سند حدیث

سند حدیث به مجموعه افرادی گفته می شود که متن حدیث را یکی پس از دیگری از گوینده آن نقل می کنند. دانشمندان مسلمان به وسیله دو علم «رجال» و «درایه» به بررسی اسناد حدیث پرداخته و میزان اعتبار احادیث از نظر سند را تشخیص می دهند.

تعریف سند

حدیث کلامی است که بیانگر قول، فعل یا تقریر و تأیید معصوم است و از دو قسمت متن و سند تشکیل شده است. متن حدیث جمله یا عبارتی است که بیانگر کلام، فعل و یا تقریر معصوم (ع) باشد. و سند حدیث به سلسله راويان حديث تا معصوم عليه السّلام اطلاق مى ‏شود. سند حدیث به مرور زمان ایجاد می شود؛ زیرا محدثان و راویان، احادیث را برای یکدیگر نقل می‌کردند، نقل این افراد موجب پدید آمدن ضلع دیگری برای حدیث به عنوان «سند» شد؛ مثلاً وقتی به کتاب کافی نگاه می‌کنیم در روایتی چنین آمده است: محمد بن یعقوب از علی بن ابراهیم از پدرش از نوفلی از سکونی و او از امام صادق(ع) روایت می‌کند که حضرت فرمود:... . به این قسمت از حدیث که اسامی راویان حدیث است و در واقع جزو تعریف اصطلاحی حدیث نیست، بلکه از لوازم حدیث می‌باشد، سند گفته می شود.

بررسی سند حدیث

جایگاه ویژه ی حدیث در انتقال آموزه های دینی باعث شده است کسانی برای کسب منافع شخصی یا دشمنی و ضربه زدن به دین در پی جعل حدیث و نسبت دادن آن به پیشوایان دین باشند. از این رو دانشمندان مسلمان اهتمام ویژه ای به احادیث نقل شده از پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام داشته و  هر نقلی را که مستند به ایشان باشد پیش از نقد متنی و سندی نپذیرند.

آنان علاوه بر بررسی دقیق «متن حدیث» به بررسی «سند حدیث» نیز توجه ویژه داشته و  علوم خاصی را در این رابطه وضع کرده اند که مهمترین آنها «علم رجال» و  «علم درایه» است.

علم رجال

در «علم رجال» درباره مشخصات راویان حدیث و صفات آنان گفتگو می شود. به وسیله ی این علم، حدیث شناسان می توانند نام و نشان راویان احادیث را بشناسند و با توجه به صفات آنها درباره اینکه تا چه اندازه می توان به روایتهایشان اعتماد کرد تصمیم بگیرند. به عنوان مثال وقتی نام یکی از راویان حدیث در کتابهای رجالی در میان دورغ پردازان دیده شود دیگر به روایتی که نقل کرده اعتمادی نیست.

تألیف کتاب در علم رجال: قبل از کتب رجالی فهرستی اربعه (رجال کشی، فهرست نجاشی، رجال طوسی، فهرست طوسی)، اصحاب دارای کتب رجالی زیادی بودند؛ یعنی پالایش احادیث از زمان حضرات معصومین (ع) شروع شد و محدّثین ما با آگاهی از رجال احادیث اقدام به نوشتن احادیث می کردند، نه چشم بسته و بدون نقد و جرح و تعدیل. به عنوان مثال عبدالله بن جبله کنانی (م ۲۱۹ هـ)، محمد بن عیسی یقطینی، حسن بن محبوب (م ۲۲۴ هـ) و حسن بن علی بن فضال (م ۲۲۴ هـ) و دیگر اصحاب نیز هر کدام کتاب رجالی داشتند. بعد از این، کتب رجالی و فهرستی اربعه تألیف شد که سعی زیادی در شناخت روات و شناخت کتب روایات و صحت استناد آن به نویسندگانش نمودند.

علم درایه

علم درایه نیز در کنار علم رجال به حدیث شناسان کمک می کند تا درجه اعتبار حدیث را بشناسند. علم درایه به بررسی و تحلیل سند می پردازد و معیارهایی برای نشان دادن قوت و ضعف سند حدیث ارائه می دهد؛ مثل اینکه آیا سند حدیث متصل است یعنی آیا هر راوی مستقیماً از روای دیگری نقل کرده یا اینکه نام تعدادی از راویان در سند حدیث از قلم افتاده است؟ یا اینکه آیا راوی این حدیث را خودش از معصوم شنیده یا از دیگری شنیده ولی به معصوم نسبت داده است؟ یا اینکه فلان حدیث از چند طریق نقل شده و نقاط ضعف و قوت هر طریق چیست.

اقسام حدیث از نظر سند

دانشمندان علوم حدیث تقسیم بندی های مختلفی از لحاظ چگونگی سند حدیث ارائه نموده اند

• از نظر اعتبار سند: حدیث از نظر میزان اعتبار سند به پنج دسته تقسیم شده است: حدیث صحیح • حدیث حسن‌‌‌‌‌‌ • حدیث موثق • حدیث ضعیف • حدیث قوی
• از نظر تعداد راویان به پنج گروه تقسیم می شود: حدیث مستفیض • حدیث مشهور‌ • حدیث عزیز • حدیث مفرد • حدیث غریب
• از نظر اتصال یا انقطاع سند سه دسته کلی است: حدیث متصل • حدیث مسند • حدیث منقطع (شامل:حدیث مرسل • حدیث معضل‌ • حدیث معلّق‌ • حدیث مقبول • حدیث مقطوع‌ • حدیث مرفوع‌‌)

منابع

• شادی نفیسی، درایة الحدیث: بازپژوهی مصطلحات حدیثی در نگاه فریقین، انتشارات سمت.
• هاشمى شاهرودى، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، 5جلد، موسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت عليهم السلام، مركز پژوهشهاى فارسى الغدير - ايران - قم، چاپ: 1، 1426 ه.ق.
• حریری، محمد یوسف، فرهنگ اصطلاحات حدیث، انتشارات هجرت، قم، ۱۳۸۱ش