التمحیص (کتاب)

نویسنده	محمد بن همام اسکافی
موضوع	احاديث شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
التمحيص

کتاب «التمحیص» از آثار منسوب به محمد بن همام اسکافی (م، ۳۳۶ ق)، شامل روایاتی درباره سبب و شیوه‌های امتحان‌ و ابتلای مؤمنان از سوی خداوند برای پاک شدن گناهان آنان است. البته در مورد انتساب کتاب «التمحیص» به مؤلف آن میان عالمان اختلاف نظر وجود دارد.

مؤلف

ابوعلى محمد بن همام اسکافی (۲۵۸-۳۳۶ ق)، از اصحاب نائبان خاص امام زمان علیه‌السلام و از محدثان موثق شیعه در عصر غیبت صغری بود. گفته شده او به دعای امام حسن عسکری علیه‌السلام به دنیا آمده است.

او از شاگردان احمد بن ادریس قمی و عبدالله بن جعفر حمیری و خود استاد بزرگانی چون محمد بن ابراهیم نعمانی، احمد بن محمد برقی، جعفر بن محمد بن قولویه و علی بن ابراهیم بوده است.

ابن همام به عنوان یک عالم برجسته امامی در بخش عمده‌ای از دوره غیبت صغری و در زمان نواب اربعه امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)، توانست در موقعیت‌های حساس به تبیین و تشریح مبانی اعتقادی و سیاسی امامیه بپردازد. برخى از دستورات و توقیعات امام زمان از طریق اسکافى به دست ما رسیده است. علاوه بر «التمحیص»، کتاب «منتخب الانوار فی تاریخ الائمة الاطهار» از تألیفات مهم اوست.

معرفی کتاب

مولف در مقدمه کوتاه کتابش تصریح دارد که چون در روایات، بلاها را برای مؤمنان به عنوان کفاره و «تمحیص» گناهانشان برشمرده‌اند، من هم نام این مجموعه را «کتاب التمحیص» نهادم. ظاهرا مؤلف نام کتاب را از آیه «وَ لِیمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یمْحَقَ الْکافِرِینَ‌»؛ (تا خداوند مؤمنان را خالص گرداند و کافران را به نیستى کشاند)، گرفته است. «تمحیص» به معنی جداسازی خالص هر چیزی از ناخالص می باشد و مراد مؤلف هم خالص کردن ایمان مؤمنان است.

البته در مورد انتساب کتاب «التمحیص» میان صاحب‌نظران اختلاف وجود دارد؛ برخی عالمان مانند شیخ حر عاملی و افندی اصفهانی، «التمحیص» را به ابن شعبه حرانی نسبت داده‌اند. اما برخی دیگر مانند علامه مجلسی، محمدباقر خوانساری و محدث نوری، این کتاب را از آثار استادِ حرانی یعنی ابوعلى محمد بن همام دانسته اند، زیرا حرانی این کتاب را از محمد بن همام روایت مى‌کند. علامه مجلسی در «بحارالانوار» این کتاب را به محمد بن همام نسبت می دهد و دلیل او، عبارت «حدّثنا ابوعلی محمد بن همام» در ابتدای روایات منقول در این کتاب است.» شیوه کتاب‌های روایی قدما بر این بوده که روات، نام مؤلف را در آغاز کتاب به عنوان اولین راوی می‌آورده‌اند و در التمحیص هم این مسئله رعایت شده است. بنابراین، به نظر می‌رسد این کتاب از ابو علی محمد بن همام اسکافی باشد و نقل روایات کتاب از طریق او یقینی است.

کتاب «التمحیص» توسط عبدالله صالحی نجف‌آبادی با نام «تکامل و طهارت روح» به فارسی ترجمه شده است.

محتوای کتاب

احادیث این کتاب از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) و دیگر ائمه تا امام رضا (علیه السلام) می‌باشد. در آغاز کتاب تمام سند آمده و در بقیه کتاب فقط نام آخرین راوی ذکر شده است. آنچنان که از توضیح در مورد عنوان کتاب معلوم شد این کتاب به نقل روایات در باب ابتلائات و امتحانات الهی که باعث آمرزش گناه مؤمنین می گردد می پردازد. مولف خود در مورد کتابش چنین می گوید: «و ذکرتُ فیه وجوه الاختبار من الله جل ثناؤه لعباده المؤمنین و تمحیصه عن أولیائه الموحدین و أضفت إلیه ما جانسه و ضممت إلیه ما شاکله من الصبر، والرضا، والزهد فیما یفنى»؛ روایاتی که درباره انواع آزمایش و بلاء از سوی خداوند برای مؤمنان و موحدان است نقل کردم و نیز روایاتی درباره صبر و رضا و زهد که مرتبط با ابتلائات است را ضمیمه کردم تا نفعش بیشتر شود.

کتاب «التمحیص» دارای ۱۷۱۰ حدیث است و مؤلف آن را در ۹ باب زیر تنظیم نموده است:

• باب سرعت بلا به سوی مؤمنین.
• باب تعجیل در خالص نمودن مؤمن.
• باب پاک شدن گناهان مؤمن به وسیله بیماری.
• پاک شدن گناهان مؤمن به وسیله غم و اندوه.
• پاک شدن گناهان مؤمن به وسیله فقر.
• باب وجوب ارزاق و توصیه به طلب آن از راه درست.
• باب حسن اختیار خدا برای مؤمنان و نظر داشتن او بر آنان در پیشامدها گرچه ناخوش دارند.
• باب مدح صبر و ترک شکایت و یقین و رضایت داشتن به بلا.
• بابی در اخلاق مؤمنین و نشانه های موحدین.

روایت پایانی کتاب از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) درباره صفات مؤمن است. در این روایت، پیامبر(ص) به درخواست امیرالمؤمنین (علیه السلام)، ۱۰۳ ویژگی از ویژگی‌های مؤمن را برشمرده است. بهره‌مندی از سعه صدر و تواضع فراوان زیاد، نخندیدن با صداى بلند، اذیت نکردن دیگران، غیبت نکردن، مهرورزی با یتیمان و...، پاره‌ای از صفاتی است که پیامبر(ص) برای مؤمن برشمرده است.

منابع

• حافظ فرزانه، مرکز مطالعات و پژوهشهای فرهنگی حوزه علمیه.
• تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، مهدی احمدی، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۹ش.
• "التمحیص"، سایت اندیشه قم.