ابن شعبه حرانی

«حسن بن على بن حسین بن شعبه حرانى»، فقیه و محدث بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری است. ابن شعبه حرانى نزد علمای رجال و تراجم توثیق شده و کتاب معروفش «تحف العقول عن آل‌ الرسول» مورد تمجید و توجه آنان قرار گرفته است.

نام کامل	حسن بن على بن حسین بن شعبه حرانى
زادگاه	حلب، سوریه
وفات	قرن چهارم قمری
اساتید	محمد بن همام اسکافی،،...
شاگردان	شیخ مفید،...
آثار	تحف العقول عن آل‌ الرسول، التمحیص،...

زندگی‌نامه

ابو محمد، حسن بن على بن حسین بن شعبه حرانى حلبى، اهل «حرّان» بود که یکى از روستاهاى اطراف شهر حلب در سوریه است. حرّانی منسوب به خاندان شعبه است که در اصل اهل حلب بودند و محدّثان بزرگی در میان آنان ظهور کرده‌اند. تاریخ تولدش ذکر نشده، ولى طبق منابع تاریخى، قبل از سال ۳۸۱ قمری زنده بوده است.

ابن شعبه حرانی از معاصران شیخ صدوق ‏(متوفاى ۳۸۱ ق) است و از محمد بن همام‏ (متوفاى ۳۳۶ ق) روایت نقل می‌کند و از مشایخ شیخ مفید (متوفاى ۴۱۳ ق) نیز به شمار می‌آید.

در منابع کهن رجالی شیعه درباره وی اطلاعی وجود ندارد. براساس نوشته حسین بن علی ‌بن صادق بحرانی در رساله‌ای که درباره اخلاق و سلوک تألیف کرده، ابن‌شعبه از قدمای اصحاب امامیه محسوب شده و شیخ مفید از تُحف‌العقولِ وی، مطالبی نقل کرده است. آقا بزرگ طهرانی از نوشته بحرانی استنباط کرده که حرّانی از مشایخ شیخ مفید بوده، ولی بنابر منابع رجالی، مرحوم مفید، شیخی بدین نام نداشته است.

استادان و شاگردان

از تحصیل و جلسات درس ابن شعبه حرانى جز اطلاعات اندکى در دست نیست و فقط در تراجم به ابوعلى محمد بن همام بغدادى (متوفاى ۳۳۶ ق)، از محدثان و فقیهان بزرگ شیعى اشاره شده که حرانى نزد وى شاگردى کرد و از او اجازه روایت دریافت داشت.

همچنین مهم‌ترین شخصیتى که برخی به عنوان شاگرد او نام برده اند، شیخ مفید (متوفاى ۴۱۳ ق) می باشد.

آثار و تألیفات‌

• تحف العقول عن آل‌ الرسول: یکى از مهمترین تألیفات وى کتاب «تحف العقول» است که بسیار مورد توجه علماى شیعه قرار گرفته است. این کتاب مجموعه‌اى ارزشمند از سخنان و نصایح رسول خدا (ص) و اهل بیت (ع) می‌باشد.
• التمحیص: کتابی درباره سبب و شیوه‌های آزمایش‌های الهی مؤمنان است. در مورد انتساب التمحیص میان صاحب‌نظران اختلاف وجود دارد؛ برخی عالمان، مانند شیخ حر عاملی و افندی اصفهانی، «التمحیص» را به حرانی نسبت داده‌اند. اما برخی دیگر مانند علامه مجلسی و محدث نوری، این کتاب را از آثار ابوعلى محمد بن همام دانسته اند، زیرا حرانی این کتاب را از محمد بن همام روایت مى‌کند.

در نظر عالمان

حرّانى، به تصدیق بسیارى از فرهیختگان، عالمى فاضل و عامل بود و در فقه و حدیث مورد توجه عالمان قرار داشت، به ویژه در حدیث که «تحف العقول» او بیانگر تبحر و وثاقتش در نقل حدیث است، به طورى که علامه مجلسى روایات او را با این که سلسه سندش ذکر نشده، مقبول مى داند. علامه مجلسی درباره تحف می‌نویسد: «... نظم این کتاب دلالت بر رفعت شأن مؤلف دارد و بیشتر در مواعظ و اصول معلومه‌ای است که محتاج سند نیست».

همچنین با نگاهى به مقدمه تحف و روایات مذکور در آن و نیز مناجات و توصیه ها به دست مى آید که او در اخلاق و حقوق اسلامی نیز دستى داشته و با طرحى نو، مجموعه روایات اخلاقى، حِکَمى و حقوقى را ارائه نموده است.

شیخ مفید، ضمن تمجید از حرانی، درباره کتاب تحف العقول می‌نویسد: «تحف العقول کتاب لم یسمح الدهر بمثله؛ تحف العقول کتابی است که دهر همانند آن را نشنیده است.»

شیخ حر عاملى در کتاب «أمل الآمل» درباره ایشان مى ‏فرماید: «ابو محمد، حسن بن على بن شعبه، دانشمندى با فضل و محدثى بزرگ است.»

میرزا عبدالله افندی اصفهانی در «ریاض العلماء» درباره حرانی می‌نویسد: «عالم، فقیه و محدث».

سید محمدباقر خوانساری نیز در «روضات الجنات» می‌نویسد: «حسن بن علی بن حسین شعبه حرانی، فقیهى اندیشمند و متبحرى بزرگ و شخصیتى سرشناس است. او کتابى به رشته تحریر در آورده که اصحاب و فقهاى شیعه همه بر آن اعتماد کرده ‏اند».

شیخ عباس قمى نیز در دو کتاب «الکنى و الالقاب» و «الفوائد الرضویه» خود از حرانى یاد مى کند و مى نویسد: «ابومحمد حسن بن على بن شعبه حرانى فاضل محدث، عالم عامل، فقیه جلیل، صاحب کتاب «تحف العقول» و آن کتابى نفیس و پرفایده و مشهور پیش علماست.»

منابع

• "حرانی ابن شعبه"، دانشنامه جهان اسلام، ابوالفضل حافظیان، ج۱۲.
• "حسن بن علی ابن شعبه حرّانی"، فرهیختگان تمدن شیعه.
• نرم افزار جامع الاحادیث [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.