سوره توحید

<<مسد	اخلاص	فلق>>
شماره: ۱۱۲ جزء : ۳۰ محل نزول: مکه ترتيب نزول : ۲۲ تعداد آیه : ۴ متن و ترجمه سوره فهرست سوره‌های قرآن

«سوره توحید» یا «سوره اخلاص» ‌صد و دوازدهمین سوره از قرآن‌ کریم است. مضمون کل این سوره، خداشناسی و توحید است. برای قرائت سوره توحید فضایل بسیاری نقل شده است.

نزول سوره

«سوره اخلاص» از سوره های مکى است که پس از سوره ناس و پیش از سوره نجم نازل شده و در رتبه بیست و یکم نزول قرار گرفته است. به ‌دلیل برخى روایاتِ اسباب نزول، احتمال نزول آن در مدینه نیز داده شده و یا حتى از سوره‌ هاى مدنى شمرده شده است.

بنا بر روایتى از ابن ‌مسعود و ابى ‌بن ‌کعب و ابن ‌عباس این سوره در پاسخ گروهى از مشرکان مکه نازل شد که از رسول ‌خدا صلى الله علیه و آله خواستند تا نَسَب پروردگارش را بیان ‌کند. اما طبق روایاتى دیگر، نزول این سوره در پاسخ برخى از دانشمندان یهود دانسته شده که از رسول خدا صلى الله علیه و آله چنین درخواستى داشتند.

در روایتى از امام صادق علیه‌السلام نیز نظر اخیر تأیید شده است. در این دسته دوم از روایاتِ سبب نزول، بیان نشده که پرسش یهود از پیامبر در مدینه صورت گرفته، بلکه حتى در پاره‌اى از آن‌ها آمده که شمارى از عالمان یهود به مکه آمده و در آن‌جا از رسول ‌خدا صلى الله علیه و آله درباره نسب خدا سؤال کرده‌اند؛ اما همین روایات سبب شده است که برخى مفسران نزول سوره اخلاص را در مدینه بدانند. گروهى دیگر نیز بدون استناد به دلیلى معتبر، براى جمع این دو دسته از روایات، به نزول مکرر سوره اخلاص در مدینه نظر داده‌اند.

تعداد آیات سوره

این سوره ۴ آیه دارد، اما قاریان مکه و شام، شمار آیات آن را ۵ آیه دانسته‌اند، به این صورت که هر یک از تعابیر «لَم یَلِد» و «لَم یُولَد» را آیه‌اى جدا به ‌شمار آورده‌اند. همچنین این سوره داراى ۱۷‌ کلمه و ۴۷ حرف است.

اسامی سوره

در روایات و منابع قدیمى‌تر، از آن به سوره «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» یاد ‌شده است؛ با این حال مجموعاً ۲۰ نام که اکثر آن‌ها اوصافى بر گرفته از مضمون سوره یا روایاتِ آثار و فضایل است براى آن یاد ‌شده:

• توحید (زیرا مضمون سوره فقط مشتمل بر معارف توحید است)،
• اخلاص (چون معتقد به این سوره مؤمن مخلص است یا آن که خداى تعالى قارى آن را از دوزخ خلاصى مى‌بخشد، یا براى آن که این سوره بر صفات سلبیه خدا مشتمل است، از این ‌رو خدا را از صفات نقص خالص مى‌گرداند)،
• نسبة‌الرب (برگرفته از روایاتى از رسول ‌خدا صلى الله علیه و آله، ائمه معصومین و نیز صحابه که این سوره را نسب و صفت پروردگار معرفى کرده‌اند؛ بنا به روایتى از امام صادق علیه‌السلام خداوند در معراج پیامبر خطاب کرده است: «اقراء قل هو اللّه أحد کما أنزلت فإنّها نَسَبى ‌...»).
• مُقَشْقَشَه (با سوره کافرون مُقَشْقَشان نامیده شده‌اند؛ از آن رو که این دو سوره قارى را از شرک و نفاق دور مى‌کنند)،
• مُحضَرَه (زیرا هنگام قرائت، فرشتگان براى استماع آن حاضر مى‌شوند)،
• مُنفِّره (چون قرائت آن شیطان را دور مى‌کند)،
• نور (برگرفته از روایتِ «إِن لکل شىء نوراً و نور القرآن قل هو الله أَحد»)،
• اساس (براى آن که بر توحید یعنى اساس دین مشتمل است یا برگرفته از حدیثى از رسول ‌خدا صلى الله علیه و آله که آسمان‌ها و زمین‌هاى هفت‌گانه را بر «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» استوار مى‌داند)،
• امان (زیرا اعتماد به آن امان از عذاب الهى است)،
• برائت (براى آن که رسول خدا صلى الله علیه و آله شخصى را که این سوره را قرائت کرده بود، از شرک مبرا دانست)،
• مانعه (برگرفته از روایتى از ابن‌عباس که این سوره مانع از عذاب قبر و شعله‌هاى آتش است)،
• جمال (در حدیث آمده: «إِنّ الله جمیل‌ و یحبّ الجمال» و رسول خدا صلى الله علیه و آله در تفسیر جمیل، صفات ذکر شده در این سوره را بیان کرده است)،
• ولایت (قارى آن عارف به خداوند با صفات ذکر شده در این سوره و از اولیاى الهى مى‌شود)،
• معرفه (برگرفته از حدیث رسول خدا صلى الله علیه و آله که درباره تلاوت ‌کننده این سوره فرمود: این بنده پروردگارش را شناخت)،
• نجات (چون موجب نجات از اعتقاد به تشبیه و کفر در دنیا و نجات از آتش، در آخرت مى‌شود)،
• مُعوّذه (در پاره‌اى روایات این سوره با دو سوره فلق و ناس «معوذات» خوانده شده‌اند و نقل شده که رسول ‌خدا صلى الله علیه و آله با قرائت این سه سوره، شمارى از اصحاب خود را تعویذ کرده است)،
• مُذکّره (براى آن که قرائت آن توحید خالص را به یاد مى‌آورد)،
• صمد («صمد» پس از دو نام «اخلاص» و «توحید» و نیز «نسبة الرب» مشهورترین نام سوره است که از یک سو این نام تنها در همین سوره از قرآن آمده و از سوى دیگر، مهم‌ترین واژه این سوره است که توجه مفسران به آن جلب شده ‌است.)
• شافیه،
• تجرید،
• تفرید.

ارتباط با سور دیگر

سوره توحید یکى از ۵ سوره‌اى است که با فعل امرِ «قُل» شروع شده، اما از نظر حجم با سه سوره کافرون، سوره فلق و سوره ناس ارتباط بیشترى دارد. این سوره از یک سو با سوره کافرون پیوند دارد، زیرا هر دو سوره در جهت تحکیم پایه‌هاى توحید معرفى شده‌اند و از سوى دیگر با دو سوره فلق و ناس (معوذتین) پیوند دارد و با عنوان «معوذات» به قرائت آن سفارش شده و براى آن‌ها خاصیت «تعویذ» در مقابلِ بعضى بیمارى‌ها و خطرها و اساساً در امان خدا قرار گرفتن بیان شده است.

محتواى سوره

سوره اخلاص خداوند را به یکتایى در ذات وصف کرده: «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» و او را تنها مرجع رفع همه نیازهاى مخلوقات معرفى کرده است: «اَللّهُ الصَّمَد» و هر گونه صفت نقصى مانند ترکیب و داشتن اجزا و به وجود آمدن از شیئى دیگر را از او نفى مى‌کند: «لَمْ یلِدْ وَلَمْ یولَدْ» و او را از هر گونه شریک داشتن مُبرّا مى‌داند: «وَلَمْ یکنْ لَهُ کفُوًا أَحَدٌ».

علامه طباطبائی ره در ابتدای تفسیر این سوره، در خصوص مضمون سوره توحید می گوید: این سوره خداى تعالى را به احدیت ذات و بازگشت ما سوى اللَّه در تمامى حوائج وجودیش به سوى او وصف می کند، بدون اینکه احدى نه در ذات و نه در صفات و نه در افعال شریک او قرار گیرد، و این توحید قرآنى است که مختص به قرآن کریم است، و تمامى معارف اسلام بر این اساس پى‌ ریزى شده است.

مهم‌ترین وصف خدا در این سوره پس از بیان یگانگى در ذات، «صَمَد» بودن است که روایات متعددى از معصومین علیهم‌السلام در تفسیر آن نقل شده و مجموع آن‌ها یگانگى خدا در افعال (توحید افعالى) را ثابت و هر گونه نقص و صفات سلبى را از خداوند نفى مى‌کند.

از امام سجاد (ع) راجع به توحید پرسش شد، فرمود: خداى عزوجل دانست که در آخر الزمان مردمى محقق و مو شکاف آیند از این رو سوره «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» و آیات سوره حدید را که آخرش «وَ هُوَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ» است نازل فرمود، پس هر که براى خداشناسى غیر از این جوید هلاک است.

عبد العزیز بن مهتدى گوید: از امام رضا (ع) پرسیدم از سوره توحید، فرمود: هر کس «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» را بخواند و بدان ایمان داشته باشد به توحید شناخت پیدا کرده است.

فضائل سوره

این سوره از معدود سوره‌هاى قرآن است که براى آن فضایل و آثارى ویژه در روایات بیان شده است. مهم‌ترین فضیلت سوره اخلاص، چنانکه در احادیثی از پیامبر صلى الله علیه و آله، و پیشوایان معصوم علیهم‌السلام وارد شده، برابرى ثواب قرائت آن با ثواب قرائت ثلث قرآن است.

نیز به قرائت آن همراه با دو سوره فلق و سوره ناس در هر شب پیش از خوابیدن توصیه و صد بار قرائت آن، کفاره گناهان شمرده شده است. همچنین گفته شده: قرائت آن پس از نمازهاى واجب، خیر دنیا و آخرت و مغفرت الهى را براى قارى و پدر و مادرش جلب مى‌کند.

در روایات خواندن آن را سبب ایمنى از شر حاکم ستمگر و مردم نیز برشمرده‌اند. مفضل ‌بن ‌عمر از امام صادق علیه‌السلام نقل کرده است: با ‌قرائت «بِسمِ ‌اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیم» و «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» میان خود و مردم حایل ایجاد کن و آن را در طرف راست، چپ، پیش‌رو، پشت سر، بالا و پایین خودت بخوان.

نیز رسول خدا صلى الله علیه و آله به یکى از اصحابش توصیه کرده است که براى رفع فقر و تنگدستى، این سوره را پس از ورود به خانه قرائت کند و نقل شده که رسول خدا صلى الله علیه و آله در وقتى که او را عقربى گزیده بود با قرائت این سوره و معوّذتین، خود را تعویذ کرده است.

در حدیثى آمده است که هرگاه رسول خدا صلى الله علیه و آله بیمار مى‌شد، سوره «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» را بر خود مى‌خواند.

سفارش‌هاى رسول خدا صلى الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم‌السلام به قرائت این سوره (با توجه به مضمون آن) مى‌تواند تلاشى براى هدایت مردم به ‌سوى اعتقاد صحیح به خداى تعالى بشمار آید؛ به ‌ویژه براى مردمى که به بت‌پرستى خو گرفته بودند. از این‌رو هرگاه یکى از صحابه به قرائت این سوره مداومت ‌مى‌کرد، به شدت مورد تشویق و محبت رسول ‌خدا صلى الله علیه و آله قرار مى‌گرفت.

به قرائت این سوره در نمازهاى واجب روزانه سفارش ویژه‌اى شده است. با این‌که سفارش شده در یک نماز واجب پس از حمد، قرائت یک سوره از قرآن در هر دو رکعت آن تکرار نشود، این امر در مورد سوره اخلاص استثنا شده است.

روایت شده کسى که در هیچ یک از نمازهاى واجب روزانه‌اش سوره «قُل هُوَ اللّهُ اَحَد» را نخواند به او خطاب مى‌شود: تو از نمازگزاران نبودى؛ یعنى نماز تو کامل نبوده است. نیز به قرائت این سوره بعد از نماز جمعه و در نماز طواف و نماز وتر و تعقیبات نماز واجب سفارش شده است.

برخلاف دیگر سوره‌هاى قرآن که نمازگزار مى‌تواند پیش از رسیدن به نصف از آن عدول کرده و به قرائت سوره دیگر بپردازد، در مورد سوره اخلاص و سوره کافرون این اجازه استثنا شده و نمازگزار باید که با شروع به قرائت این دو سوره، آن را به پایان برساند.

منابع

• سید محمود دشتى، دائرة المعارف قرآن کریم، جلد ۲، صفحه ۳۵۴-۳۵۸.
• محمد بن یعقوب کلینى، الکافی، ترجمه مصطفوى، انتشارات اسلامیه.
• سید محمد حسین طباطبایى، المیزان فى تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعه ‌ى مدرسین حوزه علمیه قم.

پیوست

سوره اخلاص/متن و ترجمه

سوره قبلی: ۱۱۱.المسد

۱۱۲.الإخلاص

سوره بعدی: ۱۱۳.الفلق

۱.سوره فاتحه ۲.سوره بقره ۳.سوره آل عمران ۴.سوره نساء ۵.سوره مائده ۶.سوره انعام ۷.سوره اعراف ۸.سوره انفال ۹.سوره توبه ۱۰.سوره یونس ۱۱.سوره هود ۱۲.سوره یوسف ۱۳.سوره رعد ۱۴.سوره ابراهیم ۱۵.سوره حجر ۱۶.سوره نحل ۱۷.سوره اسراء ۱۸.سوره کهف ۱۹.سوره مریم ۲۰.سوره طه ۲۱.سوره انبیاء ۲۲.سوره حج ۲۳.سوره مومنون ۲۴.سوره نور ۲۵.سوره فرقان ۲۶.سوره شعراء ۲۷.سوره نمل ۲۸.سوره قصص ۲۹.سوره عنکبوت ۳۰.سوره روم ۳۱.سوره لقمان ۳۲.سوره سجده ۳۳.سوره احزاب ۳۴.سوره سبأ ۳۵.سوره فاطر ۳۶.سوره یس ۳۷.سوره صافات ۳۸.سوره ص ۳۹.سوره زمر ۴۰.سوره غافر ۴۱.سوره فصلت ۴۲.سوره شوری ۴۳.سوره زخرف ۴۴.سوره دخان ۴۵.سوره جاثیه ۴۶.سوره احقاف ۴۷.سوره محمد ۴۸.سوره فتح ۴۹.سوره حجرات ۵۰.سوره ق ۵۱.سوره ذاریات ۵۲.سوره طور ۵۳.سوره نجم ۵۴.سوره قمر ۵۵.سوره الرحمن ۵۶.سوره واقعه ۵۷.سوره حدید ۵۸.سوره مجادله ۵۹.سوره حشر ۶۰.سوره ممتحنه ۶۱.سوره صف ۶۲.سوره جمعه ۶۳.سوره منافقون ۶۴.سوره تغابن ۶۵.سوره طلاق ۶۶.سوره تحریم ۶۷.سوره ملک ۶۸.سوره قلم ۶۹.سوره الحاقه ۷۰.سوره معارج ۷۱.سوره نوح ۷۲.سوره جن ۷۳.سوره مزمل ۷۴.سوره مدثر ۷۵.سوره قیامه ۷۶.سوره انسان ۷۷.سوره مرسلات ۷۸.سوره نبأ ۷۹.سوره نازعات ۸۰.سوره عبس ۸۱.سوره تکویر ۸۲.سوره انفطار ۸۳.سوره مطففین ۸۴.سوره انشقاق ۸۵.سوره بروج ۸۶.سوره طارق ۸۷.سوره اعلی ۸۸.سوره غاشیه ۸۹.سوره فجر ۹۰.سوره بلد ۹۱.سوره شمس ۹۲.سوره لیل ۹۳.سوره ضحی ۹۴.سوره انشراح ۹۵.سوره تین ۹۶.سوره علق ۹۷.سوره قدر ۹۸.سوره بینه ۹۹.سوره زلزال ۱۰۰.سوره عادیات ۱۰۱.سوره قارعه ۱۰۲.سوره تکاثر ۱۰۳.سوره عصر ۱۰۴.سوره همزه ۱۰۵.سوره فیل ۱۰۶.سوره قریش ۱۰۷.سوره ماعون ۱۰۸.سوره کوثر ۱۰۹.سوره کافرون ۱۱۰.سوره نصر ۱۱۱.سوره مسد ۱۱۲.سوره اخلاص ۱۱۳.سوره فلق ۱۱۴.سوره ناس

قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن	(اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن	آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن	تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی	تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
	دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن	تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن