منابع رجالی شیعه
منابع «رجالی» شیعه را از نظر ادوار تاریخی و نیز میزان تأثیرگذاری و اهمیت آنها، می‌توان به سه دسته تقسیم كرد: الف. منابع اولیه رجال شیعه كه در سده‌های سوم تا پنجم هجری فراهم آمده‌اند؛ ب. منابع ثانویه رجال شیعه (سده ششم تا هشتم هجری)؛ ج. منابع متأخر رجال شیعه (سده دهم تا دوره معاصر).
منابع اولیه رجال شیعه
محمد بن عمر بن عبدالعزیز كَشّی دارای كتاب رجالی مهمی بوده كه برای نخستین بار درباره رجال شیعه تدوین یافت و به نام «معرفة الرجال» یا «معرفة الناقلین عن الائمه الصادقین» معروف است.
نام كامل این كتاب «فهرس اسماء مصنّفی الشیعه» است كه از آن با عنوان فهرست یا رجال نجاشی نیز یاد می شود. احمد بن علی نجاشی مولّف كتاب، از بزرگان حدیث و رجال شیعه است.
این كتاب شیخ طوسی بنا به درخواست الشیخ الفاضل فراهم شده است. كتاب دارای ۱۳ باب و شمار راویان ذكر شده در آن ۶۴۲۹ راوی است.
این كتاب نیز اثر رجالی شیخ طوسی بوده که بر اساس حروف الفباء تنظیم شده و ۹۱۲ راوی در آن معرفی شده اند.
احمد بن محمد بن خالد برقى از عالمان شیعی سده سوم است. در این كتاب مجموعاً نام ۱۷۰۷ راوی آمده است.
احمد بن محمد زراری شیبانی معروف به ابوغالب زراری این رساله را برای نوه‌اش محمد بن عبدالله نگاشت و در آن نام بیش از ۲۰ تن از مشایخ خود را ذكر نموده و در پایان، نام ۱۲۲ كتاب را كه او از مؤلفانشان روایت كرده، آورده است. از این كتاب با عنوان: تاریخ آل زراره نیز یاد می شود.
احمد بن حسین بن عبیدالله معروف به ابن غضائری از عالمان شیعی در سده پنجم هجری است. از كتاب ابن غضائری با عناوین «الجرح» و «الضعفاء» نیز یاد شده، اما عنوان «رجال ابن غضائری» مشهورتر است. درباره این كه آیا كتاب، تألیف حسین بن عبیدالله غضائری است یا فرزند او احمد بن حسین است، اختلاف شده؛ اما قرائنی در دست است كه نشان می دهد این كتاب، تألیف ابن غضائری پسر است. گفته شده كه ابن غضائری در تضعیف راویان بسیار افراط كرده و كمتر راوی‌ای است كه در كتاب او توثیق شده باشد.
منابع ثانویه رجال شیعه (سده ششم تا هشتم)
نام كامل این كتاب «فهرست اسماء علماء الشیعه و مصنّفیهم»، اثر شیخ منتجب الدین رازی است. در «فهرست منتجب الدین» بر اساس حروف الفبا اسامی ۵۵۳ تن از عالمان شیعه آمده است. مؤلّف در كنار نام بردن از اسامی علما و آثارشان، توضیحاتی درباره شخصیت علمی آنان؛ همچون فقیه، ادیب، و جرح و تعدیل آنان را نیز آورده، هر چند غالباً به تعدیل آنان پرداخته است.
كتاب «معالم العلماء فی فهرست كتب الشیعه و اسماء المصنّفین» اثر ابن شهرآشوب مازندرانی دربرگیرنده اسامی ۱۰۲۱ نفر از عالمان شیعی از دوران شیخ طوسی تا عصر مؤلّف است. این كتاب همچون «فهرست منتجب الدین» در تكمیل «فهرست شیخ طوسی» و در معرفی رجال شیعه و آثار آنان است.
این كتاب اثر ابن داود حلی، دربرگیرنده دیدگاه رجالی شیخ طوسی، كَشّی، نجاشی، برقی، ابن غضائری و... است كه به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است. كتاب در دو بخش فراهم آمده: بخش نخست به معرفی موثّقین و مهملین اختصاص یافته و در بخش دوم اسامی مجروحین و مجهولین انعكاس یافته است.
علامه حلی این كتاب را در دو بخش تنظیم كرده است؛ بخش نخست مربوط به راویان ثقه و بخش دوم ناظر به متوقّفین است، یعنی كسانی كه در موردشان باید توقف نمود و نمی توان به روایاتشان عمل کرد.
منابع متأخر رجال شیعه (سده دهم تا دوره معاصر)
كتاب «مجمع الرجال الحاوی لذكر المترجمین فی الاصول الخمسة الرجالیه» اثر ملا عنایت‌الله قهپائی است. «مجمع الرجال» قهپائی یک كتاب مستقل رجالی به شمار نمی رود، بلكه انعكاس دهنده پنج منبع رجالی كهن با تنظیم مورد نظر مؤلّف است.
«نقد الرجال» تألیف سید مصطفی حسینی تفرشی در حدود سده یازدهم هجری است. مؤلّف در مقدّمه كتاب خود چنین آورده است: وقتی در كتب رجال نگریستم دریافتم برخی از آنها فاقد ترتیب است تا مقصود مؤلّف به آسانی بدست آید و تكرار و اشتباه در آنها راه یافته و برخی نیز اگرچه دارای ترتیب خوبی است، اما دربرگیرنده غلطهای فراوان است. افزون بر اینها هیچ یک از آنها در ذكر اسامی همه راویان دارای جامعیت نیست. بدین جهت می خواهم كتابی فراهم آورم كه حاوی تمام اسامی رجال بوده و عاری از تكرار و غلط باشد و آن را بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم كرده ام.
کتاب «جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق والاسناد» اثر محمد بن علی اردبیلی غروی از جمله آثار قابل تحسین رجالی است كه در سده یازدهم هجری به رشته تحریر درآمده است.
تألیف سید محمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی (م ۱۲۱۲) است، از این كتاب غالباً با عنوان «رجال بحرالعلوم» نیز یاد می شود. كتاب رجال علامه بحرالعلوم دارای سه مرحله است: بررسی مهمترین بیوت رجالی شیعه؛ از قبیل آل ابی رافع، آل ابی شعبه، آل اعین؛ انعكاس اسامی صحابه و راویان پیامبر و ائمه اطهار علیهم‌السلام با ذكر آراء رجالیون پیشین و نقد و بررسی آنها؛ فواید رجالی كه كتاب به خاطر همین فصل به این نام نامیده شده است. مباحثی همچون رجال ارشاد، عدالت در راوی، شیوه صاحبان كتب اربعه، شرح حال وكلاء امام زمان علیه السلام در این بخش انعكاس یافته است.
كتاب «تنقیح المقال» تألیف شیخ عبدالله مامقانی (م ۱۳۵۱)، یكی از بهترین و محققانه ترین منابع رجالی شیعه است. مؤلّف در مقدمه ای مبسوط به بررسی برخی از مباحث علم رجال؛ نظیر چگونگی مراجعه به كتب رجالی، موالید و وفیات ائمه علیهم السلام، بی نیازی مشایخ اجازه از توثیق، عدم وثوق به جرح و تعدیل منابع فقهی و... پرداخته است. از ابتكارات ستودنی علامه مامقانی در این كتاب آن است كه پیش از ورود به مباحث اصلی كتاب، در رساله ای با عنوان «نتائج التنقیح فی تمییز السقیم من الصحیح»، فهرست كامل راویان ذكر شده در كتاب خود را كه شمار آنان ۱۳۳۶۵ راوی است آورده، و دیدگاه خود درباره وثاقت یا عدم وثاقت راوی منعكس ساخته است.
کتاب «قاموس الرجال» تأليف شيخ محمدتقى شوشترى، از آثار كاملاً تحقیقی رجالی است كه مؤلف در آن صرفاً به انعكاس دیدگاه های سایر رجالیون نپرداخته، بلكه بررسی همه جانبه زندگی و میزان وثاقت، یا ضعف راویان را دنبال نموده است. این كتاب در حقیقت تعلیقه ای بر كتاب «تنقیح المقال» علامه مامقانی است.
كتاب «معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة» اثر آیت الله سید ابوالقاسم خویی می باشد. این كتاب را می توان آخرین و كاملترین منبع رجال شیعه برشمرد. مؤلّف در مباحث مقدماتی به صورت غیرمبسوط مهمترین مباحث رجالی از قبیل: اصول رجالی شیعه، میزان صحت روایات كتب اربعه، توثیقات عامه، توثیقات خاصه و... را مورد نقد و بررسی قرار داده است. مهمترین ویژگی این كتاب كه آن را از سایر منابع رجالی ممتاز می سازد، آن است كه مؤلّف در كنار بررسی رجالی راویان، فهرست كاملی از روایات او را در «كتب اربعه» حدیثی شیعه و در مواردی عین روایات او را منعكس ساخته است؛ زیرا معتقد است این امر ضمن مشخص ساختن طبقه راویان، جایگاه روایی او را نیز مشخص می كند.
