عنایت الله قهپایی
«ملا عنایتالله قهپایی» (م ۱۰۲۶ ق)، محدث و رجالی بزرگ شیعه در قرن یازدهم قمری و از شاگردان مقدس اردبیلی و ملا عبدالله شوشتری بود. وی در علم رجال و درایه و حدیث متبحر بود و کتاب «مجمع الرجال فی معرفة احوال الرجال» از مهمترین آثار اوست.
| نام کامل | ملا عنایتالله قهپایی |
| زادروز | قبل از ۹۷۵ قمری |
| زادگاه | کوهپایه، اصفهان |
| وفات | ۱۰۲۶ قمری |
| مدفن | کوهپایه |
|
| |
| اساتید | |
| شاگردان |
ملا ابوالحسن بن عبدالله،... |
| آثار |
مجمع الرجال، ترتیب رجال نجاشی، ترتیب اختیار معرفة الرجال، ترتیب رجال شیخ طوسی، حاشیه بر نقد الرجال،... |
ولادت
رکن‌الدین عنایتالله بن شرف‌الدین علی قهپایی، ملقب به زکی نجفی، در کوهپایه -از شهرهای استان اصفهان- به دنیا آمد. این شهر را در زبان عربی به «قُهباء» و منسوب به این شهر را «قهبایی» خوانده‌اند. سید محمدباقر خوانساری در «روضات الجنات» مدعی است که تولد او در نجف بوده است، اما به دلیل آنکه در زمان شاه عباس در اواخر عمر در کوهپایه ساکن شد، به قهپایی معروف گردید.[۱] با این وجود، ملا عنایتالله در ابتدای کتاب «مجمع الرجال»، ولادت خود را در کوهپایه ذکر کرده است و دیگر مترجمان نیز ولادت او را در کوهپایه دانسته‌اند.[۲]
از تاریخ ولادت قهپایی خبری در دست نیست، اما با توجه به اینکه از محضر مقدس اردبیلی کسب فیض کرده است، تولد وی باید پیش از سال ۹۷۵ قمری باشد.
استادان
سه تن از استادان بزرگ ملا عنایتالله قهپایی عبارتند از:
- مقدس اردبیلی (م ۹۹۳ ق):[۳] ملا عنایتالله در کتاب «ترتیب رجال کشی»، خود را از شاگردان مقدس اردبیلی معرفی کرده است.[۴] با توجه به اینکه مقدس اردبیلی در نجف ساکن بود، باید استفاده او را از محضر وی، در نجف دانست.
- ملا عبدالله شوشتری (م ۱۰۲۱ ق): ملا عبدالله تستری در مدرسه‌ای که شاه عباس در اصفهان برایش بنا کرد، به تدریس پرداخت و شاگردان زیادی برای تعلیم حدیث و فقه اهل‌بیت (علیهم السلام) بر گرد او حاضر شدند.[۵] قهپایی از این استاد خود با این عبارات تجلیل می‌کند: «الاستاذ مولانا النحریر المدقق...و الحبر المحقق المجتهد فی العلم و العمل عبدالله بن حسین التستری قدس سره...وحید دهره و فرید عصره».[۶]
شاگردان
ملا عنایتالله علاوه بر تألیف آثار رجالی، به فکر تربیت دانشمندانی محقق در این علم نیز بوده است. از این‌رو به پرورش شاگردانی در علم رجال همت گماشت. از جمله شاگردان او که در علم رجال صاحب تألیف بوده است، ملا ابوالحسن بن عبدالله (متوفای بعد از ۱۰۵۱ ق) صاحب کتاب رجال است.[۸]
آثار و تألیفات
ملا عنایتالله قهپایی در علم رجال و درایه مهارت یافت و از این‌رو آثاری در علم رجال تألیف کرد. برخی از آثار رجالی قهپایی عبارتند از:
- ترتیب رجال نجاشی:[۹] «رجال نجاشی» از مصادر اولیه رجال است که به علت نداشتن نظم خاص الفبایی، استفاده از آن وقت‌گیر بود. این مشکل، ملا عنایتالله را به فکر راه چاره انداخت و این کتاب را در نجف به صورت الفبا مرتب کرد و فوایدی نیکو بر آن افزود. ملا عنایتالله در این ترتیب، مدح یا قدح نجاشی را در ذیل همان راوی آورده و به جایگاه این مدح یا قدح نیز اشاره کرده است. حواشی ایشان بر این کتاب با رمز «ع» مشخص شده است.[۱۰]
- ترتیب اختیار معرفة الرجال:[۱۱] اصل این کتاب به نام «معرفة الناقلین عن الأئمة الصادقین» اثر ابوعمرو کشی بوده و شیخ طوسى آن را تلخیص و تهذیب نموده و آن را «اختیار معرفة الرجال» نامیده است. ملا عنایتالله برای آسان‌یابی احوالات راویان کتاب «اختیار معرفة الرجال»، اسامی آنها را به صورت الفبا در سال ۱۰۱۱ ق. تنظیم کرد. در این کتاب، قهپایی به تحقیقات رجالی فراوانی اشاره کرده است. نسخه خطی مؤلف به همراه حواشی قهپایی که با رمز «ع» آمده است، در کتابخانه شیخ عبدالحسین تهرانی، در کربلا موجود است.[۱۲]
- ترتیب رجال شیخ طوسی:[۱۳] شیخ طوسی علاوه بر اختیار رجال کشی، کتابی دیگر نیز در رجال تألیف کرد که به «رجال شیخ طوسی» معروف است. ملا عنایتالله این کتاب را مانند کتاب‌های سابق مرتب کرده است.
- ترتیب فهرست شیخ طوسی:[۱۴] نسخه خطی این کتاب نزد محدث نوری بوده است. سید حسن امین در مجموعه‌ای، ترتیب‌های ملا عنایتالله قهپایی را دیده است.[۱۵]
- مجمع الرجال فی معرفة احوال الرجال:[۱۶] ملا عنایتالله بعد از ترتیب چهار کتاب قبلی، اندیشید که هرچند با مرتب کردن این کتاب‌ها استفاده از آنها بسیار آسان شده است، در عین حال پژوهشگر برای یافتن احوالات یک راوی، باید زمان زیادی را برای جست‌وجو در این چهار کتاب صرف کند. وی برای حل این مشکل به این نتیجه رسید که بهتر است کتابی تألیف کند که در آن، عبارات هر چهار کتاب را در ضمن نام راوی بیاورد تا پژوهشگر در ذیل هر راوی، احوالات او را در این چند کتاب، به صورت یک‌جا بیابد. از این‌رو چنین کتابی تألیف کرد و آن را «مجمع‌الرجال» نامید.[۱۷]
- حاشیه بر نقد الرجال: ملا علی کنی، حاشیه او بر کتاب «نقد الرجال» تفرشی را دیده است، اما صاحب ریاض العلماء احتمال داده که این حاشیه از شیخ عبدالنبی جزائری باشد.[۱۸]
- حاشیه بر منهج المقال:[۱۹] بیشتر مترجمان از این کتاب نامی نبرده‌اند، اما شیخ آقا بزرگ تهرانی می‌نویسد: میرزا ابوالحسن بن عبدالله در سال ۱۰۵۱ ق. این حواشی را دیده و آنها را در نسخه خود آورده است. تعلیقات ملا عنایتالله به همراه تعلیقات دیگران، در «منهج المقال» میرزا محمد استرآبادی به تحقیق مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث به چاپ رسیده است.[۲۰]
ملا عنایتالله قهپایی همچنین به کتابت و نسخه‌برداری بسیار توجه داشت و کتاب «کنز العرفان» فاضل مقداد و «زبدة البیان» مقدس اردبیلی و کتاب «من لایحضره الفقیه» شیخ صدوق را به خط خود استنساخ کرد.
در نگاه عالمان
- میرزا عبدالله افندی درباره عنایتالله قهپایی می‌گوید: «او دانشوری هوشمند و باذکاوت بوده... و فاضلی دانشور و محقق است و در فن رجال مهارت داشته است».[۲۱]
- سید محمدباقر خوانساری درباره ایشان می‌نویسد: «ایشان صاحب کتاب مجمع الرجال است که از کتب معروف این میدان است... چنان‌که بعضی از ارکان این علم گفته، وی عالمی محقق و خبره در علم رجال است».[۲۲]
- سید بحرالعلوم که در تألیف کتاب رجالی خود (الفوائد الرجاليه) از کتاب مجمع الرجال استفاده کرده است، درباره مؤلف این کتاب می‌نویسد: «از شیخ بهایی پیروی کرده... فاضلی که بذل عنایتش در این فن است عنایتالله بن شرف‌الدین علی بن محمود قهپایی صاحب کتاب مجمع الرجال».[۲۳]
- شیخ آقا بزرگ تهرانی از ایشان، با عنوان «شیخ علامه رجالی زکی‌الدین عنایت الله» نام می‌برد.[۲۴]
- محمدعلی مدرس تبریزی نیز می‌نویسد: «از اکابر علمای امامیه قرن یازدهم قمری و از تلامذه مقدس اردبیلی و شیخ بهایی و بعضی دیگر از اکابر وقت بود. در تمامی علوم دینیه متداوله، متبحر و بالخصوص در رجال و درایه که بصیرتی فوق‌العاده داشت».[۲۵]
- سید محسن امین از او با این عبارت تجلیل می‌کند: «او یکی از افاضل محققین در علم درایه و حدیث است».[۲۶]
- سید علی بروجردی می‌گوید: «و از مشایخ این فن، ملا عنایتالله است که او را کتاب مجمع‌الرجال است و همین کتاب بر فضل و عروج به بالاترین مدارج فضل و کمال و تعمقش در علم رجال، شاهد است».[۲۷]
وفات
از تاریخ وفات مرحوم ملا عنایتالله قهپایی، اطلاعی در دست نیست، اما با توجه به اینکه او در سال ۱۰۱۶ ق. موفق به اتمام کتاب «مجمع الرجال» شد، باید وفاتش بعد از این تاریخ بوده باشد. آیت‌الله جعفر سبحانی این نکته را ذکر می‌کند که ایشان در ماه رمضان سال ۱۰۲۶ ق. از کتابت کتاب «من لایحضره الفقیه» فراغت یافت.[۲۸] بنابراین وفات او باید بعد از این تاریخ باشد.
از قبر وی نیز اطلاعی به دست نیامد، اما به احتمال زیاد در اصفهان یا کوهپایه مدفون است.
پانویس
- ↑ محمدباقر خوانساری، روضات الجنات، ج ۴، ص ۳۹۴.
- ↑ ر.ک: ملا عبدالله افندی، ریاض العلماء، ترجمه: محمدباقر ساعدی، ج ۴، ص ۳۷۴؛ سید محمدامین عاملی، اعیان الشیعة، ج ۸، ص ۳۸۱.
- ↑ سید محمدامین عاملی، اعیان الشیعة، ج ۸، ص ۳۸۱.
- ↑ عبدالله افندی، ریاض العلماء، ترجمه: محمدباقر ساعدی، ج ۴، ص ۳۷۴.
- ↑ جعفر سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۱، ص ۱۶۸.
- ↑ عنایتالله قهپایی، مجمع الرجال، ج ۱، صص ۲۸۶ و ۳۰۴.
- ↑ حسن الامین، مستدرک اعیان الشیعة، ج ۱، ص ۱۶۲.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج ۶، ص ۲۲۶ و ج ۱۰، صص ۹۲-۱۰۲.
- ↑ سید محمدامین عاملی، اعیان الشیعة، ج ۸، ص ۳۸۱.
- ↑ حسین نوری، خاتمة المستدرک، ج ۳، ص ۱۵۱؛ سید محمدامین عاملی، اعیان الشیعة، ج ۳، ص ۳۸.
- ↑ اعیان الشیعة، ج ۸، ص ۳۸۱.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج ۴، ص ۶۷.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج ۴، ص ۶۵.
- ↑ همان، ص ۶۴.
- ↑ حسن الامین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج ۶، ص ۲۴۷.
- ↑ گاهی به این کتاب مجمع المقال فی علم الرجال نیز می‌گویند.(الذریعة، ج ۲۰، ص ۴۶)
- ↑ مجمع الرجال، ج ۱، ص ۳.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج ۶، ص ۲۲۸.
- ↑ همان، ص ۲۲۶ و ج ۱۰، ص ۹۲.
- ↑ محمدعلی استرآبادی، منهج المقال، ج ۱، ص ۲۹.
- ↑ ریاض العلماء، ج ۴، ص ۳۷۴.
- ↑ روضات الجنات، ج ۴، ص ۳۹۳.
- ↑ سید محمدمهدی بحرالعلوم، الفوائد الرجالیة، ج ۱، ص ۳۱۱.
- ↑ الذریعة، ج ۲۰، ص ۲۹.
- ↑ ریحانة الادب، ج ۴، ص ۴۹۸.
- ↑ اعیان الشیعة، ج ۸، ص ۳۸۱.
- ↑ سیدعلی بروجردی، طرائف المقال، تحقیق سیدمهدی رجائی، ج ۲، ص ۶۳۰.
- ↑ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۱، ص ۲۱۷.
منابع
