|
|
| (۳۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشده) |
| سطر ۱: |
سطر ۱: |
| | {{خوب}} | | {{خوب}} |
| − | نهج‌البلاغه مجموعه ای است از خطبه ها ، نامه ها و جملات کوتاه امام علی علیه السلام که سید رضی (م 406ه.ق) آن را براساس ذوق ادبی خویش فراهم آورده است.
| + | {{مشخصات کتاب |
| | | | |
| − | این کتاب به اذعان بسیاری پس از قرآن زیباترین و برترین تجلی بلاغت است و به برادر کوچک قرآن ملقب شده است. نهج البلاغه امروزه بیشتر به جهت مباحث گسترده توحیدی، اجتماعی، اخلاقی، تاریخی و سیاسی آن در نزد مسلمانان حائز اهمیت است و تاکنون بسیاری از عالمان [[شیعه]] و [[سنی]] آن را شرح نموده اند.
| + | |عنوان= |
| | | | |
| − | ==گردآورنده نهج البلاغه== | + | |تصویر= [[پرونده:نهج البلاغه.jpg|240px|وسط]] |
| | | | |
| − | '''<I>زندگی نامه:</I>'''
| + | |نویسنده= سید رضی |
| | | | |
| − | ابوالحسن محمد بن حسین بن موسی موسوی بغدادی، معروف به سیدرضى (م 406 ق). در شهر [[بغداد]] و در خانواده ای شریف و اصیل و از نسل امامان معصوم علیهم السلام به دنیا آمد. نسب او از پدر به ابراهیم مجاب فرزند [[امام کاظم]] علیه السلام و از طرف مادر به [[امام سجاد]] علیه السلام می رسد. پدرش، ابواحمد حسین، از شخصیت های برجسته و مورد توجه حکومت، بزرگ [[سادات]]، مسئول رسیدگی به شکایات مردم و امیر [[حج]] بود. مادرش فاطمه، دختر ابومحمد حسین بن احمد بن محمد کبیر، زنی دانشمند و با[[تقوا]] بود و [[شیخ مفید]] کتاب [[احکام النساء]] را به درخواست ایشان به نگارش درآورد.
| + | |موضوع= سخنان امام علی علیه‌السلام |
| | | | |
| − | شبی شیخ مفید، [[حضرت فاطمه]] علیها السلام را در خواب دید که دست [[امام حسن]] و [[امام حسین]] علیهماالسلام را در حالی که دو کودک خردسال هستند، گرفته و نزد او آورده و می فرماید: ای شیخ! به این دو کودک من علم [[فقه]] بیاموز. شیخ مفید پس از بیدار شدن، از این خواب خود شگفت زده می شود. صبح همان روز مادر سیدرضی و [[سید مرتضی]]، این دو کودک را نزد او می آورد و می گوید: ای شیخ! به این دو کودک من علم فقه را بیاموز. شیخ مفید از این حادثه منقلب و گریان گشت و خواب خود را برای آنان تعریف کرد و مسئولیت تربیت و تعلیم این دو سید بزرگوار را عهده دار گردید.
| + | |زبان= عربی |
| | | | |
| − | سیدرضی شخصیتی اندیشمند و دارای قدرت هوش و درکی بالا بود. او مدرسه ای در شهر بغداد تأسیس کرد و به تربیت شاگردانی در علوم اسلامی پرداخت و کتابخانه بزرگی نیز برای استفاده شاگردان خود در آن مدرسه برپا نمود.<ref name = "zamiri">کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، محمدرضا ضميري</ref>
| + | |تعداد جلد= ۱ |
| | | | |
| − | '''<I>اساتید:</I>'''
| + | |عنوان افزوده1= |
| | | | |
| − | شیخ مفید، ابوبکر محمد بن موسی خوارزمی، ابوالحسن علی بن عیسی ربعی، ابوالفتح عثمان بن جنی موصلی، ابوسعید حسن بن عبدالله سیرافی.
| + | |افزوده1= |
| | | | |
| − | '''<I>آثار:</I>'''
| + | |عنوان افزوده2= |
| | | | |
| − | نهج البلاغه، [[خصائص ائمه]]، [[تلخیص البیان عن مجاز القرآن]]، [[المجازات النبویه]]، [[حقائق التأویل فی متشابه التنزیل]].
| + | |افزوده2= |
| | | | |
| − | ==انگیزه تألیف نهج البلاغه== | + | |لینک= [http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/42381/ نهج البلاغه] |
| | | | |
| − | سیدرضی علاوه بر تبحر در رشته های مختلف علوم اسلامی، یکی از بزرگترین ادبا و شعرای زمان خویش قلمداد می شد. سیدرضی در مقدمه نهج البلاغه انگیزه خود را در جمع آوری این کتاب شریف چنین بیان می دارد:
| + | }} |
| | + | کتاب شریف '''«نهج‌البلاغه»''' مجموعه‌ای است از [[خطبه|خطبه‌ها]]، نامه‌ها و جملات کوتاه امیرالمؤمنین [[امام علی علیه السلام|امام علی]] (علیه‌السلام) که [[سید رضی]] (م، ۴۰۶ ق) آن را براساس ذوق ادبی خویش و با معیار قرار دادن [[بلاغت]] آنها گردآوری نموده است. این کتاب به اذعان بسیاری از علما، پس از «[[قرآن|قرآن کریم]]» زیباترین و برترین تجلی بلاغت است. نهج‌البلاغه در دوره‌های بعدی بیشتر به جهت مباحث گسترده [[توحید|توحیدی]]، اجتماعی، [[اخلاق|اخلاقی]]، [[تاریخ|تاریخی]] و سیاسی آن مورد توجه قرار گرفت. تاکنون بسیاری از عالمان [[شیعه]] و [[سنی]] این کتاب را شرح نموده‌اند. |
| | | | |
| − | «من در سنین جوانی شروع به تألیف کتابی در خصائص [[ائمه اطهار]] علیهم السلام نمودم تا اخبار و کلمات آن بزرگواران را به صورت گلچین شده جمع آوری نمایم. زمانی که خصائص مربوط به امیرالمؤمنین علیه السلام را به اتمام رساندم، مشکلاتی پیش آمد که نتوانستم کتاب را کامل نمایم. در پایان فصول این کتاب، فصلی در کلمات قصار آن حضرت آمده بود؛ لکن [[خطبه]] ها و نامه های مفصل ایشان را ذکر نکرده بودم. چون عده ای از دوستان این فصل از کتاب را دیدند، برایشان جالب بود؛ لذا از من درخواست کردند تا کتابی مستقل درباره کلمات گرانبهای امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات گوناگون تألیف نمایم. من هم که دیدم چنین گردآوری تاکنون انجام نشده، دست به تألیف این کتاب عظیم زدم... و نام آن را نهج البلاغه گذاشتم».
| + | ==گردآورنده نهج‌البلاغه== |
| | | | |
| − | ذکر این نکته لازم است که سیدرضی از بین منابع فراوانی که در اختیار داشته، قسمت هایی را با دید ادبی گلچین کرده است. او خود در مقدمه به این مطلب اشاره دارد و در باب نامگذاری کتابش به نهج البلاغه می گیود:
| + | گردآورنده مجموعه «نهج البلاغه»، محمد بن حسین موسوی بغدادی، معروف به [[سید رضی|سید رضى]] (۴۰۶-۳۵۹ ق) است. او در شهر [[بغداد]] و در خانواده ای شریف و اصیل و از نسل [[ائمه اطهار|امامان معصوم]] علیهم السلام به دنیا آمد. نسب او از پدر به [[ابراهیم مجاب]] فرزند [[امام کاظم]] علیه السلام و از طرف مادر به [[امام سجاد]] علیه السلام می رسد. |
| | | | |
| − | بعد از تمام شدن كتاب چنين ديدم كه نامش را «نهج البلاغه» بگذارم زيرا اين كتاب درهاى بلاغت را به روى بيننده مى‌گشايد، و خواسته هايش را به او نزديك مى سازد. <ref> ترجمه نهج البلاغه دشتی، ص 29 </ref>
| + | سید رضی از شاگردان مبرز [[شیخ مفید]] بود. او شخصیتی اندیشمند و دارای قدرت هوش و درکی بالا بود و در سنین جوانی در علوم مختلف متبحر بود. اما بیشتر شهرت او در [[ادبیات عرب]] است و او را سرآمد شاعران آل ابی طالب دانسته اند.<ref>نگاهی به زندگانی پر افتخار شریف رضی، علی دوانی، مجله پژوهشهای نهج البلاغه، زمستان ۱۳۸۱ و بهار ۱۳۸۲، شماره ۶.</ref> |
| | | | |
| − | ==چگونگی جمعآوری نهج‌البلاغه== | + | سید رضی در دولت [[آل بویه]] مناصب مهم و بزرگی همچون نقابت و [[امير الحاج|امارت حاج]] و ریاست [[دیوان (تشکیلات اداری)|دیوان]] مظالم را بر عهده داشت. او مدرسه ای در شهر [[بغداد]] تأسیس کرد و به تربیت شاگردانی در [[علوم اسلامی]] پرداخت و کتابخانه بزرگی نیز برای استفاده شاگردان خود در آن مدرسه برپا نمود.<ref name="zamiri">کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.</ref> |
| | | | |
| − | این مجموعه‌به وسیله ابوالحسن محمد بن حسین ملقب به (شریف رضی) (406 ـ 359 ق بغداد) جمعآوری و نامگذاری شده است. این کتاب بنا به قول مشهور شامل 239 خطبه، 79 نامه و 480 کلمه قصار می‌باشد. «[[سید رضی]]» اعتراف دارد بخش گردآوری شده کمتر از مقداری است که جمعآوری نشده است.
| + | از دیگر تألیفات او می توان به [[خصائص الائمه]]، [[تلخيص البيان عن مجازات القرآن|تلخیص البیان عن مجاز القرآن]]، [[المجازات النبویه]] و [[حقایق التأویل فی متشابه التنزیل (کتاب)|حقائق التأویل فی متشابه التنزیل]] اشاره نمود. |
| | | | |
| − | اما [[یعقوبی]] (م. 286 ق) از چهارصد خطبه امام علی(ع) یاد می‌کند و [[مسعودی]] (م. 345 ق) که حدود 14 سال قبل از تولد سید رضی رحلت نموده تعداد خطبه‌ها را بیش از چهارصد و هشتاد و چند می‌داند. <ref>مسعودی، علی بن حسین، (1356) مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب. ج 2، ص 431</ref> یعنی حدود دو برابر آنچه شریف رضی جمعآوری کرده است. باید دانست که خطبه‌های امام قبل از سید رضی نیز هرچند به‌صورت ناقص، جمعآوری شده است.
| + | ==انگیزه تألیف نهج‌البلاغه== |
| | | | |
| − | به‌عنوان نمونه [[جاحظ]] (م. 255 ق) که از علمای عامه است و حدود 104 سال قبل از تولد سید رضی در گذشته، می‌گوید: '''خطبه‌های علی(ع) مدون و مضبوط و مشهور بوده است.''' [[علامه حسن حسن‌زاده آملی]] در کتاب انسان کامل از دیدگاه نهج‌البلاغه عبیداله بن ابی‌رافع (متوفی بعد از سده اول) کاتب امیرالمؤمنین و زید بن وهب جهنی متوفی 96 هجری را اولین کسانی می‌داند که وصایا و خطب آن جناب را جمعآوری نموده‌اند.وی می‌افزاید جاحظ اولین کسی است که کلمات قصار آن حضرت را جمعآوری کرده، صد کلمه امام را، '''«مطلوب کل طالب (من کلام امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب)»''' نامیده است که به وسیله «[[رشید و طواط]]» (718 ـ 632 ق) شرح شده است.
| + | [[سید رضی|سیدرضی]] در مقدمه «نهج البلاغه» انگیزه خود را در جمع آوری این کتاب شریف چنین بیان می دارد: |
| | | | |
| − | یکی از علل موفقیت سید رضی در جمعآوری نهج‌البلاغه دسترسی او به '''«دارالعلم»''' برادرش سیدمرتضی (علم الهدی) (436 ـ 355 ق) بوده که می‌گویند حدود 80000 جلد کتاب در آن نگهداری می‌شده است. این گنجینه نفیس غیر از کتاب خانه عمومی بغداد «بیت الحکمه» می‌باشد.
| + | «من در سنین جوانی شروع به تألیف کتابی در خصائص [[ائمه اطهار]] علیهم السلام ([[خصائص الائمه]]) نمودم، تا اخبار و کلمات آن بزرگواران را به صورت گلچین شده جمع آوری نمایم. زمانی که خصائص مربوط به [[امیرالمومنین|امیرالمؤمنین]] علیه السلام را به اتمام رساندم، مشکلاتی پیش آمد که نتوانستم کتاب را کامل نمایم. در پایان فصول این کتاب، فصلی در کلمات قصار آن حضرت آمده بود؛ لکن [[خطبه]] ها و نامه های مفصل ایشان را ذکر نکرده بودم. چون عده ای از دوستان این فصل از کتاب را دیدند، برایشان جالب بود؛ لذا از من درخواست کردند تا کتابی مستقل درباره کلمات گرانبهای امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات گوناگون تألیف نمایم. من هم که دیدم چنین گردآوری تاکنون انجام نشده، دست به تألیف این کتاب عظیم زدم... و نام آن را نهج البلاغه گذاشتم». |
| | | | |
| − | البته در آن زمان به‌دلیل شکوفایی تمدن اسلامی دسترسی به منابع، بسیار آسان‌تر بوده است. بعدها به جهت حملات وحشیانه مغول و مسیحیان اروپا تعداد کثیری از منابع اسلامی نابود شد. می‌گویند وقتی که هلاکو خان وارد بغداد شد، از کتابهای کتاب‌خانه‌ها بر روی رود پلی ساخت تا لشکریانش از آن عبور کنند و دستور سوزاندن سایر کتاب‌ها را صادر نمود. تاریخ نگاران می‌گویند که وقتی اروپاییان به طرابلس شام حمله کردند سه میلیون کتاب را آتش زدند. <ref>امامی، آشتیانی، (بی‌تا) ترجمه و شرح فشرده‌ای بر نهج‌البلاغه، قم، هدف، ص 17 و 18</ref>می‌بینیم چگونه منابع ذی‌قیمت فرهنگ اسلامی در حمله فرنگیان نابود می‌شود.
| + | ذکر این نکته لازم است که سیدرضی از بین منابع فراوانی که در اختیار داشته، قسمت هایی را با دید ادبی گلچین کرده است. او خود در مقدمه به این مطلب اشاره دارد و در باب نامگذاری کتابش به «نهج البلاغه» می گوید: «بعد از تمام شدن کتاب چنین دیدم که نامش را «نهج البلاغه» بگذارم، زیرا این کتاب درهاى [[بلاغت]] را به روى بیننده مى‌گشاید و خواسته هایش را به او نزدیک مى سازد.»<ref> ترجمه نهج البلاغه دشتی، ص ۲۹ </ref> |
| | | | |
| − | نکته قابل ذکر این که آن چه سید رضی به نام خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات حکمت‌آمیز از آن حضرت آورده، فقط قسمت‌هایی از نامه یا خطبه یا کلمات قصار است که به نظر سید از اوج فصاحت و بلاغت برخوردار است و به همین دلیل در گزینش خویش از باب «المختار من خطب»، باب «المختار من کتب» و باب «المختار من حکم» امیرالمؤمنین نام می‌برد؛ یعنی جاهایی که او از نامه یا خطبه یا کلمات قصار گزینش کرده است. از این‌رو برخی نامه‌ها یا خطبه‌ها نیمی، کمتر یا بیشتر از آن چیزی است که قبل از سید نقل شده است. مثلاً آن چه که به‌عنوان نامه امام به مالک اشتر (مقتول 37 ق) در نهج‌البلاغه آمده، حدود چهار پنجم آن چیزی است که ابن شعبه حرّانی (م. 381 ق) در تحف‌العقول ذکر کرده است.
| + | ==محتوای نهج‌البلاغه== |
| | | | |
| − | ==مستدرکات نهج البلاغه==
| + | «نهج البلاغه» در سه بخش اصلی به شرح زیر تنظیم شده است: |
| | | | |
| − | مطالبی که شریف رضی در نهج‌البلاغه نیاورده است، بعدها توسط دانشمندان اسلامی جمعآوری و به نام '''مستدرکات''' به چاپ رسیده است که این مطالب سوای کتاب [[غررالحکم و دررالکلم]] تمیمی آمُدی(م510 ق)است و شامل 11000 کلمه قصار می‌باشد.
| + | #خطبه ها که شامل ۲۴۱ خطبه است و از نظر زمانی به سه بخش تقسیم می شود: |
| | + | #*قبل از حکومت [[امیرالمومنین|امیرالمؤمنین]] علیه السلام، مانند خطبه های ۵ ـ ۶۷ ـ ۱۳۹ و...؛ |
| | + | #*در هنگام [[خلافت]]، مانند خطبه های ۳ ـ ۱۲ ـ ۱۵ ـ ۱۶ و...؛ |
| | + | #*بعد از خلافت، مانند خطبه های ۲۰ ـ ۲۱ ـ ۲۷ ـ ۱۰۵ ـ ۴۷ ـ ۱۰۸ و... |
| | + | #نامه ها، که شامل ۷۹ نامه است و تقریباً تمام آن ها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده اند. |
| | + | #کلمات قصار یا قصار الحکم، که شامل ۴۸۰ کلمه است و از حیث موضوعات بسیار متنوع است.<ref>کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.</ref> |
| | | | |
| − | مستدرکات نهج البلاغه به شرح زیر هستند:
| + | نکته قابل ذکر این که آن چه سید رضی به نام خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات حکمت‌آمیز از آن حضرت آورده، فقط قسمت‌هایی از نامه یا خطبه یا کلمات قصار است که به نظر سید از اوج فصاحت و [[بلاغت]] برخوردار است و به همین دلیل در گزینش خویش از باب «المختار من خطب»، باب «المختار من کتب» و باب «المختار من حکم» امیرالمؤمنین نام می‌برد؛ یعنی جاهایی که او از نامه یا خطبه یا کلمات قصار گزینش کرده است. از این‌رو برخی نامه‌ها یا خطبه‌ها نیمی، کمتر یا بیشتر از آن چیزی است که قبل از سید نقل شده است. مثلاً آن چه که به‌عنوان نامه امام به [[مالك اشتر نخعى|مالک اشتر]] (م، ۳۷ ق) در نهج‌البلاغه سید آمده، حدود چهار پنجم آن چیزی است که [[ابن شعبه حرانی|ابن شعبه حرّانی]] (م، ۳۸۱ ق) در [[تحف العقول|تحف‌العقول]] ذکر کرده است. |
| | | | |
| − | ===مستدرک نهج البلاغه===
| + | '''مباحث و مسائل کلی نهج البلاغه:''' |
| | | | |
| − | نوشته هادی کاشف الغطاء. این کتاب همانند نهج البلاغه به سه بخش تقسیم شده: سخنان، نامه ها و کلمات قصار . وی سند و منبع احادیث را به دست نداده است و مانند سید رضی ملتزم نیست که تمامی خطبه، یا نامه را ذکر کند یا تنها از یک منبع حدیث را بگیرد; بلکه شیوه تقطیع و تلفیق را در نظر دارد. مستدرک نهج البلاغه دارای 92 خطبه و 53 نامه است. این کتاب در 189 صفحه، در 1354هجری قمری توسط انتشارات کتابخانه اندلس در بیروت به چاپ رسیده است. نویسنده، مدارک نهج البلاغه را هم در 80 صفحه به دنبال آورده است.
| + | مباحث نهج البلاغه که هر کدام شایسته بحث و مقایسه است، به قرار ذیل است: |
| | | | |
| − | ===التذییل از اسماعیل حلبی<ref>شناخت نهج البلاغه، ص 173</ref>===
| + | #[[الهیات]] و ماوراء الطبیعه |
| | + | #[[سیر و سلوک|سلوک]] و [[عبادت]] |
| | + | #حکومت و [[عدالت]] |
| | + | #[[اهل بیت]] و [[خلافت]] |
| | + | #[[موعظه]] و [[حکمت]] |
| | + | #[[دنیا]] و [[دنیاطلبی|دنیاپرستی]] |
| | + | #حماسه و [[شجاعت]] |
| | + | #[[ملاحم]] و مغیبات |
| | + | #[[دعا]] و [[مناجات]] |
| | + | #شکایت و انتقاد از مردم زمان |
| | + | #اصول اجتماعی |
| | + | #[[اسلام]] و [[قرآن]] |
| | + | #[[اخلاق]] و [[تهذیب نفس]] |
| | + | #شخصیت ها |
| | | | |
| − | ===ملحق نهج البلاغه===
| + | و یک سلسله مباحث دیگر.<ref> سیری در نهج البلاغه ، مرتضی مطهری، ص ۴۷.</ref> |
| − | تالیف احمد بن بن یحیی بن ناقه است که به صورت ضمیمه بر نسخه نهج البلاغه نوشته شده و حاوی خطبه اقالیم، بیان، یتیمه، مونقه و غیره است. نسخه خطی آن در سال 729 هجری قمری نوشته شده است.<ref>الذریعة، ج 7، ص 198</ref>
| + | ==کتب مرتبط با نهج‌البلاغه== |
| | | | |
| − | ===النهج القویم فی کلام امیرالمؤمنین(ع)=== | + | ===ترجمه‌های نهج‌البلاغه=== |
| | + | ترجمه های متعددی از نهج البلاغه به زبان فارسی و زبان های دیگر صورت گرفته اند. از جمله ترجمه های فارسی: |
| | | | |
| − | از خلف بن عبدالمطلب مشعشعی حویزی (قرن 11 ه.ق).<ref>ریاض العلماء، ج 2، ص 244</ref>
| + | ۱. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: [[علی نقی فیض الاسلام|سید علی نقی فیض‌الاسلام]]؛ |
| | | | |
| − | ===مصباح البلاغة فی مشکاة الصیاغة===
| + | ۲. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: مصطفی زمانی؛ |
| | | | |
| − | تالیف سید حسین میرجهانی طباطبائی، دو جلد، 1388هجری قمری، 1328ص.
| + | ۳. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: [[ملا فتح الله کاشانی]]؛ |
| − | در ابتدای هر خطبه و سخن، مصدر آن را نیز آورده و کلمات قصار آن حضرت را ذکر نکرده است; زیرا بنا به گفته مؤلف دیگران این کار را انجام داده اند. این کتاب دارای 220 خطبه و 245 نامه است.
| |
| | | | |
| − | ===نهج البلاغه الثانی===
| + | ۴. نهج البلاغه، ترجمه محمدعلی انصاری؛ وی همچنین این کتاب را به نظم درآورده و در ۱۰ جلد به چاپ رسانده است. |
| − | تالیف شیخ جعفر حائری، چاپ انتشارات هجرت قم، 1410 هجری قمری، 384ص. از جهت ترتیب و نیاوردن اسانید به شیوه نهج البلاغه تنظیم شده و دارای 139 خطبه و 71 نامه و 336 کلمه از کلمات قصار است.
| |
| | | | |
| − | ===نهج السعادة===
| + | ۵. نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی؛ |
| | | | |
| − | از شیخ محمد باقر محمودی.هشت جلد آن در سال های 1385 تا 1396 هجری قمری در نجف و بیروت چاپ شده و پنج جلد دیگر تا کنون چاپ نشده است. در سال های اخیر، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی عهده دار چاپ مجدد این کتاب شد و در سال 1377هجری قمری چهار جلد (1و53) را چاپ و منتشر کرد و جزو کتاب های برگزیده سال معرفی شد. چهار جلد دیگرکتاب (2 و86) زیر چاپ است، و ان شاءالله، در همین سال منتشر می شود و دو جلد دیگر آماده حروف چینی می باشد (تلک عشرة کاملة). جلد 11 و 12 کارهای ابتدایی آن انجام گرفته ولی هنوز پاک نویس نشده و نزد مؤلف است. جلد سیزدهم که اشعار منسوب به حضرت می باشد غیر از آنچه در دیوان های منسوب آمده، دت هاست حروف چینی شده ولی به علت چاپ نشدن اجزای قبل از آن، چاپ آن به تاخیر افتاده و این جلد در اختیار مجمع احیاء فرهنگ اسلامی است.
| + | ۶. سخنان علی، ترجمه جواد فاضل؛ |
| | | | |
| − | در این کتاب سعی شده از کتاب های تمامی فرق اسلامی استفاده و روایات با ذکر ماخذ و سند و منابع مشابه ثبت شود، مگر این که متن اشکالات اساسی داشته باشد که نتوان توجیه کرد که از چنین روایاتی صرف نظر شده است.
| + | ۷. نهج البلاغه، ترجمه اسدالله مشیری؛ |
| | | | |
| − | <ref>[http://www.hawzah.net/fa/Article/View/81338 پایگاه اطلاع رسانی حوزه]</ref>
| + | ۸. نهج البلاغه، ترجمه محمدعلی شرقی؛ |
| | | | |
| − | ===تمام نهج البلاغه===
| + | ۹. خورشید بی غروب، ترجمه عبدالمجید معادیخواه؛ |
| | | | |
| | + | ۱۰. نهج البلاغه، ترجمه علی اصغر فقیهی؛ |
| | | | |
| − | ==بخش های اصلی نهج البلاغه==
| + | ۱۱. نهج البلاغه، ترجمه احمد سپهر خراسانی؛ |
| | | | |
| − | نهج البلاغه در سه بخش اصلی به شرح زیر تنظیم شده است: | + | ۱۲. نهج البلاغه، ترجمه داریوش شاهین؛ |
| | | | |
| − | # خطبه ها که شامل 239 خطبه است و از نظر زمانی به سه بخش تقسیم می شود:
| + | ۱۳. نهج البلاغه، ترجمه محمد جواد شریعت؛ |
| − | ## قبل از حکومت، مانند خطبه های 5 ـ 67 ـ 139 و...؛
| |
| − | ## در هنگام خلافت، مانند خطبه های 3 ـ 12 ـ 15 ـ 16 و...؛
| |
| − | ## بعد از خلافت، مانند خطبه های 20 ـ 21 ـ 27 ـ 105 ـ 47 ـ 108 و...
| |
| − | # نامه ها که شامل 79 نامه است و تقریباً تمام آن ها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده اند.
| |
| − | # کلمات قصار یا قصار الحکم که شامل 480 کلمه است و از حیث موضوعات بسیار متنوع <ref name="zamiri"/>
| |
| | | | |
| − | ==مباحث و مسائل کلی نهج البلاغه==
| + | ۱۴. نهج البلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی. |
| | | | |
| − | مباحث نهج البلاغه كه هر كدام شايسته بحث و مقايسه است، به قرار ذيل است:
| + | ۱۵. نهج البلاغه، ترجمه [[محمد دشتی]] |
| | | | |
| − | # [[الهيات]] و [[ماوراء الطبيعه]]
| + | ۱۶. نهج البلاغه، ترجمه حسين انصاريان. |
| − | # [[سلوك]] و [[عبادت]]
| + | ===شروح و تعلیقات نهج‌البلاغه=== |
| − | # [[حكومت]] و [[عدالت]]
| |
| − | # [[اهل بيت]] و خلافت
| |
| − | # موعظه و [[حكمت]]
| |
| − | # دنيا و دنياپرستي
| |
| − | # حماسه و [[شجاعت]]
| |
| − | # [[ملاحم و مغيبات]]
| |
| − | # [[دعا]] و [[مناجات]]
| |
| − | # شكايت و انتقاد از مردم زمان
| |
| − | # اصول اجتماعي
| |
| − | # [[اسلام]] و [[قرآن]]
| |
| − | # [[اخلاق]] و [[تهذيب نفس]]
| |
| − | # شخصیت ها
| |
| | | | |
| − | و يك سلسله مباحث ديگر.<ref> سيري در نهج البلاغه ، مرتضي مطهري، ص 47.</ref> | + | در تاریخ [[اسلام]]، پس از [[قرآن|قرآن کریم]]، که اصیل‌ترین منبع دینی مسلمانان به‌شمار می‌رود، تقریباً هیچ کتاب مقدس دیگری را بسان «نهج‌البلاغه» به شرح و تفسیر ننهاده‌اند. وقتی [[سید رضی|شریف رضی]] نهج‌البلاغه را گردآوری کرد، اندیشمندان اسلامی در شرح و بسط سخنان مولی‌الموحدین همت گماشتند و با توضیح و تبیین خود قدرت تفهیم جامعه را برای درک سخنان آن حضرت توسعه دادند و از نهج‌البلاغه دایرة‌المعارفی در [[علوم اسلامی]] ساختند که خوانندگان را در همه اعصار و قرون فایده رساند. |
| | | | |
| − | ==سخنان دانشمندان درباره نهج البلاغه==
| + | شروح نهج‌البلاغه عبارت است از توضیحاتی که دانشمندان اسلامی برای روشنگری جملات و سخنان امیر سخن [[امام علی علیه السلام|امام علی]] (علیه السلام) با استفاده از منابع مختلف تاریخی، اجتماعی، [[عرفان|عرفانی]]، [[فلسفه|فلسفی]]، سیاسی، اعتقادی و... به رشته تحریر در آورده‌اند. به همین خاطر شرح‌ها غالباً یک یا چند بعد از ابعاد نهج‌البلاغه را شامل است و در بر گیرنده تمام جوانب و محتوای آن نیست به عنوان نمونه در شرح [[ابن ابی الحدید|ابن ابی‌الحدید]] جنبه ادبی و تاریخی آن و در شرح [[ابن ميثم بحرانی|ابن‌میثم بحرانی]] جنبه فلسفی و [[علم کلام|کلامی]] آن بر سایر جنبه‌ها مقدم است. |
| | | | |
| − | '''<I>سید رضی:</I>'''
| + | بر نهج‌البلاغه شروح بسیاری نوشته‌اند که تا ۳۵۰ شرح و ترجمه به زبان‌های مختلف ذکر کرده‌اند. این شرح ها به دو زبان فارسی و عربی در دسترس است، از جمله: |
| | | | |
| − | سیدرضی در مقدمه نهج البلاغه می نویسد: «امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات و ابواب مختلف کلماتی دارد و هرگاه انسان در یک موضوع کلمات آن حضرت را مطالعه می کند، شک نمی کند که این سخنان از کسی است که تمام عمر خویش را در همان رشته سپری کرده است؛ وقتی در باب [[زهد]] داد سخن می دهد، گویی هیچ بهره ای جز زهد و عبادت ندارد و گویی تمام عمر خویش را در گوشه خانه ای یا در پای کوهی گذرانده که هیچ کس را جز خود ملاقات نکرده است».
| + | ۱. تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین، ترجمه و شرح فارسی نهج‌البلاغه [[ملا فتح الله کاشانی|ملا فتح‌الله کاشانی]] (م. ۹۸۸ ق)، سه جلد. |
| | | | |
| − | '''<I>شهید مرتضی مطهری:</I>'''
| + | ۲. ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، [[سید علی نقی فیض الاسلام|سید علی نقی فیض‌الاسلام]] (۱۲۸۴ ـ ۱۳۶۴ ش)، یک جلد. |
| | | | |
| − | این مجموعه نفيس و زيبا به نام «نهج البلاغه» كه اكنون در دست ما است و روزگار از كهنه كردن آن ناتوان است و گذشت زمان و ظهور افكار و انديشه هاي نوتر و روشن تر مرتبا بر ارزش آن افزوده است، منتخبي از «خطابه ها» و «دعاها» و «وصايا» و «نامه ها» و «جمله هاي كوتاه» مولاي متقيان [[امام علی]] عليه السلام است كه بوسيله سيد شريف بزرگوار «رضي» رضوان الله عليه در حدود هزار سال پيش گردآوري شده است.
| + | ۳. شرح نهج‌البلاغه [[علامه محمدتقی جعفری]] (۱۳۷۷ ـ ۱۳۰۴)، ۲۷ جلد. |
| | | | |
| − | آن چه ترديد ناپذير است اينست كه علي عليه السلام چون مرد سخن بوده است، خطابه هاي فراوان انشاء كرده، و همچنين به تناسب هاي مختلف جمله هاي حكيمانه كوتاه فراوان از او شنيده شده است، همچنان كه نامه هاي فراوان مخصوصا در زمان خلافت نوشته است، و مردم مسلمان علاقه و عنايت خاصي به حفظ و ضبط آن ها داشته اند.
| + | ۴. [[پیام امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام (کتاب)|پیام امام امیرالمؤمنین]] (ع)، جمعی از نویسندگان به سرپرستی [[آیت الله مکارم شیرازی]]، ۱۵ جلد. |
| | | | |
| − | «مسعودي» كه تقريبا صد سال پيش از سيد رضي مي زيسته است (اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم هجري) در جلد دوم [[مروج الذهب]] تحت عنوان «في ذكر لمع من كلامه و اخباره و زهده» مي گويد: آن چه مردم از خطابه هاي علي در مقامات مختلف حفظ كرده اند. بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندي مي شود، علي عليه السلام آن خطابه ها را بالبديهه و بدون يادداشت و پيشنويس انشاء مي كرد، و مردم هم الفاظ آن را مي گرفتند و هم عملا از آن بهره مند مي شدند.
| + | ۵. [[شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید (کتاب)|شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید معتزلی]] (۶۵۵ ـ ۵۸۶ ق)، ۱۰ جلد (عربی). |
| | + | مطالب تاریخی شرح ابن‌ابی‌الحدید بر نهج‌البلاغه را دکتر مهدوی دامغانی در ۶ جلد ترجمه و تحت عنوان «[[جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید (کتاب)|جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه]]» به چاپ رسانده است. |
| | | | |
| − | گواهي دانشمند خبير و متتبعي مانند مسعودي مي رساند كه خطابه هاي علي چقدر فراوان بوده است، در نهج البلاغه تنها 239 قسمت به نام خطبه نقل شده است، در صورتي كه مسعودي چهارصد و هشتاد و اندي آمار مي دهد و به علاوه اهتمام و شيفتگي طبقات مختلف را بر حفظ و ضبط سخنان مولي مي رساند.<ref> سيري در نهج البلاغه ، مرتضي مطهري، ص 21.</ref>
| + | ۶. [[شرح نهج البلاغه ابن میثم (مصباح السالکین) (کتاب)|شرح نهج‌البلاغه ابن‌میثم بحرانی]] (م، ۶۷۹ ق)، ۲ جلد (عربی). |
| | + | شرح نهج‌البلاغه [[ابن میثم بحرانی|ابن میثم]] در دهه اخیر به همت بنیاد پژوهشهای اسلامی [[آستان قدس رضوی]] به فارسی روان ترجمه شده و در پنج مجلد به چاپ رسیده است. |
| | | | |
| − | '''<I>مرحوم علی دوانی:</I>'''
| + | ۷. [[منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة(خوئی) (کتاب)|منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه]]، اثر [[میرزا حبیب الله هاشمی خویی|سید حبیب‌الله خوئی]] (۱۳۲۴ ـ ۱۲۶۱ ق)، ۷ جلد (عربی). |
| | | | |
| − | نويسنده معروف و مورخ متفكر مسيحى «جرجى زيدان» در كتاب مشهور و ذيقيمت خود «[[تاريخ تمدن اسلام]]» سخن پرارزشى دارد كه بسيار مناسب است در اين جا بياوريم. وى مى نويسد: ما كه على بن ابى طالب و معاويه بن ابى سفيان را نديده ايم چگونه مى توانيم آن ها را از هم تفكيك كنيم و پى به ميزان ارزش وجود آن ها ببريم؟ سپس مى گويد ما از روى سخنان و نامه و كلماتى كه از على و معاويه مانده است پس از چهارده قرن به خوبى مى توانيم درباره آن ها [[قضاوت]] كنيم.
| + | ۸. [[منهاج البراعة في شرح نهج‌البلاغة (راوندی) (کتاب)|منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه]]، اثر [[قطب راوندى|قطب الدین راوندی]] (م،۵۷۳ ق)، ۳ جلد (عربی). |
| | | | |
| − | معاويه در نامه هائى كه به عمال و حكام خود نوشته بيشتر هدفش اينست كه خوب بر مردم مسلط شوند و زر و سيم بدست آورند سهمى را خود بردارند، و بقيه را براى او بفرستند، زيرا او از زر و سيم [[معجزات]] زيادى ديده است! ولى على بن ابى طالب در تمام نامه هاى خود به فرمانداران و استانداران خود قبل از هر چيز اكيدا سفارش مى كند كه پرهيزكار باشند، و از خدا بترسند، [[نماز]] را مرتب و در اوقات خود بخوانند، و [[روزه]] بدارند، [[امر به معروف و نهی از منکر]] كنند و نسبت به زيردستان رحم و مروت داشته باشند و از فقيران و يتيمان و قرض داران و حاجتمندان غفلت نورزند... و بدانند كه در هر حال خداوند ناظر اعمال آنان مى باشد و پايان اين زندگى گذاشتن و گذشتن از اين دنياست...
| + | ۹. [[بهج الصباغة في شرح نهج‌البلاغة (کتاب)|بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه]]، اثر [[علامه محمد تقی شوشتری|علامه شیخ محمدتقی شوشتری]] (۱۳۷۴ ـ ۱۲۸۱)، ۱۴ جلد (عربی). |
| | | | |
| − | على عليه السلام جز اين نبوده و امروز پس از صدها قرن هنوز چنان كه بوده است در خلال سخنان شورانگيز و دلفريبش كاملا مجسم است و همچون آفتاب نيمروز مى درخشد.
| + | ===مصادر نهج‌البلاغه=== |
| | | | |
| − | به نظر ما اگر مسلمانان امروز دسترسى به آن همه آيات قرآنى كه در شان على علیه السلام نازل شده نداشته باشند، و چنان چه كليه روايات و [[احادیث]] كه از پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله و ائمه ى معصومين عليهم السلام راجع به وجود اقدس على علیه السلام رسيده است، از ميان رفته، و تنها نهج البلاغه براى مسلمانان باقى مانده بود، كافى بود كه ما از روى همين خطبه ها، سخنان، نامه ها و كلمات قصار على علیه السلام كه صفحات نهج البلاغه را همچون تابلو نقاشى رنگين و پرنقش و نگار كرده است، به خوبى اميرالمومنين على بن ابى طالب عليه السلام را آن طور كه در عصر خود مي زيسته و ميان مردم جلوه كرده است ببينيم و بشناسيم! | + | تردید در اعتبار کتاب شریف نهج البلاغه، پژوهشگران عرصه تحقیق را به کوشش های عالمانه و ارجمندی هدایت نمود تا مصادر نهج البلاغه را پیش از [[سید رضی]] و پس از او استخراج کرده و معرفی کنند. از جمله این تلاش ها عبارتند از: |
| | | | |
| − | با اين كه شما در اين كتاب مى خوانيد بالغ بر 59 كتاب توسط دانشمندان بزرگ [[شيعه]] و سنى درباره نهج البلاغه نوشته شده و شرح و بسط به تجزيه و تحليل سخنان پيشواى سخن سرايان جهان مولاى متقيان پرداخته اند، و با اين كه طبق كتاب گرانقدر «مصادر نهج البلاغه» تا عصر حاضر تعداد شرح ها و ترجمه هاى نهج البلاغه 110 بالغ مى گردد، و با اين كه به زبان هاى فرانسوى و انگليسى وارد و غيره هم ترجمه شده و قسمت هائى از آن به ساير زبان ها هم راه يافته است مع الوصف هنوز حق «نهج البلاغه» ادا نشده است، و مردم جهان حتى مسلمانان و بلكه بالاتر بگويم شيعيان و دوستان مولى درست نتوانسته اند پى به مقام شامخ سخنان على عليه السلام ببرند، و از اين گنجينه علوم الهى و قوانين زنده كه براى اداره دنيائى پى ريزى شده است بهره ببرند!
| + | ۱. استناد نهج البلاغه: اثر امتیاز علی خان عرشی؛ |
| | | | |
| − | نهج البلاغه بايد در بخش هائى گوناگون توسط گروهى از دانشمندان متخصص در رشته هاى علمى، از فقيه و اصولى، فيلسوف الهى، پزشك، روانشناس و روانكاو، اديب و نويسنده، سياستمدار قانون دان، خطيب و گوينده توانا، با دقت مورد بحث و بررسى قرار گيرد، و در چندين جلد بزرگ به صورت [[دائرة المعارف]] بشرى درآيد، چه به يقين آن چه در آن كتاب ها با استفاده از منبع سرشار و بسيار غنى نهج البلاغه منتشر مى شود، عالي ترين دستورالعمل زندگى و برگزيده ترين سخنان حكيمانه و جامعترين برنامه ايست كه توسط يك بشر آسمانى به جامعه انسانى ارائه شده است.<ref> در پيرامون نهج البلاغه، هبه الدين شهرستاني، چاپ چهارم، ص 10 (مقدمه آقای علی دوانی).</ref> | + | ۲. اسناد و مدارک نهج البلاغه: اثر [[محمد دشتی]]؛ |
| | | | |
| − | '''<I>علامه حسن زاده:</I>'''
| + | ۳. [[مصادر نهج‌البلاغة و أسانيده (کتاب)|مصادر نهج البلاغه و اسانیده]]: اثر سید عبدالزهرا حسینی؛ |
| | | | |
| − | کلمات امیرالمومنین علی علیه السلام نه فقط از حیث بلاغت نهج البلاغه است، بلکه در جمیع شئون و امور حیات انسانی نهجی قویم و طریقی مستقیم است. سیدرضی؛ چون خود در نظم و نثر ادبی مانند دیگر فنون علمی، قلمی توانا و ذوقی سرشار داشت شیدای سبک شیوای کلام امیر کلام و دلباخته آن شده، از دیدگاه فن ادبی خود آن را نهج البلاغه نامید. هر کسی از ظن خود شد یار من.
| + | ۴. مدارک نهج البلاغه و دفع الشبهات عنه: اثر هادی کاشف الغطاء؛ |
| | | | |
| − | نهج البلاغه کتابی است که اگر در آن به ترتیب حروف تهجی از الف تا یا در هر یک از معارف حقه الهیه بحث و فحص گردد اصول وامهاتی را حائز است که هر اصلی خود [[شجره طیبه]] فروع و اثمار بسیار است که (اصل ها ثابت و فرع ها فی السماء توتی اکلها کل حین باذن ربها).<ref> انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، حسن حسن زاده آملی، مقدمه ص 13.</ref> | + | ۵. بحثی کوتاه پیرامون نهج البلاغه و مدارک آن: اثر [[رضا استادی مقدم|رضا استادی]]؛ |
| | | | |
| − | '''''جرج جورداق مسیحی:'''''
| + | ۶. الغدیق النضیر بمصادر ابن ابی الحدید، فی شرح نهج البلاغه: اثر عزالدین ابی حامد عبدالحمید المدائنی البغدادی؛ |
| | | | |
| − | پرفسور جرداق ابعاد اندیشه و تفکر آن حضرت را چنین ترسیم می‌نماید: «او با منطقی استوار و آگاهانه درباره دگرگونی‌های دنیا و شئون مردم و سرشت افراد و گروه‌ها سخن گفته و گاهی رعد‌و‌برق و آفرینش آسمان و زمین را توصیف کرده است. همچنین به تفصیل در مورد پدیده‌های زنده طبیعت پرداخته، اسرار خلقت خفاش و مورچه و طاووس و ملخ را بیان داشته و در عین حال، برای مردم، فرمان‌های اخلاقی و اجتماعی وضع کرده است. آنگاه از آفرینش و زیبایی وجود سخن به میان آورده است، چنانکه در ادبیات عرب هرگز چنین تنوعی در مباحث مختلف، آن چنان که در نهج‌البلاغه بیان شده، سابقه نداشته است.» <ref>جورداق، جرج، (1344) امام علی(ع) صدای عدالت انسانیت، ترجمه سیدهادی خسروشاهی، تهران، فراهانی، ج 1، ص 146
| + | ۷. پژوهشی نو در اسناد نهج‌البلاغه، اثر وحید سبزیان‌پور و فرزانه فتاحیان: در این پژوهش برای ۱۲۸ خطبه، ۴۸ نامه و ۲۴۰ حکمت از نهج البلاغه اسنادی از ادیبان و سخن سنجان [[اهل سنت]] آورده شده است که در پژوهشهای مربوط به اسناد نهج البلاغه اشاره‌ای به آنها نشده است. |
| − | </ref>
| |
| − | نویسنده در کتاب دیگرش ضمن توجه به تنوع موضوعات از عمق تأثیر کلام آن حضرت سخن گفته و در توصیف نهج‌البلاغه، چنین می‌نویسد: «بیانی است که اگر برای انتقاد سخن گوید، گویی تندباد خروشانی است. اگر فساد و مفسدین را تهدید کند، همچون آتش فشان‌های سهمناک و پرغرش زبانه می‌کشد و اگر به استدلال منطقی بپردازد، عقل‌ها و احساسات و ادراکات بشری را مورد توجه قرار می‌دهد و راه هر دلیل و برهانی را می‌بندد و عظمت منطق و برهان خود را ثابت می‌کند.
| |
| | | | |
| − | اگر برای تفکر و دقت دعوت کند، حس و عقل را در تو همراه می‌سازد و به سوی آنچه که می‌خواهد سوق می‌دهد و تو را با جهان و هستی پیوند می‌دهد و نیروها و قوای تو را متحد می‌گرداند تا حقیقت را کشف کنی! و اگر تو را پند و اندرز دهد، مهر پدر و عاطفه پدری و وفای انسانی و گرمی محبت بی‌انتها را در آن خواهی یافت.
| + | ===فرهنگ‌های نهج‌البلاغه=== |
| − | و اگر برای تو از ارزش هستی و زیبایی‌های خلقت و کمالات جهان هستی سخن گوید، آنها را با مرکبی از نور ستارگان در قلب تو می‌نویسد! بیانی است بلاغت از بلاغت و قرآنی از قرآن! بیانی است که در اسباب و اصول بیان عربی، به آنچه که بوده و خواهد بود، پیوند دارد، تا آنجا که درباره آن گفته‌اند. «گفتار او از کلام خداوند پایین‌تر و از سخن مخلوق، بالاتر است. » <ref>جورداق، جرج، (1344) امام علی(ع) صدای عدالت انسانیت، ترجمه سیدهادی خسروشاهی، تهران، فراهانی،ج 1، ص 67 و 68</ref>براساس تعریفی که قبلا ارائه شد فهرست موضوعی نوعی فرهنگ نامه محسوب گردید.
| |
| | | | |
| − | ==موضوعات نهج‌البلاغه==
| + | یکی از منابع مهم جهت استفاده کامل از نهج‌البلاغه آشنایی با فرهنگ‌ها و کتب لغت عربی به‌ویژه لغات نهج‌البلاغه است. وقتی به اهمیت این مسئله بیشتر آگاه می‌شویم که بدانیم امام علی (ع) لغات مترادف را در سخنان خویش فراوان به‌کار برده است و برای فهم سخن امام باید معنای دقیق واژه‌ها را با استفاده از کتب لغت استخراج نماییم. |
| | | | |
| − | گفته شده که نهج‌البلاغه را '''«اخ القرآن»''' نامیده‌اند که حقیقتاً نام بامسمائی است؛ زیرا از نظر مضامین و معارف کاملا از قرآن تأثیر پذیرفته است. همان‌طور که تنوع موضوعات قرآنی بسیار است، تنوع موضوعات نهج‌البلاغه نیز گوناگون و گسترده است. نهج‌البلاغه همانند قرآن دائره‌المعارف عظیمی است که از موضوعات مادی و معنوی، طبیعت و ماوراء الطبیعه اجتماعی، سیاست، عقیده، خلقت و آفرینش، راه زندگی، وصول به سرمنزل مقصود، تاریخ و عبرت‌ها تربیت و تعلیم، حکمت و موعظه، مدیریت و حکومت، عدالت و انسانیت و... سخن به میان آورده است.
| + | فرهنگ نهج‌البلاغه نیز در یک تقسیم‌بندی به دو دسته فرهنگ واژه‌ها و فرهنگ موضوعات تقسیم می‌شود: |
| | | | |
| − | امروزه نهج‌البلاغه مانند قرآن به صورت کشف الایات و کشف المطالب تدوین شده تا بهره‌مندی از آن ساده‌تر باشد. هرچند این کار سابقه طولانی ندارد و شاید الکاشف فی موضوعات نهج‌البلاغه نوشته دکتر سیدجواد مصطفوی از نخستین کتاب تدوین شده در این مورد باشد، که براساس آنچه از مقدمه برمی‌آید مؤلف برای تهیه آن رنج بسیار تحمل نموده است.
| + | '''فرهنگ واژه‌ها:''' |
| − | '''دکتر صبحی‌الصالح''' در آخر نهج‌البلاغه فهرست موضوعی را مشتمل بر 245 موضوع تدوین نموده که فصل‌بندی دقیقی برای آن صورت نگرفته است. بعدها آقای علی انصاریان '''الدلیل علی موضوعات نهج‌البلاغه''' را تألیف کرد که در آن نهج‌البلاغه را به 7 فصل و 132 موضوع تقسیم نموده است. '''الهادی الی موضوعات نهج‌البلاغه''' تألیف آیت‌الله مشکینی کتاب دیگری است که نهج‌البلاغه را به 245 موضوع تقسیم کرده است. | |
| | | | |
| − | بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس '''المعجم الموضوعی لنهج‌البلاغه''' تألیف اویس کریم محمد را که مشتمل بر 22 باب و 67 فصل در 450 صفحه است، منتشر کرده است.در مقدمه‌ای که مجمع البحوث الاسلامیه بر آن نگاشته، تفاوت معاجم نهج‌البلاغه با کتاب سابق‌الذکر را چنین بیان نموده است: «این معجم شامل مطالبی است که خواننده بر دقیق‌ترین مباحث و جزئیات آن در خلال خواندن دست می‌یابد.»
| + | ۱. [[قاموس نهج‌البلاغة (شرقی) (کتاب)|قاموس نهج‌البلاغه]]، آیت‌الله محمدعلی شرقی، در چهار جلد. |
| | | | |
| − | '''المعجم المفهرس لاالفاظ نهج‌البلاغه''' نوشته محمد دشتی و کاظم محمدی ـ یکی از مفیدترین کتاب‌هایی است که پیرامون الفاظ و موضوعات نهج‌البلاغه نگارش یافته است و مشتمل بر لغات مشکل، معجم‌الفهرس، مصادر و مراجع و جدول اختلاف نهج‌البلاغه می‌باشد. این کتاب را جامعه مدرسین در 1460 صفحه با قطع وزیری چاپ و منتشر کرده است. اما فاقد موضوعات خاص مانند الدلیل یا الهادی و... است.
| + | ۲. [[مفردات نهج البلاغه (کتاب)|مفردات نهج‌البلاغه]]، [[سید علی اکبر قرشی|سید علی‌اکبر قرشی]]، در دو جلد. |
| | | | |
| − | ==معاجم نهج‌البلاغه و موضوع‌بندی آن==
| + | ۳. فرهنگ نهج‌البلاغه، دکتر صبحی الصالح، ترجمه مصطفی رحیمی‌نیا. |
| | | | |
| − | واژه معجم از ماده عَجَمَ به معنی ابهام و اخفا به کار رفته که ضدبیان و ایضاح است. عُجْمَه به معنی لُکنت در زبان به کار رفته، «عَجماء بهیمه» چهارپایی را گویند که قادر به بیان مکنونات درونی خود نیست. جمله «صلوه النهار عجماء» (نماز ظهر عجما است) به این خاطر است که نماز ظهر به اخفات برگزار می‌شود. «بابٌ معجمٌ مقفّلٌ» به معنای در بسته قفل زده است. <ref>بیهقی، احمد بن علی، (1375) تاج المصادر، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی</ref> پس از رفتن این واژه به باب افعال معنای اولیه را معکوس نموده، از ابهام به رفع ابهام و از اخفا به روشنگری تغییر معنا داده است. پس واژه معجم به معنی روشنگری کردن و رفع ابهام نمودن است.
| + | ۴. سیری در فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کریم زمانی جعفری. |
| | | | |
| − | تاریخچه پیدایش این واژه دقیقاً مشخص نیست. در مقدمه تاج المصادر می‌خوانیم که: «ابن الندیم کتاب معانی العروض علی حروف المعجم را به برزخ بن محمد العروضی نسبت می‌دهد و یاقوت، کتاب الاغانی علی حروف المعجم را به حبش‌بن موسی الضّبی منسوب می‌دارد که آن را برای متوکل (247 ـ 232 ق) تألیف کرده است. اگر عناوین کتاب‌ها از نویسندگان یاد شده صحت داشته باشد، اصطلاح معجم از قرن سوم هجری کاربرد داشته است در غیر این صورت به زمان ابن ندیم یعنی اواخر قرن چهارم هجری مربوط می‌شود.»
| + | ۵. فرهنگ لغات قرآن مجید و نهج‌البلاغه، علاءالدین مجتبوی. |
| | | | |
| − | نکته‌ای که در کتب مختلف موضوعات نهج‌البلاغه جلب نظر می‌نماید، عدم وحدت مباحث و تعدد عبارات است، به نحوی که کمتر موضوعی است که مثلاً در چندین کتاب (معجم موضوعی) عبارات یکسان داشته باشد. حتی در موضوع بندی‌ها هرچند نکات مشترک فراوانی دارند، وحدت موضوع ندارند. شاید این مشکل به سبب گستردگی محتوای نهج‌البلاغه از سویی و عدم سابقه طولانی در موضوعی کردن آن از سوی دیگر باشد.
| + | ۶. فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کاظم فرهومندی. |
| | | | |
| − | اویس کریم محمد در مقدمه کتاب خویش می‌نویسد: فهرستی که ما نوشته‌ایم متجاوز از 600 مبحث دارد، اما مباحث الدلیل 132، تصنیف 255، فهارس العلمیه 245 و الهادی با حذف مکررات تقریباً به اندازه فهارس دارای مباحث است.در عبارات نیز به عنوان نمونه از جهاد و شهادت نام برده و می‌نویسد: «الدلیل دو مبحث در 56 عبارت، تصنیف یک مبحث در 6 عبارت، هادی دو مبحث در 10 عبارت، فهارس العلمیه دو مبحث در چهار عبارت و فهرست ما 18 مبحث در 117 عبارت دارند.»
| + | ۷. حل لغات نهج‌البلاغه، مولوی اعجاز حسین بدیوانی. |
| | | | |
| − | ===فواید موضوعی‌کردن نهج‌البلاغه===
| + | ۸. واژه‌های نهج‌البلاغه، عمران علی‌زاده. |
| | | | |
| − | بدیهی است منظور از موضوعی‌کردن نهج‌البلاغه جمعآوری مطالب پیرامون یک موضوع مشخص از جای جای نهج‌البلاغه و مرتب‌کردن آن برای اخذ نتیجه بهتر و همه جانبه از اندیشه والای آن حضرت است. تحقق این منظور '''دو فایده''' دارد:
| + | '''فرهنگ‌‌نامه‌های موضوعی:''' |
| | | | |
| − | 1. دسترسی به محتوای نهج‌البلاغه و اطلاع از موضوعات آن و نهایتاً آشنایی با گنجینه عظیم معارف اسلامی آسان‌تر خواهد بود.
| + | فرهنگ‌نامه‌هایی که موضوعات نهج‌البلاغه را استخراج و تدوین نموده‌اند یا جنبه واژه‌ای دارند و یا حالت اصطلاحی و محتوایی که مطالعه آنها در شناخت معانی و مفاهیم نهج‌البلاغه تأثیرگذار است. |
| | | | |
| − | 2. واژه‌ها و اصطلاحات اسلامی به طور همه جانبه از منابع اصلی ترجمان وحی بدون کم و کاست به دست خواهد آمد و راه تحریف در اصطلاحات بسته خواهد شد. به‌عنوان نمونه آگاهی یافتن از واژه‌هایی مانند زهد، دنیا، قناعت، تقوی و... از دیدگاه امام(ع) و توضیح و تعریف و تقسیم آنها در نهج‌البلاغه وسیله‌ای است برای دسترسی مطلوب به معارف الاهی و شناخت هرچه بیشتر علوم اسلامی.بدیهی است آن چه به این وسیله عاید می‌شود، در محدوده مفاهیم و موضوعات موجود در نهج‌البلاغه است و برای دست‌یابی به دیدگاه کامل امام(ع) در بعضی موضوعات توجه به دیگر منابع و مطالب موجود از آن حضرت، مانند غررالحکم و دررالکلم، مستدرک نهج‌البلاغه و... سودمند و مکمل بحث خواهد بود.
| + | ۱. الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه، اثر علی انصاریان. |
| | | | |
| − | ==فرهنگ های نهج البلاغه==
| + | ۲. المعجم‌المفهرس لالفاظ نهج‌البلاغه، اثر [[محمد دشتی]] و کاظم محمدی. |
| | | | |
| − | یکی از منابع مهم جهت استفاده کامل از نهج‌البلاغه آشنایی با فرهنگ‌ها و کتب لغت عربی به‌ویژه لغات نهج‌البلاغه است. وقتی به اهمیت این مسئله بیشتر آگاه می‌شویم که بدانیم امام(ع) لغات مترادف را در سخنان خویش فراوان به‌کار برده است و برای فهم سخن امام باید معنای دقیق واژه‌ها را با استفاده از کتب لغت استخراج نماییم.
| + | ۳. المعجم الموضوعی لنهج‌البلاغه، اثر اویس کریم محمد. |
| | | | |
| − | فرهنگ نهج‌البلاغه نیز در یک تقسیم‌بندی به دو دسته فرهنگ واژه‌ها و فرهنگ موضوعات تقسیم می‌شود. کتاب‌هایی مانند قاموس نهج‌البلاغه نوشته آیت‌الله شرقی و مفردات نهج‌البلاغه آیت‌الله قرشی و فرهنگ واژه‌های معادل مرحوم دشتی در فرهنگ واژه‌ها جای می‌گیرند همین‌طور که فرهنگ آفتاب، الدلیل ـ الهادی و... در فرهنگ موضوعات. پس با تقسیم‌بندی فوق ابتدا به تدوین فرهنگ واژه‌ها سپس به تنظیم موضوعات می‌پردازیم.
| + | ۴. الهادی الی موضوعات نهج‌البلاغه، اثر علی مشکینی. |
| | | | |
| − | ===فرهنگ واژه‌ها===
| + | ۵. فرهنگ آفتاب، اثر عبدالمجید معادیخواه، در ده جلد. |
| | | | |
| − | '''1. قاموس نهج‌البلاغه'''
| + | ۶. فرهنگنامه موضوعی نهج‌البلاغه، اثر دکتر احمد خاتمی. |
| | | | |
| − | یکی از مهم‌ترین کتاب‌هایی که پیرامون لغات نهج‌البلاغه به رشته تحریر درآمده، قاموس نهج‌البلاغه نوشته مرحوم آیت‌الله محمدعلی شرقی است که در چهار جلد تدوین و چاپ گردیده است.روش نگارش کتاب براساس واژه‌های ثلاثی مجرد است و مشتقات آن سپس ذکر شده و با استفاده از نهج‌البلاغه توضیح و شرح شده است.
| + | ۷. تصنیف نهج البلاغه، لبیب بیضون. |
| − | سپس احادیثی به عنوان وعظ و روایات آمده و مؤلف آن برای چهار نسخه نهج‌البلاغه فیض الاسلام ـ عبده ـ صبحی‌الصالح و شرقی فهرستی قرار داده است. چون نهج‌البلاغه مشتمل بر خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌هاست، برای خطبه‌ها حرف (ط)، نامه‌ها حرف (ر) و حکمت‌ها حرف (ح) را انتخاب نموده است.
| |
| − | در شماره‌گذاری عدد یک برای نهج‌البلاغه عبده و دو به نهج‌البلاغه شرقی اشارت دارد. ضمناً نویسنده در مقدمه از دو نهج‌البلاغه دیگر بحثی به میان نمی‌آورد.کتاب قاموس نهج‌البلاغه در آغاز به‌صورت جملات کوتاه عربی است که به فارسی ترجمه شده و در 4 مجلد مجموعاً 2446 صفحه به قطع وزیری است و دارالکتب الاسلامیه در سال 1366 آن را به چاپ رسانده است.
| |
| | | | |
| − | '''2. مفردات نهج‌البلاغه'''
| + | ۸. [[المعجم لموضوعات نهج‌البلاغة (ارفع) (کتاب)|المعجم لموضوعات نهج‌البلاغه]]، [[سید محمدکاظم ارفع|سید محمدکاظم ارفع]]. |
| | | | |
| − | از کتب دیگری که پیرامون واژه‌های نهج‌البلاغه به چاپ رسیده مفردات نهج‌البلاغه نوشته آقای سیدعلی اکبر قرشی است. این کتاب در دو جلد و مجموعاً در 1176 صفحه به قطع وزیری است و موسسه فرهنگی نشر قبله تهران در سال 1377 آن را به چاپ رسانده است.نویسنده کتاب می‌گوید: «نهج‌البلاغه با حذف مکررات و مشتقات آن، حدود 2422 کلمه است که همه آنها در این کتاب توجه و بررسی شده و شواهد و مصادیقی از سخنان امام(ع) برای آنها نقل گردیده است.» وی پیرامون چگونگی استفاده از مفردات می‌نویسد: «طریق استفاده از این کتاب آن است که ثلاثی مجرد کلمه‌ای را در نظر گرفته به طریق الفبا مثل کتابهای لغت آن را پیدا کنید.
| + | ===مستدرکات نهج‌البلاغه=== |
| − | بعد از پیداکردن خواهید دید که آن کلمه با مشتقاتش در کتاب، ترجمه شده و شواهدی از نهج‌البلاغه برای آن آورده شده و به مناسبت همان کلمه بعضی از فرموده‌های امام(ع) توضیح داده شده است.» <ref>قرشی، سیدعلی‌اکبر، (1377) مفردات نهج‌البلاغه، تهران، نشر قبله، چ اول، ج 1، ص 17 و 18</ref>
| |
| − | در این کتاب خطبه ها را با حروف (خ) نامه‌ها با (ک) و حکمت‌ها با واژه حکمت و شماره آن نشان داده شده است. شمارش خطبه‌ها و نامه‌ها و سخنان حکمت‌آمیز براساس شمارش دکتر صبحی الصالح نوشته شده. در غالب واژه‌ها تعداد موارد ذکر شده بیان گردیده و در بعضی واژه‌ها به توضیح آن اکتفا شده است. ایرادی که بر چاپ اول این کتاب وارد است اغلاط چاپی متعدد و ضعف در ویرایش آن است.<ref>بیهقی، احمد بن علی، (1375) تاج المصادر، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.</ref>
| |
| | | | |
| − | '''3. فرهنگ نهج‌البلاغه''' | + | مطالبی که [[سید رضی|شریف رضی]] در نهج‌البلاغه نیاورده است، بعدها توسط دانشمندان اسلامی جمعآوری و به نام '''مستدرکات''' به چاپ رسیده است که این مطالب به غیر از کتاب «[[غرر الحکم|غررالحکم و دررالکلم]]» [[عبدالواحد تمیمى آمدى|تمیمی آمُدی]] (م، ۵۱۰ ق) است که شامل ۱۱۰۰۰ کلمه قصار می‌باشد. |
| | | | |
| − | این کتاب مجموعه لغاتی است که دکتر صبحی‌الصالح در پایان نهج‌البلاغه گردآوری کرده و آقای مصطفی رحیمی‌نیا آن را به فارسی برگردانده است و به دو ترتیب نهج‌البلاغه‌ای و الفبایی تدوین شده است. ترتیب اول بر اساس نهج‌البلاغه است و واژه‌های هر خطبه یا نامه در جای خویش نوشته شده و در پایان براساس حروف الفبا تمام واژه‌های عربی جمعآوری و بدون ترجمه و با ذکر فهرست صفحه‌ای که واژه مذکور دارد مدون گردیده و انتشارات اسلامی در سال 1370 آن را در 312 صفحه به چاپ رسانده است.
| + | مستدرکات نهج البلاغه به شرح زیر هستند: |
| − | لازم به ذکر است دکتر صبحی الصالح در پایان نهج‌البلاغه فهرستی از واژه‌های مشکل این کتاب عظیم را گرد آورده و «فهرس الالفاظ العربیه» نامیده است. این فهرست که حاوی (5031) واژه می‌باشد برای کسانی که اطلاع عمومی از ادبیات عرب دارند، قابل استفاده است. در ترجمه گویا و شرح فشرده‌ای بر نهج‌البلاغه که زیر نظر آیت‌الله مکارم شیرازی و براساس تصحیح نهج‌البلاغه دکتر صبحی‌الصالح تدوین شده، فهرست الفاظ با ترجمه فارسی آن آمده است.
| |
| | | | |
| − | '''4. سیری در فرهنگ لغات نهج‌البلاغه'''
| + | ۱. مستدرک نهج البلاغه، نوشته هادی کاشف الغطاء. |
| | | | |
| − | این کتاب به ترتیب الفبایی تدوین شده و مؤلف در مقدمه جلد اول مجموع این فرهنگنامه را سه جلد می‌داند، اما تاکنون به جز جلد اول، مجلدات دیگر به چاپ نرسیده است یا نگارنده از آن بی‌اطلاع است. روش کار مؤلف چنین بوده که توضیحات مربوط به هر واژه معمولاً در ذیل همان کلمه آورده شده و شماره خطبه، نامه و کلمات قصار و صفحه و سطر براساس نسخه مرحوم فیض‌الاسلام ذکر شده است.
| + | ۲. التذییل علی نهج البلاغه، اثر اسماعیل ابن احمد حلبی. |
| − | برای استفاده بهتر از کتاب، علائم اختصاری نیز نگاشته شده که خواننده را در فهم بهتر محتوای کتاب یاری می‌نماید. مؤسسه کیهان جلد اول این کتاب را در سال 1367 در 592 صفحه چاپ و منتشر کرده است.
| |
| | | | |
| − | '''سایر فرهنگ واژه ها'''
| + | ۳. ملحق نهج البلاغه، تالیف احمد بن یحیی بن ناقه، ترجمه سوسن عباسیان. |
| | | | |
| − | 1. فرهنگ لغات قرآن مجید و نهج‌البلاغه، علاءالدین مجتبوی، تهران، کتابفروشی مصطفوی 1343 ش، 228 صفحه؛
| + | ۴. النهج القویم فی کلام امیرالمؤمنین(ع)، اثر خلف بن عبدالمطلب مشعشعی حویزی. |
| | | | |
| − | 2. فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کاظم فرهومندی، کتابفروشی مرتضوی، 1358 ش، 352 صفحه؛
| + | ۵. مصباح البلاغة فی مشکاة الصیاغه، تالیف سید حسین میرجهانی طباطبائی، در دو جلد. |
| | | | |
| − | 3. حل لغات نهج‌البلاغه، مولوی اعجاز حسین بدیوانی (1350 ﻫ)؛
| + | ۶. نهج البلاغه الثانی، تالیف شیخ جعفر حائری. |
| | | | |
| − | 4. واژه‌های نهج‌البلاغه، عمران علی‌زاده، 1360 ش، رقعی، 200 صفحه. (جمعی از نویسندگان، 1380، ج 12، ص 81)
| + | ۷. نهج‌السعاده فی مستدرک نهج‌البلاغه، اثر شیخ محمدباقر محمودی، در چهارده جلد. |
| | | | |
| | + | ۸. [[تمام نهج البلاغة (کتاب)|تمام نهج البلاغه]]، سید صادق موسوی. |
| | | | |
| − | ===فرهنگ‌‌نامه‌های موضوعی=== | + | ==نهج‌البلاغه در نظر دانشمندان== |
| | | | |
| − | فرهنگ‌نامه‌هایی که موضوعات نهج‌البلاغه را استخراج و تدوین نموده‌اند یا جنبه واژه‌ای دارند و یا حالت اصطلاحی و محتوایی. مثلاً فرهنگ آفتاب، فرهنگنامه موضوعی نهج‌البلاغه، الدلیل، المعجم‌المفهرس لالفاظ نهج‌البلاغه، المعجم الموضوعی لنهج‌البلاغه، الهادی الی موضوعات نهج‌البلاغه فرهنگ‌نامه‌هایی هستند که مطالعه آنها در شناخت معانی و مفاهیم نهج‌البلاغه تأثیرگذار است.
| + | *''[[سید رضی]]:'' سیدرضی خود در مقدمه «نهج البلاغه» می نویسد: «[[امام علی علیه السلام|امیرالمؤمنین]] علیه السلام در موضوعات و ابواب مختلف کلماتی دارد و هرگاه انسان در یک موضوع کلمات آن حضرت را مطالعه می کند، شک نمی کند که این سخنان از کسی است که تمام عمر خویش را در همان رشته سپری کرده است؛ وقتی در باب [[زهد]] داد سخن می دهد، گویی هیچ بهره ای جز زهد و عبادت ندارد و گویی تمام عمر خویش را در گوشه خانه ای یا در پای کوهی گذرانده که هیچ کس را جز خود ملاقات نکرده است». |
| | + | *''[[شهيد مرتضی مطهرى|شهید مرتضی مطهری]]:'' «آن چه تردید ناپذیر است اینست که علی علیه السلام چون مرد سخن بوده است، خطابه های فراوان انشاء کرده، و همچنین به تناسب های مختلف جمله های حکیمانه کوتاه فراوان از او شنیده شده است، همچنان که نامه های فراوان مخصوصا در زمان [[خلافت]] نوشته است، و مردم مسلمان علاقه و عنایت خاصی به حفظ و ضبط آن ها داشته اند. [[مسعودی]] که تقریبا صد سال پیش از سید رضی می زیسته است (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری) در جلد دوم «[[مروج الذهب]]» تحت عنوان «فی ذکر لمع من کلامه و اخباره و زهده» می گوید: آن چه مردم از خطابه های علی در مقامات مختلف حفظ کرده اند، بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی می شود، علی علیه السلام آن خطابه ها را بالبدیهه و بدون یادداشت و پیشنویس انشاء می کرد، و مردم هم الفاظ آن را می گرفتند و هم عملا از آن بهره مند می شدند».<ref> سیری در نهج البلاغه ، مرتضی مطهری، ص ۲۱.</ref> |
| | + | *''علی دوانی:'' «به نظر ما اگر مسلمانان امروز دسترسى به آن همه [[آیه|آیات]] قرآنى که در شان على علیه السلام نازل شده نداشته باشند، و چنان چه کلیه روایات و [[احادیث]] که از [[پیامبر اسلام|پیغمبر اکرم]] صلی الله علیه و آله و [[ائمه اطهار|ائمه]] معصومین علیهم السلام راجع به وجود اقدس [[امام علی علیه السلام|على]] علیه السلام رسیده است، از میان رفته، و تنها نهج البلاغه براى مسلمانان باقى مانده بود، کافى بود که ما از روى همین خطبه ها، سخنان، نامه ها و کلمات قصار على علیه السلام که صفحات نهج البلاغه را همچون تابلو نقاشى رنگین و پرنقش و نگار کرده است، به خوبى امیرالمومنین على بن ابى طالب علیه السلام را آن طور که در عصر خود می زیسته و میان مردم جلوه کرده است ببینیم و بشناسیم.»<ref> در پیرامون نهج البلاغه، هبة الدین شهرستانی، چاپ چهارم، ص ۱۰ (مقدمه آقای علی دوانی).</ref> |
| | + | *''[[علامه حسن زاده آملی]]: «''کلمات امیرالمومنین علی علیه السلام نه فقط از حیث [[بلاغت]] نهج البلاغه است، بلکه در جمیع شئون و امور حیات انسانی نهجی قویم و طریقی مستقیم است... نهج البلاغه کتابی است که اگر در آن به ترتیب حروف تهجی از الف تا یا در هر یک از معارف حقه الهیه بحث و فحص گردد، اصول و امهاتی را حائز است که هر اصلی خود شجره طیبه فروع و اثمار بسیار است که (اصلها ثابت و فرعها فی السماء تؤتی اکلها کل حین باذن ربها)».<ref> انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، حسن حسن زاده آملی، مقدمه ص ۱۳.</ref> |
| | + | *''جرج جرداق مسیحی:'' این پروفسور [[مسیحیت|مسیحی]] ابعاد اندیشه و تفکر آن حضرت را چنین ترسیم می‌نماید: «او با منطقی استوار و آگاهانه درباره دگرگونی‌های دنیا و شئون مردم و سرشت افراد و گروه‌ها سخن گفته و گاهی رعد‌و‌برق و آفرینش آسمان و زمین را توصیف کرده است. همچنین به تفصیل در مورد پدیده‌های زنده طبیعت پرداخته، اسرار خلقت خفاش و مورچه و طاووس و ملخ را بیان داشته و در عین حال، برای مردم، فرمان‌های اخلاقی و اجتماعی وضع کرده است. آنگاه از آفرینش و زیبایی وجود سخن به میان آورده است، چنانکه در [[ادبیات عرب]] هرگز چنین تنوعی در مباحث مختلف، آن چنان که در نهج‌البلاغه بیان شده، سابقه نداشته است.»<ref>جرج جورداق (۱۳۴۴)، امام علی(ع) صدای عدالت انسانیت، ترجمه سیدهادی خسروشاهی، تهران، فراهانی، ج ۱، ص ۱۴۶. </ref> |
| | + | *''جرجی زیدان:'' نویسنده معروف و مورخ متفکر مسیحى در کتاب «تاریخ تمدن اسلام» مى نویسد: «ما که [[امام علی علیه السلام|على بن ابى طالب]] و [[معاویه|معاویه بن ابى سفیان]] را ندیده ایم، چگونه مى توانیم آن ها را از هم تفکیک کنیم و پى به میزان ارزش وجود آن ها ببریم؟ ما از روى سخنان و نامه ها و کلماتى که از على و معاویه مانده است پس از چهارده قرن به خوبى مى توانیم درباره آن ها قضاوت کنیم. معاویه در نامه هائى که به عمّال و حکام خود نوشته بیشتر هدفش اینست که خوب بر مردم مسلط شوند و زر و سیم بدست آورند، سهمى را خود بردارند و بقیه را براى او بفرستند، زیرا او از زر و سیم معجزات زیادى دیده است! ولى على بن ابى طالب در تمام نامه هاى خود به فرمانداران و استانداران خود قبل از هر چیز اکیدا سفارش مى کند که پرهیزکار باشند، و از خدا بترسند، [[نماز]] را مرتب و در اوقات خود بخوانند، و [[روزه]] بدارند، [[امر به معروف و نهی از منکر]] کنند و نسبت به زیردستان رحم و مروت داشته باشند و از فقیران و یتیمان و قرض داران و حاجتمندان غفلت نورزند... و بدانند که در هر حال خداوند ناظر اعمال آنان مى باشد و پایان این زندگى گذاشتن و گذشتن از این دنیاست...».<ref> در پیرامون نهج البلاغه، هبه الدین شهرستانی، چاپ چهارم، ص ۱۰ (مقدمه آقای علی دوانی).</ref> |
| | | | |
| − | این فرهنگ‌ها را نیز می‌توان به '''دو دسته''' تقسیم کرد:
| + | ==پانویس== |
| − | | + | <references /> |
| − | ـ بعضی از نویسندگان خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها را به موضوعات مختلف و متنوع تقسیم کرده‌اند.
| + | ==پیوندها== |
| − | | + | * [https://ahlolbait.com/media/18215 متن و ترجمه و شرح نهج البلاغه] |
| − | مثلاً خطبه اول نهج‌البلاغه را به موضوعات اعتقادی، علمی، تاریخی، سیاسی، تقسیم‌بندی نموده‌اند. به عنوان نمونه مرحوم دشتی در فصل دوم جلد دوم آشنایی با نهج‌البلاغه تحت عنوان سیری در معارف نهج‌البلاغه به تفصیل و در فصل سوم فهرست‌گونه به این کار مبادرت ورزیده است.همچنین در کتاب دیگرش که فرهنگ موضوعات کلی نهج‌البلاغه نام دارد، موضوعات کلی نهج‌البلاغه براساس نگارش موجود گسترده‌تر شده با جملات نهج‌البلاغه، ترجمه و آدرس هر قسمت تدوین شده است.
| |
| − | | |
| − | مثلاً موضوعات چهارگانه اعتقادی علمی، تاریخی و سیاسی خطبه اول به 16 مورد (هشت مورد اعتقادی، سه مورد علمی و پنج مورد تاریخی) تقسیم شده است.در این کتاب، مباحث نهج‌البلاغه در 66 عنوان اساسی و 4850 زیر مجموعه تدوین گریده است.در پایان نیز فهرست موضوعی کتاب براساس حروف الفبا (از «آتش» تا «یهود») در 93 صفحه تدوین شده است.این کتاب را مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین در 3000 شمارگان و 702 صفحه چاپ و منتشر است.
| |
| − | | |
| − | ـ اما گروهی دیگر موضوع‌ها را براساس حروف الفبا تدوین و از خطبه‌ها ـ نامه‌ها و کلمات قصار برای هر یک از موضوعات مطالبی را ارائه نموده‌اند.ابتدایی‌ترین نوع این فرهنگ‌ها کاری است که دکتر صبحی‌الصالح تحت عنوان فهرس الموضوعات العامه، مرتّبه علی حروف المعجم در پایان کار خود بر نهج‌البلاغه آورده و 35 صفحه را بدان اختصاص داده است. سپس موضوعات تخصصی‌تر را در فهرست دیگری تحت عنوان «فهرس الخطب و انواعها» در 26 صفحه ارائه نموده است.
| |
| − | | |
| − | کاری که آقایان امامی و آشتیانی در پایان ترجمه گویا و شرح فشرده بر نهج‌البلاغه آورده‌اند، مکمل کار صبحی‌الصالح است که با استفاده از الدلیل علی موضوعات نهج‌البلاغه و الکاشف لاالفاظ نهج‌البلاغه کار دکتر صبحی تکمیل شده و فهرست بهتری از موضوعات به اهل تحقیق ارائه شده است. <ref>مکارم‌شیرازی امامی، آشتیانی،(بی‌تا) ترجمه و شرح فشرده‌ای بر نهج‌البلاغه، قم، هدف. ج 3، ص 3</ref>
| |
| − | | |
| − | فرهنگ آفتاب و مانند آن نمونه‌های بسیار کامل‌تر فرهنگ موضوعی نهج‌البلاغه است که به معرفی آنها خواهیم پرداخت.اخیراً دفتر تبلیغات اسلامی کتابی تحت عنوان جلوه‌های حکمت را منتشر کرده که پیرامون 225 موضوع از نهج‌البلاغه و سایر منابعی است که از سخنان امام(ع) گردآوری و به فارسی ترجمه شده است.در اینجا از میان فرهنگ‌های موضوعی دو نمونه را معرفی می‌نماییم.
| |
| − | | |
| − | '''1. فرهنگ آفتاب ( عبدالمجید معادیخواه)'''
| |
| | | | |
| − | این کتاب یک فرهنگ تفصیلی مفاهیم نهج‌البلاغه است که موضوعات فراوانی از نهج‌البلاغه براساس حروف الفبا تدوین و مجموعاً در ده جلد به فارسی روان نوشته شده است. در این کتاب از «آب» تا «یهود» مشتمل بر قریب یک هزار مدخل اصلی در نه جلد چاپ شده و جلد دهم نیز به فهرست تفصیلی این نه جلد و دیگر فهارس راهنما اختصاص دارد. <ref>شوشتری، شیخ محمدتقی (علامه)، (1378) بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه، تهران، امیرکبیر، ص 51</ref>در این کتاب ابتدا واژه فارسی انتخاب سپس از نهج‌البلاغه نمونه‌ای از مطلب را ذکر و ترجمه می‌نماید.
| |
| − |
| |
| − | نویسنده کتاب فرهنگ آفتاب، نهج‌البلاغه را ترجمه کرده و خورشید بی‌غروب نام نهاده است. سپس عبارات آن را منقسم و شماره‌گذاری کرده است. در انتهای عبارت نهج‌البلاغه که در فرهنگ آفتاب نوشته، شماره‌ای را ذکر کرده که آن شماره نشان دهنده محل قرار گرفتن مطلب مذکور در کتاب خورشید بی‌غروب می‌باشد.
| |
| − | مثلاً در صفحه 32 ج 1 قسمت 6 ـ 1 تحت عنوان آرایش سیرت می‌نویسد: العفاف زینه الفقر؛ و الشکر زینه الغنی «633»؛ آبروداری آرایش تهی‌دستی است، و سپاس گزاری زینت توان‌گری. ملاحظه می‌شود که در انتهای جمله امام(ع) شماره‌ای ضبط شده که این شماره به ترجمه نهج‌البلاغه معادیخواه خورشید بی‌غروب باز می‌گردد.اگر خورشید بی‌غروب در دسترس نباشد می‌توان از نهج‌البلاغه فیض استفاده کرد و چند جمله‌ای پس و پیش را مورد دقت قرار داد یا از فهرست مقایسه‌ای موجود فرهنگ آفتاب بهره برد.
| |
| − | این کتاب یکی از بهترین فرهنگ‌هایی است که دانشجویان عزیز و محققین فارسی زبان می‌توانند مفاهیم مورد نظر خود را از آن انتخاب و سپس با استفاده از شرح‌های مختلف نهج‌البلاغه به کنکاش پرداخته و با اندیشه خویش پرورش داده و از سرچشمه باطراوت علوی سیراب شوند و دیگران را نیز از زمزم حیات این سرچشمه معنوی سیراب نمایند. فرهنگ آفتاب در 10 جلد از الف تا ی تدوین شده و نشر ذره در 1372 آن را چاپ و منتشر کرده است.
| |
| − |
| |
| − | '''2. فرهنگنامه موضوعی نهج‌البلاغه (دکتر احمد خاتمی)'''
| |
| − |
| |
| − | این کتاب براساس حروف الفبا به ضمیمه دو فهرست به نام فهرست مداخل در 44 صفحه و فهرست راهنما در 41 صفحه و راهنمای علائم و نشانه‌ها در یک صفحه و جدول اختلاف نسخه‌های چاپی نهج‌البلاغه در 28 صفحه است که انتشارات سروش در 1381 آن را به چاپ رسانده است.نویسنده کتاب در مقدمه می‌نویسد: در این اثر کوشش شده است تا با استفاده از پژوهش پژوهشگران و با مطالعه دقیق نهج‌البلاغه، بخش‌های مختلف نهج‌البلاغه از نظر موضوع، طبقه‌بندی و سپس با ترتیب و تنظیم الفبایی به صورت فرهنگ نامه‌ای با بیش از یک هزار مدخل منظم و مرتب گردد. <ref>خاتمی، احمد، (1381) فرهنگ نامه موضوعی نهج‌البلاغه، تهران، سروش، چ اول، ص 2</ref>
| |
| − | نویسنده محترم، نسخه نهج‌البلاغه دکتر صبحی الصالح را اساس قرار داده و به نسخه فیض و دکتر شهیدی نیز ارجاع داده است. در اصل فرهنگنامه ابتدا جملات نهج‌البلاغه، سپس ترجمه آن براساس فهرست مداخل آورده شده و در انتهای هر قسمت آدرس کامل از نهج‌البلاغه به تصحیح شهیدی، فیض الاسلام و صبحی ذکر شده است. این کتاب که در فهرست الفبایی از واژه «آثار بخل» آغاز و به واژه «یاری نیازمندان» خاتمه می‌پذیرد مجموعاً 1427 صفحه به قطع وزیری است.نکته قابل ذکر این که بعضی واژه‌ها در فهرست مداخل ذکر نشده که در فهرست راهنمای تکمیل گردیده است. مثلاً واژه «آبرو» در مداخل نیامده، اما در فهرست راهنما از «حفظ آبرو» بحث کرده که می‌باید به واژه حفظ در فهرست مداخل مراجعه کرد.
| |
| − |
| |
| − | ==شروح و تعلیقات نهج البلاغه==
| |
| − |
| |
| − | شرح [[ابن میثم بحرانی]] (م 679 ق)، شرح [[ابن ابی الحدید]] معتزلی، شرح محمد عبده، شرح [[علامه محمدتقی جعفری]]، [[منهاج البراعه]]، از [[قطب الدین راوندی]]، شرح [[فخررازی]] مفسر بزرگ [[اهل سنت]]، شرح موضوعی [[علامه شوشتری]]، [[بهج الصباغه]] در 14 جلد.
| |
| − |
| |
| − | چندین مستدرک نیز بر این کتاب شریف تا به حال نوشته شده که عبارت اند از: مستدرک نهج البلاغه، از هادی کاشف الغطاء؛ نهج السعاده در هشت جلد، از محمدباقر محمودی؛ ملحق نهج البلاغه، از احمد بن یحیی و...
| |
| − |
| |
| − | ==وضعیت نشر نهج البلاغه==
| |
| − |
| |
| − | این کتاب بارها در ایران و [[لبنان]] منتشر شده است. مرحوم حاج شیخ محمد علی انصاری آن را به نثر ترجمه و شرح نموده و تمام آن را هم به نظم درآورده و در 10 جلد به چاپ رسیده و نیز به همت انتشارات دارالهجره قم، به قطع وزیری منتشر شده است.<ref> کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، محمدرضا ضميري </ref>
| |
| − |
| |
| − | ==پانویس==
| |
| − | <references/>
| |
| | ---- | | ---- |
| − | '''کتاب ها'''
| + | {{نهج البلاغه}} |
| | + | {{حدیث}} |
| | + | {{شناختنامه امام علی علیه السلام/افقی}} |
| | | | |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42362&scope=Z-ljg0Zl-MuVtFmAroL46g09AJPhiSmb&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true کتاب نهج البلاغة]'''
| + | [[رده:امام علی علیه السلام]] |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42781&scope=Z-ljg0Zl-MuPb8QuDsFzWFavKtsjZfjR&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه (علي بن ناصر سرخسي)]'''
| |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42778&scope=Z-ljg0Zl-MsLWLtUylm7YmyZK7mTwBOn&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه (ابن ميثم بحراني)]'''
| |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42779&scope=Z-ljg0Zl-MsLWLtUylm7Yl4OXX-KTySx&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه (علي انصاريان)]'''
| |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42369&scope=Z-ljg0Zl-MuVtFmAroL46l4OXX-KTySx&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه، مكارم شيرازي]'''
| |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42777&scope=Z-ljg0Zl-MsLWLtUylm7Ytvmotasf8ds&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه (ابن ابي الحديد)]'''
| |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42371&scope=Z-ljg0Zl-MvaEXn9b0A_XlavKtsjZfjR&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه، نواب لاهيجاني، محمدباقر بن محمد]'''.
| |
| − | ----
| |
| | [[Category:آثار علمی امام علی علیه السلام]] | | [[Category:آثار علمی امام علی علیه السلام]] |
| | [[رده:منابع حدیثی]] | | [[رده:منابع حدیثی]] |
| | [[رده:نهج البلاغه]] | | [[رده:نهج البلاغه]] |
| − | {{حدیث}}
| + | [[رده:آثار سید رضی]] |
کتاب شریف «نهج‌البلاغه» مجموعه‌ای است از خطبه‌ها، نامه‌ها و جملات کوتاه امیرالمؤمنین امام علی (علیه‌السلام) که سید رضی (م، ۴۰۶ ق) آن را براساس ذوق ادبی خویش و با معیار قرار دادن بلاغت آنها گردآوری نموده است. این کتاب به اذعان بسیاری از علما، پس از «قرآن کریم» زیباترین و برترین تجلی بلاغت است. نهج‌البلاغه در دوره‌های بعدی بیشتر به جهت مباحث گسترده توحیدی، اجتماعی، اخلاقی، تاریخی و سیاسی آن مورد توجه قرار گرفت. تاکنون بسیاری از عالمان شیعه و سنی این کتاب را شرح نموده‌اند.
گردآورنده نهج‌البلاغه
گردآورنده مجموعه «نهج البلاغه»، محمد بن حسین موسوی بغدادی، معروف به سید رضى (۴۰۶-۳۵۹ ق) است. او در شهر بغداد و در خانواده ای شریف و اصیل و از نسل امامان معصوم علیهم السلام به دنیا آمد. نسب او از پدر به ابراهیم مجاب فرزند امام کاظم علیه السلام و از طرف مادر به امام سجاد علیه السلام می رسد.
سید رضی از شاگردان مبرز شیخ مفید بود. او شخصیتی اندیشمند و دارای قدرت هوش و درکی بالا بود و در سنین جوانی در علوم مختلف متبحر بود. اما بیشتر شهرت او در ادبیات عرب است و او را سرآمد شاعران آل ابی طالب دانسته اند.[۱]
سید رضی در دولت آل بویه مناصب مهم و بزرگی همچون نقابت و امارت حاج و ریاست دیوان مظالم را بر عهده داشت. او مدرسه ای در شهر بغداد تأسیس کرد و به تربیت شاگردانی در علوم اسلامی پرداخت و کتابخانه بزرگی نیز برای استفاده شاگردان خود در آن مدرسه برپا نمود.[۲]
از دیگر تألیفات او می توان به خصائص الائمه، تلخیص البیان عن مجاز القرآن، المجازات النبویه و حقائق التأویل فی متشابه التنزیل اشاره نمود.
انگیزه تألیف نهج‌البلاغه
سیدرضی در مقدمه «نهج البلاغه» انگیزه خود را در جمع آوری این کتاب شریف چنین بیان می دارد:
«من در سنین جوانی شروع به تألیف کتابی در خصائص ائمه اطهار علیهم السلام (خصائص الائمه) نمودم، تا اخبار و کلمات آن بزرگواران را به صورت گلچین شده جمع آوری نمایم. زمانی که خصائص مربوط به امیرالمؤمنین علیه السلام را به اتمام رساندم، مشکلاتی پیش آمد که نتوانستم کتاب را کامل نمایم. در پایان فصول این کتاب، فصلی در کلمات قصار آن حضرت آمده بود؛ لکن خطبه ها و نامه های مفصل ایشان را ذکر نکرده بودم. چون عده ای از دوستان این فصل از کتاب را دیدند، برایشان جالب بود؛ لذا از من درخواست کردند تا کتابی مستقل درباره کلمات گرانبهای امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات گوناگون تألیف نمایم. من هم که دیدم چنین گردآوری تاکنون انجام نشده، دست به تألیف این کتاب عظیم زدم... و نام آن را نهج البلاغه گذاشتم».
ذکر این نکته لازم است که سیدرضی از بین منابع فراوانی که در اختیار داشته، قسمت هایی را با دید ادبی گلچین کرده است. او خود در مقدمه به این مطلب اشاره دارد و در باب نامگذاری کتابش به «نهج البلاغه» می گوید: «بعد از تمام شدن کتاب چنین دیدم که نامش را «نهج البلاغه» بگذارم، زیرا این کتاب درهاى بلاغت را به روى بیننده مى‌گشاید و خواسته هایش را به او نزدیک مى سازد.»[۳]
محتوای نهج‌البلاغه
«نهج البلاغه» در سه بخش اصلی به شرح زیر تنظیم شده است:
- خطبه ها که شامل ۲۴۱ خطبه است و از نظر زمانی به سه بخش تقسیم می شود:
- قبل از حکومت امیرالمؤمنین علیه السلام، مانند خطبه های ۵ ـ ۶۷ ـ ۱۳۹ و...؛
- در هنگام خلافت، مانند خطبه های ۳ ـ ۱۲ ـ ۱۵ ـ ۱۶ و...؛
- بعد از خلافت، مانند خطبه های ۲۰ ـ ۲۱ ـ ۲۷ ـ ۱۰۵ ـ ۴۷ ـ ۱۰۸ و...
- نامه ها، که شامل ۷۹ نامه است و تقریباً تمام آن ها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده اند.
- کلمات قصار یا قصار الحکم، که شامل ۴۸۰ کلمه است و از حیث موضوعات بسیار متنوع است.[۴]
نکته قابل ذکر این که آن چه سید رضی به نام خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات حکمت‌آمیز از آن حضرت آورده، فقط قسمت‌هایی از نامه یا خطبه یا کلمات قصار است که به نظر سید از اوج فصاحت و بلاغت برخوردار است و به همین دلیل در گزینش خویش از باب «المختار من خطب»، باب «المختار من کتب» و باب «المختار من حکم» امیرالمؤمنین نام می‌برد؛ یعنی جاهایی که او از نامه یا خطبه یا کلمات قصار گزینش کرده است. از این‌رو برخی نامه‌ها یا خطبه‌ها نیمی، کمتر یا بیشتر از آن چیزی است که قبل از سید نقل شده است. مثلاً آن چه که به‌عنوان نامه امام به مالک اشتر (م، ۳۷ ق) در نهج‌البلاغه سید آمده، حدود چهار پنجم آن چیزی است که ابن شعبه حرّانی (م، ۳۸۱ ق) در تحف‌العقول ذکر کرده است.
مباحث و مسائل کلی نهج البلاغه:
مباحث نهج البلاغه که هر کدام شایسته بحث و مقایسه است، به قرار ذیل است:
- الهیات و ماوراء الطبیعه
- سلوک و عبادت
- حکومت و عدالت
- اهل بیت و خلافت
- موعظه و حکمت
- دنیا و دنیاپرستی
- حماسه و شجاعت
- ملاحم و مغیبات
- دعا و مناجات
- شکایت و انتقاد از مردم زمان
- اصول اجتماعی
- اسلام و قرآن
- اخلاق و تهذیب نفس
- شخصیت ها
و یک سلسله مباحث دیگر.[۵]
کتب مرتبط با نهج‌البلاغه
ترجمه‌های نهج‌البلاغه
ترجمه های متعددی از نهج البلاغه به زبان فارسی و زبان های دیگر صورت گرفته اند. از جمله ترجمه های فارسی:
۱. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: سید علی نقی فیض‌الاسلام؛
۲. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: مصطفی زمانی؛
۳. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: ملا فتح الله کاشانی؛
۴. نهج البلاغه، ترجمه محمدعلی انصاری؛ وی همچنین این کتاب را به نظم درآورده و در ۱۰ جلد به چاپ رسانده است.
۵. نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی؛
۶. سخنان علی، ترجمه جواد فاضل؛
۷. نهج البلاغه، ترجمه اسدالله مشیری؛
۸. نهج البلاغه، ترجمه محمدعلی شرقی؛
۹. خورشید بی غروب، ترجمه عبدالمجید معادیخواه؛
۱۰. نهج البلاغه، ترجمه علی اصغر فقیهی؛
۱۱. نهج البلاغه، ترجمه احمد سپهر خراسانی؛
۱۲. نهج البلاغه، ترجمه داریوش شاهین؛
۱۳. نهج البلاغه، ترجمه محمد جواد شریعت؛
۱۴. نهج البلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی.
۱۵. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی
۱۶. نهج البلاغه، ترجمه حسين انصاريان.
شروح و تعلیقات نهج‌البلاغه
در تاریخ اسلام، پس از قرآن کریم، که اصیل‌ترین منبع دینی مسلمانان به‌شمار می‌رود، تقریباً هیچ کتاب مقدس دیگری را بسان «نهج‌البلاغه» به شرح و تفسیر ننهاده‌اند. وقتی شریف رضی نهج‌البلاغه را گردآوری کرد، اندیشمندان اسلامی در شرح و بسط سخنان مولی‌الموحدین همت گماشتند و با توضیح و تبیین خود قدرت تفهیم جامعه را برای درک سخنان آن حضرت توسعه دادند و از نهج‌البلاغه دایرة‌المعارفی در علوم اسلامی ساختند که خوانندگان را در همه اعصار و قرون فایده رساند.
شروح نهج‌البلاغه عبارت است از توضیحاتی که دانشمندان اسلامی برای روشنگری جملات و سخنان امیر سخن امام علی (علیه السلام) با استفاده از منابع مختلف تاریخی، اجتماعی، عرفانی، فلسفی، سیاسی، اعتقادی و... به رشته تحریر در آورده‌اند. به همین خاطر شرح‌ها غالباً یک یا چند بعد از ابعاد نهج‌البلاغه را شامل است و در بر گیرنده تمام جوانب و محتوای آن نیست به عنوان نمونه در شرح ابن ابی‌الحدید جنبه ادبی و تاریخی آن و در شرح ابن‌میثم بحرانی جنبه فلسفی و کلامی آن بر سایر جنبه‌ها مقدم است.
بر نهج‌البلاغه شروح بسیاری نوشته‌اند که تا ۳۵۰ شرح و ترجمه به زبان‌های مختلف ذکر کرده‌اند. این شرح ها به دو زبان فارسی و عربی در دسترس است، از جمله:
۱. تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین، ترجمه و شرح فارسی نهج‌البلاغه ملا فتح‌الله کاشانی (م. ۹۸۸ ق)، سه جلد.
۲. ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، سید علی نقی فیض‌الاسلام (۱۲۸۴ ـ ۱۳۶۴ ش)، یک جلد.
۳. شرح نهج‌البلاغه علامه محمدتقی جعفری (۱۳۷۷ ـ ۱۳۰۴)، ۲۷ جلد.
۴. پیام امام امیرالمؤمنین (ع)، جمعی از نویسندگان به سرپرستی آیت الله مکارم شیرازی، ۱۵ جلد.
۵. شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید معتزلی (۶۵۵ ـ ۵۸۶ ق)، ۱۰ جلد (عربی).
مطالب تاریخی شرح ابن‌ابی‌الحدید بر نهج‌البلاغه را دکتر مهدوی دامغانی در ۶ جلد ترجمه و تحت عنوان «جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه» به چاپ رسانده است.
۶. شرح نهج‌البلاغه ابن‌میثم بحرانی (م، ۶۷۹ ق)، ۲ جلد (عربی).
شرح نهج‌البلاغه ابن میثم در دهه اخیر به همت بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی به فارسی روان ترجمه شده و در پنج مجلد به چاپ رسیده است.
۷. منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه، اثر سید حبیب‌الله خوئی (۱۳۲۴ ـ ۱۲۶۱ ق)، ۷ جلد (عربی).
۸. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، اثر قطب الدین راوندی (م،۵۷۳ ق)، ۳ جلد (عربی).
۹. بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه، اثر علامه شیخ محمدتقی شوشتری (۱۳۷۴ ـ ۱۲۸۱)، ۱۴ جلد (عربی).
مصادر نهج‌البلاغه
تردید در اعتبار کتاب شریف نهج البلاغه، پژوهشگران عرصه تحقیق را به کوشش های عالمانه و ارجمندی هدایت نمود تا مصادر نهج البلاغه را پیش از سید رضی و پس از او استخراج کرده و معرفی کنند. از جمله این تلاش ها عبارتند از:
۱. استناد نهج البلاغه: اثر امتیاز علی خان عرشی؛
۲. اسناد و مدارک نهج البلاغه: اثر محمد دشتی؛
۳. مصادر نهج البلاغه و اسانیده: اثر سید عبدالزهرا حسینی؛
۴. مدارک نهج البلاغه و دفع الشبهات عنه: اثر هادی کاشف الغطاء؛
۵. بحثی کوتاه پیرامون نهج البلاغه و مدارک آن: اثر رضا استادی؛
۶. الغدیق النضیر بمصادر ابن ابی الحدید، فی شرح نهج البلاغه: اثر عزالدین ابی حامد عبدالحمید المدائنی البغدادی؛
۷. پژوهشی نو در اسناد نهج‌البلاغه، اثر وحید سبزیان‌پور و فرزانه فتاحیان: در این پژوهش برای ۱۲۸ خطبه، ۴۸ نامه و ۲۴۰ حکمت از نهج البلاغه اسنادی از ادیبان و سخن سنجان اهل سنت آورده شده است که در پژوهشهای مربوط به اسناد نهج البلاغه اشاره‌ای به آنها نشده است.
فرهنگ‌های نهج‌البلاغه
یکی از منابع مهم جهت استفاده کامل از نهج‌البلاغه آشنایی با فرهنگ‌ها و کتب لغت عربی به‌ویژه لغات نهج‌البلاغه است. وقتی به اهمیت این مسئله بیشتر آگاه می‌شویم که بدانیم امام علی (ع) لغات مترادف را در سخنان خویش فراوان به‌کار برده است و برای فهم سخن امام باید معنای دقیق واژه‌ها را با استفاده از کتب لغت استخراج نماییم.
فرهنگ نهج‌البلاغه نیز در یک تقسیم‌بندی به دو دسته فرهنگ واژه‌ها و فرهنگ موضوعات تقسیم می‌شود:
فرهنگ واژه‌ها:
۱. قاموس نهج‌البلاغه، آیت‌الله محمدعلی شرقی، در چهار جلد.
۲. مفردات نهج‌البلاغه، سید علی‌اکبر قرشی، در دو جلد.
۳. فرهنگ نهج‌البلاغه، دکتر صبحی الصالح، ترجمه مصطفی رحیمی‌نیا.
۴. سیری در فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کریم زمانی جعفری.
۵. فرهنگ لغات قرآن مجید و نهج‌البلاغه، علاءالدین مجتبوی.
۶. فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کاظم فرهومندی.
۷. حل لغات نهج‌البلاغه، مولوی اعجاز حسین بدیوانی.
۸. واژه‌های نهج‌البلاغه، عمران علی‌زاده.
فرهنگ‌‌نامه‌های موضوعی:
فرهنگ‌نامه‌هایی که موضوعات نهج‌البلاغه را استخراج و تدوین نموده‌اند یا جنبه واژه‌ای دارند و یا حالت اصطلاحی و محتوایی که مطالعه آنها در شناخت معانی و مفاهیم نهج‌البلاغه تأثیرگذار است.
۱. الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه، اثر علی انصاریان.
۲. المعجم‌المفهرس لالفاظ نهج‌البلاغه، اثر محمد دشتی و کاظم محمدی.
۳. المعجم الموضوعی لنهج‌البلاغه، اثر اویس کریم محمد.
۴. الهادی الی موضوعات نهج‌البلاغه، اثر علی مشکینی.
۵. فرهنگ آفتاب، اثر عبدالمجید معادیخواه، در ده جلد.
۶. فرهنگنامه موضوعی نهج‌البلاغه، اثر دکتر احمد خاتمی.
۷. تصنیف نهج البلاغه، لبیب بیضون.
۸. المعجم لموضوعات نهج‌البلاغه، سید محمدکاظم ارفع.
مستدرکات نهج‌البلاغه
مطالبی که شریف رضی در نهج‌البلاغه نیاورده است، بعدها توسط دانشمندان اسلامی جمعآوری و به نام مستدرکات به چاپ رسیده است که این مطالب به غیر از کتاب «غررالحکم و دررالکلم» تمیمی آمُدی (م، ۵۱۰ ق) است که شامل ۱۱۰۰۰ کلمه قصار می‌باشد.
مستدرکات نهج البلاغه به شرح زیر هستند:
۱. مستدرک نهج البلاغه، نوشته هادی کاشف الغطاء.
۲. التذییل علی نهج البلاغه، اثر اسماعیل ابن احمد حلبی.
۳. ملحق نهج البلاغه، تالیف احمد بن یحیی بن ناقه، ترجمه سوسن عباسیان.
۴. النهج القویم فی کلام امیرالمؤمنین(ع)، اثر خلف بن عبدالمطلب مشعشعی حویزی.
۵. مصباح البلاغة فی مشکاة الصیاغه، تالیف سید حسین میرجهانی طباطبائی، در دو جلد.
۶. نهج البلاغه الثانی، تالیف شیخ جعفر حائری.
۷. نهج‌السعاده فی مستدرک نهج‌البلاغه، اثر شیخ محمدباقر محمودی، در چهارده جلد.
۸. تمام نهج البلاغه، سید صادق موسوی.
نهج‌البلاغه در نظر دانشمندان
- سید رضی: سیدرضی خود در مقدمه «نهج البلاغه» می نویسد: «امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات و ابواب مختلف کلماتی دارد و هرگاه انسان در یک موضوع کلمات آن حضرت را مطالعه می کند، شک نمی کند که این سخنان از کسی است که تمام عمر خویش را در همان رشته سپری کرده است؛ وقتی در باب زهد داد سخن می دهد، گویی هیچ بهره ای جز زهد و عبادت ندارد و گویی تمام عمر خویش را در گوشه خانه ای یا در پای کوهی گذرانده که هیچ کس را جز خود ملاقات نکرده است».
- شهید مرتضی مطهری: «آن چه تردید ناپذیر است اینست که علی علیه السلام چون مرد سخن بوده است، خطابه های فراوان انشاء کرده، و همچنین به تناسب های مختلف جمله های حکیمانه کوتاه فراوان از او شنیده شده است، همچنان که نامه های فراوان مخصوصا در زمان خلافت نوشته است، و مردم مسلمان علاقه و عنایت خاصی به حفظ و ضبط آن ها داشته اند. مسعودی که تقریبا صد سال پیش از سید رضی می زیسته است (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری) در جلد دوم «مروج الذهب» تحت عنوان «فی ذکر لمع من کلامه و اخباره و زهده» می گوید: آن چه مردم از خطابه های علی در مقامات مختلف حفظ کرده اند، بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی می شود، علی علیه السلام آن خطابه ها را بالبدیهه و بدون یادداشت و پیشنویس انشاء می کرد، و مردم هم الفاظ آن را می گرفتند و هم عملا از آن بهره مند می شدند».[۶]
- علی دوانی: «به نظر ما اگر مسلمانان امروز دسترسى به آن همه آیات قرآنى که در شان على علیه السلام نازل شده نداشته باشند، و چنان چه کلیه روایات و احادیث که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام راجع به وجود اقدس على علیه السلام رسیده است، از میان رفته، و تنها نهج البلاغه براى مسلمانان باقى مانده بود، کافى بود که ما از روى همین خطبه ها، سخنان، نامه ها و کلمات قصار على علیه السلام که صفحات نهج البلاغه را همچون تابلو نقاشى رنگین و پرنقش و نگار کرده است، به خوبى امیرالمومنین على بن ابى طالب علیه السلام را آن طور که در عصر خود می زیسته و میان مردم جلوه کرده است ببینیم و بشناسیم.»[۷]
- علامه حسن زاده آملی: «کلمات امیرالمومنین علی علیه السلام نه فقط از حیث بلاغت نهج البلاغه است، بلکه در جمیع شئون و امور حیات انسانی نهجی قویم و طریقی مستقیم است... نهج البلاغه کتابی است که اگر در آن به ترتیب حروف تهجی از الف تا یا در هر یک از معارف حقه الهیه بحث و فحص گردد، اصول و امهاتی را حائز است که هر اصلی خود شجره طیبه فروع و اثمار بسیار است که (اصلها ثابت و فرعها فی السماء تؤتی اکلها کل حین باذن ربها)».[۸]
- جرج جرداق مسیحی: این پروفسور مسیحی ابعاد اندیشه و تفکر آن حضرت را چنین ترسیم می‌نماید: «او با منطقی استوار و آگاهانه درباره دگرگونی‌های دنیا و شئون مردم و سرشت افراد و گروه‌ها سخن گفته و گاهی رعد‌و‌برق و آفرینش آسمان و زمین را توصیف کرده است. همچنین به تفصیل در مورد پدیده‌های زنده طبیعت پرداخته، اسرار خلقت خفاش و مورچه و طاووس و ملخ را بیان داشته و در عین حال، برای مردم، فرمان‌های اخلاقی و اجتماعی وضع کرده است. آنگاه از آفرینش و زیبایی وجود سخن به میان آورده است، چنانکه در ادبیات عرب هرگز چنین تنوعی در مباحث مختلف، آن چنان که در نهج‌البلاغه بیان شده، سابقه نداشته است.»[۹]
- جرجی زیدان: نویسنده معروف و مورخ متفکر مسیحى در کتاب «تاریخ تمدن اسلام» مى نویسد: «ما که على بن ابى طالب و معاویه بن ابى سفیان را ندیده ایم، چگونه مى توانیم آن ها را از هم تفکیک کنیم و پى به میزان ارزش وجود آن ها ببریم؟ ما از روى سخنان و نامه ها و کلماتى که از على و معاویه مانده است پس از چهارده قرن به خوبى مى توانیم درباره آن ها قضاوت کنیم. معاویه در نامه هائى که به عمّال و حکام خود نوشته بیشتر هدفش اینست که خوب بر مردم مسلط شوند و زر و سیم بدست آورند، سهمى را خود بردارند و بقیه را براى او بفرستند، زیرا او از زر و سیم معجزات زیادى دیده است! ولى على بن ابى طالب در تمام نامه هاى خود به فرمانداران و استانداران خود قبل از هر چیز اکیدا سفارش مى کند که پرهیزکار باشند، و از خدا بترسند، نماز را مرتب و در اوقات خود بخوانند، و روزه بدارند، امر به معروف و نهی از منکر کنند و نسبت به زیردستان رحم و مروت داشته باشند و از فقیران و یتیمان و قرض داران و حاجتمندان غفلت نورزند... و بدانند که در هر حال خداوند ناظر اعمال آنان مى باشد و پایان این زندگى گذاشتن و گذشتن از این دنیاست...».[۱۰]
پانویس
- ↑ نگاهی به زندگانی پر افتخار شریف رضی، علی دوانی، مجله پژوهشهای نهج البلاغه، زمستان ۱۳۸۱ و بهار ۱۳۸۲، شماره ۶.
- ↑ کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
- ↑ ترجمه نهج البلاغه دشتی، ص ۲۹
- ↑ کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
- ↑ سیری در نهج البلاغه ، مرتضی مطهری، ص ۴۷.
- ↑ سیری در نهج البلاغه ، مرتضی مطهری، ص ۲۱.
- ↑ در پیرامون نهج البلاغه، هبة الدین شهرستانی، چاپ چهارم، ص ۱۰ (مقدمه آقای علی دوانی).
- ↑ انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، حسن حسن زاده آملی، مقدمه ص ۱۳.
- ↑ جرج جورداق (۱۳۴۴)، امام علی(ع) صدای عدالت انسانیت، ترجمه سیدهادی خسروشاهی، تهران، فراهانی، ج ۱، ص ۱۴۶.
- ↑ در پیرامون نهج البلاغه، هبه الدین شهرستانی، چاپ چهارم، ص ۱۰ (مقدمه آقای علی دوانی).
پیوندها
|
|---|
| خطبه‌ها و نامه‌های معروف | |
|---|
| کتابهای با موضوع نهج البلاغه | |
|---|
| وابسته‌ها | |
|---|
|
|
|---|
| متون | |
|---|
| منابع حدیثی | |
|---|
| شخصیت ها | |
|---|
| علوم مرتبط | |
|---|
|
|---|
| زندگی | |
|---|
| بستگان | |
|---|
| اصحاب | |
|---|
| خلفای معاصر | |
|---|
| آثار | |
|---|
| مکان های مرتبط | |
|---|
