و نرمش دل و روان: «فَلَوْلَا إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَلَٰكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ»؛ با دعا و تضرع به درگاه خداوند: «وَمَا أَرْسَلْنَا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَبِيٍّ إِلَّا أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ»؛ موجب پیشگیرى از ابتلا به استدراج مى‌شود. آیه «فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ يَحْيَىٰ وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ ۚ إِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا ۖ وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِينَ»؛ در مورد کسانى دانسته شده که به وسیله دعا و نیایش از ابتلا به استدراج، به خداوند پناه مى‌برند.

در واقع شکر و سپاس در کنار توبه و استغفار به افزایش نعمت‌ها بدون خطر استدراج مى‌انجامد: «وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ ۖ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ»؛ ابراهیم]]/۱۴، ۷)، از این ‌رو امام ‌صادق علیه‌السلام شکر و حمد الهى را به هنگام نعمت، از نشانه‌هاى ایمنى از استدراج شمرده و امام ‌حسین علیه‌السلام نشانه استدراج را غفلت از شکر و سپاس خدا مى‌شمرد.

خداوند از حال مبتلایان به استدراج چنین خبر مى‌دهد که هرگاه در دنیا آنان را به کرنش در برابر خدا فرامى‌خواندیم آنان از آن روى مى‌گرداندند: «يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ سَاقٍ وَيُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ فَلَا يَسْتَطِيعُونَ 💠 خَاشِعَةً أَبْصَارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ۖ وَقَدْ كَانُوا يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَهُمْ سَالِمُونَ 💠 فَذَرْنِي وَمَنْ يُكَذِّبُ بِهَٰذَا الْحَدِيثِ ۖ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ»؛؛ در آیه‌اى دیگر به صراحت یاد شده که اگر دعا و نیایش آدمیان به درگاه خداوند نبود هیچ‌گاه خداوند بدیشان توجهى نمى‌کرد: «قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ ۖ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزَامًا»؛ از این‌رو در روایات براى ایمنى از استدراج به کثرت یاد خدا توجه شده است.

تنها قومى که از عذاب استیصال نجات یافتند قوم حضرت یونس بودند که دعا و نیایش همگانى به درگاه خداوند آنان را از این فرجام شوم رهایى بخشید: «فَلَوْلَا كَانَتْ قَرْيَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَهَا إِيمَانُهَا إِلَّا قَوْمَ يُونُسَ لَمَّا آمَنُوا كَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْيِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَتَّعْنَاهُمْ إِلَىٰ حِينٍ»؛ از این ‌رو امامان شیعه در دعاهاى خود به سنت استدراج و آثار زیانبار آن بسیار توجه ‌کرده: «أنا الذی أمهلتنی فما ارعویت و سترت علىّ فما استحییت و عملت بالمعاصی فتعدّیت فأسقطتنی من عینک فما بالیت... حتّى کأنّک أغفلتنی و من ‌عقوبات المعاصی جنّبتنی حتى کأنّک استحییتنی‌...» و از ابتلا به این عذاب‌هاى پنهان الهى به خداوند پناه برده‌اند: «اللّهم لاتمکر بی و لاتستدرجنی و لاتخذلنی»، «إلهی لاتؤدّبنی بعقوبتک و لاتمکر بی فی حیلتک»، آنگاه با تضرع بسیار از اصرار و پایدارى خویش بر راه هدایت و توبه به درگاه خدا در هر حال و صورتى خبر داده: «لو‌ انتهرتنی ما برحت من بابک» و درمان حال استدراج را با افزایش نیروى محبت الهى و کاهش محبت دنیا در دل و روان خواستار شده‌اند: «اَخرج حبّ الدنیا من قلبی» .

۳. معادله بیم و امید:

همان‌گونه که یأس از رحمت الهى، عملى ناشایست و زیانبار است، امید افراطى و احساس ایمنى از خشم و عذاب الهى نیز انسان را طغیانگر و بى‌مبالات گردانیده، زمینه ابتلا به استدراج را فراهم مى‌سازد: «أَفَأَمِنُوا مَكْرَ اللَّهِ ۚ فَلَا يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ»؛ بنابراین هر که از مکر خداوند احساس ایمنى کند به ناچار در مسیر خسران و زیان قرار مى‌گیرد، به ویژه آن که آیه مزبور هیچ‌گونه استثنایى براى این حکم، قائل نشده است.

از این ‌رو حنفیان، ایمنى از مکر خدا را موجب کفر شمرده و شافعیان و روایات شیعه آن را یکى از گناهان کبیره دانسته‌اند. گرچه برخى از تفاسیر عرفانى با تأویل واژه «خاسِرون» به کسانى که دنیا و آخرت را باخته و در خداوند فانى گشته‌اند، کوشیده‌اند ایمنى از مکر الهى را در مرحله‌اى از سلوک الى اللّه صواب شمرند؛ اما عارفان دیگرى همچون ابن ‌عربى با استناد به آیه مزبور تصریح کرده‌اند که ایمنى از مکر خدا در هر حال و وضعیتى در دیار آزمایش و تکلیف ناصواب و زیانبار است.

در واقع تنها راه ایمنى از مکر و استدراج الهى محافظت بر حالت متعادل خوف و رجا است، بر همین اساس در روایتى از جبرئیل و میکائیل نقل شده که با تضرع به درگاه الهى از او ایمنى از مکرش را خواستند و خداوند نیز به آن‌ها پاسخ داد که بر همین حال بمانید و از مکر من هیچ گاه احساس ایمنى نکنید، از این‌رو امیرمؤمنان على علیه‌السلام، ابزار اِعمال مکر و کید الهى را امیدوارى بیش از اندازه شمرده و افزایش نعمت‌ها را بدون احساس بیم از گرفتارى به استدراج، زیانبار وصف کرده است. یکى از راه‌هاى حفظ حالت ترس از مکر الهى، پرهیز از کوچک شمردن گناهانِ به ظاهر کوچک است که انسان را به تدریج به گناهان بزرگ مى‌کشاند.

۴. مطالعه حوادث زندگى و سنت‌هاى الهى:

بررسى عوامل پیدایش هر یک از اتفاقات زندگى در چارچوب نظام سنن الهى به انسان در ‌مسیر پندآموزى از جریان‌هاى زندگى و تأثیرپذیرى از هدایت‌هاى الهى یارى مى‌رساند: «ثُمَّ بَدَّلْنَا مَكَانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّىٰ عَفَوْا وَقَالُوا قَدْ مَسَّ آبَاءَنَا الضَّرَّاءُ وَالسَّرَّاءُ فَأَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ»؛ مستدرَجان به هنگام گذر از حوادث زندگى، یا آن‌ها را تصادفى شمرده یا غافل از خداوند تنها با ‌توجه به اسباب طبیعى به تدبیر و چاره‌جویى مى‌پردازند.

۵. مشارطه، مراقبه و محاسبه:

مجموعه آیاتى که میثاق خداوند را با بندگانش مبنى بر التزام به ایمان و نیکوکارى بدیشان گوشزد مى‌کند: «أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ ۖ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ 💠 وَأَنِ اعْبُدُونِي ۚ هَٰذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ»؛ در واقع آدمیان را به پذیرش مجدد آن عهدها و کوشش براى تحقق آن‌ها فرا‌مى‌خواند. مجموع آیاتى که از حضور خداوند در همه جا و لزوم یادآورى مداوم وظایف و تعهدات خویش و ضرورت توجه به خدا و معاد یاد مى‌کند: «الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَهُمْ مِنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ»؛ در واقع به ضرورت نظارت مستمر بر خویشتن توجه داده است.

مجموع آیاتى که به توبه و استغفار فرامى‌خواند به مرحله بازنگرى اعمال اشاره دارد. از این‌رو عالمان اخلاق براى حرکت صعودى در مسیر صلاح و ایمنى از انحراف و سقوط تدریجى در وادى گمراهى، روندى سه مرحله‌اى را توصیه کرده‌اند: شرط با خویشتن در ضمن برنامه‌اى جامع براى ترک گناهان و التزام به عبودیت خداوند، مراقبت و نظارت مستمر بر مراحل اجراى این شرط در طول اجراى برنامه، بررسى نتایج برنامه و میزان موفقیت و شناخت نقاط ضعف و قوت در پایان برنامه جهت تدوین برنامه‌اى کامل‌تر در دوره‌اى جدید.

استدراج و عدالت الهی

ممکن است این سوال مطرح شود که چرا خدواند مانع گناهکاران نمی شود و آنها را با دادن فرصت در دام استدراج می اندازد تا بیشتر گناه نمایند، آیا این مخالف با عدالت الهی نیست؟

باید توجه نمود، سنت استدراج یک اتمام حجت برای گناهکاران است. خداوند هشدارهای لازم را به این افراد داده است و استدراج زمانی است که با وجود آیات الهی دست به گناه بزنند. اینکه چنین گناهکارانی بلافاصله از دنیا بروند تا کمتر گناه کنند خلاف حکمت الهی است؛ زیرا اکثریت افراد بشر که به نحوی گرفتار گناه هستند باید هلاک شوند! از طرفی ممکن است برخی از این گناهکاران بالاخره در مراحل بعدی عمر خود توبه کنند و از طریق توبه شرایط جلب رحمت الهی را فراهم سازند، چه این که افراد زیادی از این دسته اند.

از طرفی اختیار را نمی توان از انسان سلب کرد و او را مجبور به انجام کارهای نیکو کرد. این امر با تکامل انسان و سنّت پاداش و جزاء منافات دارد. می توان گفت: استدراج نه دامی برای گناه بیشتر انسانهاست و نه بی عدالتی، زیرا خداوند افراد گنهکار را در صورتى که زیاد آلوده گناه نشده باشند به وسیله زنگ هاى بیدار باش و مکافات اعمالشان، و یا گاهى به وسیله مجازات هاى متناسب با اعمالى که از آنها سرزده است، بیدار مى سازد و به راه حق باز مى گرداند. لذا برای افرادی که غرق در گناهند و هدایت های الهی و زنگ های بیدار باش برای آنها اثری ندارد، راهی نیست جز اینکه به عملکرد و گناهان خود واگذار شوند.

بنابراین، استدراج خداوند هر چند به حسب ظاهر، مکر در هلاکت است، لکن بر اساس واقع، مهلت دادن خداوند در ابتدا از باب استدراج و اتمام حجّت بوده و مؤاخذه بعدی جهت تأدیب است.

منابع

• دائرةالمعارف قرآن کریم، على معمورى، جلد ۳، صفحه ۵۶-۸۰.
• "استدراج"، دانشنامه پژوهه، حسین خوشبخت، تاریخ بازیابی: ۹ اردیبهشت ۱۳۹۱.
• "استدراج"، پرتال جامع علوم انسانی، رحیم لطیفی، مجله کلام اسلامی، ۱۳۸۴، شماره ۵۳.
• "سنت استدراج و مسئله عدل الهی"، پایگاه آیین رحمت، دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.

قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن	(اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن	آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن	تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی	تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
	دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن	تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن