جوامع روایی متأخر اهل سنت
«جوامع روایی متأخر اهل سنت»، کتابهایی هستند که با استفاده از کتب اصلی حدیث فرقه اهل سنت - از جمله صحاح سته، موطّأ مالک و مُسند احمد بن حنبل - با رویکردهای متفاوت تدوین شده اند.
انواع جوامع متأخر حدیثی
مقصود از جوامع متأخر حدیثی در اهل سنت، کتابهایی است که بر مبنای کتب اصلی و اولی حدیث مانند صحاح سته، موطّأ مالک بن انس و مُسند احمد بن حنبل تدوین شده است. این کتب به سه دسته تقسیم می شود:
الف. کتبی که فقط جامع روایات «صحیحین» (صحیح بخاری و صحیح مسلم) است؛ گفتنی است که افراد بسیاری دارای «الجمع بین الصحیحین» بوده اند و به استخراج مشترکات صحیحین پرداختند، از جمله:
- جوزقی نیشابوری (متوفی ۳۸۸)،
- ابومسعود ابراهیم بن عبید دمشقی (متوفی ۴۰۱)،
- اسماعیل بن احمد معروف به ابن فرات سرخسی نیشابوری (متوفی ۴۱۴)،
- ابوبکر احمد بن محمد برقانی (متوفی ۴۲۵)،
- محمد بن نصر یا ابی نصر فتوح حمیدی (متوفی ۴۸۸)،
- حسین بن مسعود بغوی (متوفی ۵۱۶)،
- محمد بن عبدالحق اشبیلی (متوفی ۵۸۱)،
- احمد بن محمد قرطبی معروف به ابن ابی الحجة (متوفی ۶۴۲)
- صاغانی (متوفی ۶۵۰).
- محمد حبیب اللّه الشنقیطی (متوفی ۱۳۶۳) در کتاب «زادالمسلم فیما اتّفق علیه البخاری و مسلم»
- محمد فؤاد عبدالباقی (متوفی ۱۳۸۸) در کتاب «اللؤلؤ والمرجان فیما اتّفق علیه الشیخان».
ب. کتبی که جامع روایات صحاح و سنن و مسانید مهم است؛ در این دسته نیز کتب مختلفی تدوین گردید که مهمترین جامعان آنها این اشخاص بودند:
- بغوی صاحب «مصابیح السنة»، وی در این کتاب به جمع روایات صحاح سته و موطّأ مالک بن انس اقدام نمود.
- احمد بن رزین بن معاویه (متوفی ۵۳۵) مؤلف «التجرید للصحاح والسنن»، وی در این کتاب تنها به جمع روایات صحیح از کتب شش گانه پرداخت با این تفاوت که به جای سنن ابن ماجه، موطّأ مالک بن انس را در نظر گرفت.
- ابوالسعادات مجدالدین ابن اثیر جزری (متوفی ۶۰۶) مؤلف «جامع الاصول من احادیث الرسول».
- ابوالفرج عبدالرحمان بن جوزی (متوفی ۵۹۷) مؤلف «جامع المسانید والالقاب»، وی در این کتاب روایات صحیحین و مسند احمد بن حنبل و جامع ترمذی را به ترتیب مسانید جمع کرد و بعدها محبّ الدین طبری (متوفی ۶۹۴) به این کتاب ترتیب و تدوین جدیدی داد.
- اسماعیل بن عمر بن کثیر معروف به ابن کثیر دمشقی (متوفی ۷۷۴) صاحب «جامع المسانید والسنن الهادی لِأقْوَم السنن». در این کتاب نیز روایات کتب شش گانه و «مسند ابن حنبل» و «مسند ابی بکر بزاز» و «مسند ابی یَعْلی» و «المعجم الکبیر» طبرانی به روش مسانید جمع و تدوین شده است، این کتاب در حدود یکصد هزار حدیث دارد، مشتمل بر روایات صحیح و حسن و ضعیف.
- عبدالرحمان جلال الدین سیوطی صاحب «جمع الجوامع» یا «جامع کبیر»؛ علاءالدین علی بن حسام مشهور به متقی هندی صاحب «کنزالعمال فی سنن الاقوال والافعال»، مبنای این کتاب همان «جمع الجوامع» سیوطی است با این تفاوت که روایات آن بر مبنای حروف الفبا و موضوعات فقهی تنظیم شده است. متقی هندی احادیث «الجامع الصغیر» را به همین شیوه تنظیم کرد و آن را «منهج العمال فی سنن الاقوال» نامید.
- شیخ منصور علی ناصف (از معاصران) صاحب «التاج الجامع للاصول فی احادیث الرسول»، وی در این کتاب به رسم قدما به جمع و تدوین روایات پنج کتاب از کتب شش گانه پرداخت، به این معنی که از درج روایات سنن ابن ماجه خودداری کرد.
- بشّار عوّاد عراقی و همکاران او که «المسند الجامع لاحادیث الکتب الستة و مؤلفات اصحابها الاخری» و «موطّأ» مالک و مسانید الحُمَیْدی و احمد بن حنبل را تدوین کردند. این کتاب بر مبنای مسندها تنظیم شده اما احادیث هر یک از صحابیان بر پایه ابواب آورده شده است. کتاب دارای ۱۷۸۰۲ حدیث از ۱۲۳۷ صحابی است.
ج. کتبی که در آنها با استفاده از منابع اخیر تنها به جمع روایات فقهی بسنده شده است. در این دسته یعنی جوامع احادیث فقهی نیز کتابهای متنوعی تدوین شده که از مهمترین آنهاست:
- السنن الکبری والسنن الصغری، هر دو از احمد بن حسین بیهقی (متوفی ۴۵۸)
- الاحکام الصغری از ابومحمد عبدالحق اشبیلی (متوفی ۵۸۲)
- عمدة الاحکام از حافظ عبدالغنی بن عبدالواحد مقدّسی (متوفی ۶۰۰)
- منتقی الاخبار فی الاحکام از عبدالسلام بن عبداللّه حرّانی معروف به ابن تیمیّه (متوفی ۶۵۲)
- الترغیب والترهیب از عبدالعظیم بن عبدالقوی (متوفی ۶۵۶)
- الالمام فی احادیث الاحکام از ابن دقیق العید (متوفی ۷۰۲)
- تقریب الاسانید و ترتیب المسانید از زین الدین ابی الفضل عبدالرحیم بن حسین عراقی (متوفی ۸۰۶)
- بلوغ المرام من احادیث الاحکام از ابن حجر عسقلانی.
غیر از موارد مذکور، در دوره متأخران، کتب حدیثی دیگر با ویژگی هایی متفاوت از آنچه گذشت، بر مبنای کتب اصلی اهل سنت تدوین شد که از جمله می توان به کتب زواید، مستخرجات، اجزاء، اطراف حدیث، تخریج، معاجِم موضوعی و واژه ای، نقد و تصحیح منابع پیشین و بررسی احادیث از نظر درستی سند و متن و نیز موضوع جعل حدیث اشاره کرد. این سنت تا عصر حاضر نیز استمرار یافته و مطالعات حدیثی برای تدوین آثار جدید، با توجه به پرسشها و نیازهای علمی صورت می پذیرد.
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، بخشی از مدخل "تدوین حدیث" از مجید معارف.
