امیرالمومنین

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو

امیرالمؤمنین به معنی پیشوای مومنان لقب مخصوص امام علی علیه السلام است. مطابق با روایت پیامبر اسلام، «امیرالمومنین» عنوانی است که خدای تعالی به علی بن ابی طالب داده است.

امیرالمومنین در اعتقاد شیعه

بعد از اسلام، کسانی را که از سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و خلفا به فرماندهی ماموریت‌های جنگی منصوب می‌شدند، امیر می‌نامیدند. اما عنوان «امیرالمومنین» به معنی خلیفه و فرمانده کل قوای اسلام و پیشوای مومنان است. روایات شیعه دلالت دارد بر این که لقب «امیرالمومنین» مخصوص علی بن ابیطالب علیه السلام است و بر هیچ کس جز او حتی بر سایر ائمه و امام زمان علیهم السلام نیز نباید اطلاق شود.[۱]

در حدیثی از پیامبر اسلام آمده است که: «خدا علی علیه السلام را امیرالمومنین نامیده است».[۲]

مطابق با روایتی پیامبر از عده ای خواست تا به علی با لقب «امیرالمؤمنین» سلام کنند و آنها به همان نحوه که پیامبر امر کرده بود، به او سلام کردند. که ابوبکر و عمر نیز از جمله آنها بودند[۳]

لقب امیر المومنین در بین اهل سنت

ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه گفته است: «نزد محدّثين، خطاب نمودن رسول اللّه (ص) در حال حياتش على- عليه السلام- را به لقب «امير المؤمنين» به ثبوت نرسيده ولى با القاب ديگر مانند «يعسوب الدين» و «يعسوب المؤمنين» مخاطب ساخته است كه همان معنى «امير المؤمنين» را مى‌‏رساند»

اما این سخن ابن ابی الحدید درست نیست چرا که از اهل سنت درباره اعطای لقب امیرالمومنین به امام علی روایات بسیاری در دست است تا جایی که سيد ابن طاووس كتاب «الیقین باختصاص مولانا علی بإمرة المؤمنین» را به این مطلب اختصاص داده است. از جمله روایات اهل سنت، روایتی است که ابونعیم اصفهانی در حلیه الاولیاء از انس بن مالک روایت کرده است که رسول خدا درباره علی علیه السلام فرمود: «او امیرالمومنین و پیشوای نیکوکاران و فرمانده سواران مجاهد و خاتم اوصیاء است».[۴] همچنین ابن مردویه اصفهانی، از دانشمندان اهل سنت در کتاب مناقب روایتی آورده است که مطابق با آن جبرئیل در محضر رسول خدا علی علیه السلام را امیرالمومنین خواند.[۵] از ام سلمه نیز روایتی در این باره رسیده است.[۶]

اما دور ماندن امام علی(ع) از خلافت، مجال آن را به وجود دارد که این لقب برای دیگران از خلفا نیز به کار برده شود. مطابق با گفته ابن خلدون، این عنوان اولین بار بر خلیفه دوم عمر بن خطاب اطلاق شد و آنگاه در عهد خلفای راشدین دیگر و خلفای بنی امیه و بنی عباس نیز هر یک از خلفا «امیرالمومنین» خوانده می‌شدند.[۷]

اهمیت لقب امیرالمومنین

علامه طهرانی در خصوص اهمیت لقب امیر المومنین می گوید:

اين لقب از مهمترين القاب آن حضرت است و از ميان «سيد المسلمين» و «يعسوب الدين» و «قائد الغرالمحجلين» و «امام البررة» و «قاتل الفجرة» و «خليفة رسول‌الله» و «وصيه» و «وزيره» و امثال اين ها، مهم‌تر و در درجه بالاتر و جلوتري قرار دارد و به همين جهت رسول ‌الله مردم را امر کردند که به حضرت علي بن ابيطالب سلام نموده و او را بدين لقب نام برند و تحيت بگويند.
و اين لقب عنوان اعتباري نيست بلکه بيان حقيقتي است و کشف سري که در آن حضرت موجود بوده است چون امير و رئيس به هر چه اضافه شود راجع به معني و حقيقت آن شي‌ء است. امير جيش يعني شخصي که از نقطه نظر فن رزم آزمائي بر تمام جيش مقدم است و اميرالامراء يعني شخصي که از نقطه نظر امارت بر ساير امراء برتري دارد.
اميرالمؤمنين يعني شخصي که از نقطه نظر ايمان، رئيس و سپهسالار مؤمنين است ولذا ابن‌ عباس گويد: قال رسول‌ الله: ما أنزل الله آية فيها «يا ايها الذين آمنوا» الا و علي راسها و اميرها.[۸] ...بنابر اين هر جا كه در قرآن يا ايها الذين آمنوا گفته شده يا خطاب به مؤمنين بدون اين لفظ بوده يا تعريف و تمجيد از مؤمنين شده و به خصلتى آنان را ستوده در رأس و طليعه آن امير المؤمنين عليه السلام قرار دارد.[۹]

چند روایت در مورد لقب امیر المومنین

1)عبدالله بن عباس می گوید: «به خدا قسم ما او را به امیرالمومنین نام نبردیم تا اینکه رسول خدا او را به آن نامگذاری کرد. روزی با رسول خدا صلی اله علیه و آله در یکی از کوچه های مدینه می رفتیم که علی ابن ابی طالب از راه رسید و به رسول خدا این گونه سلام کرد: «السلام علیک یا رسول الله و رحمه الله و برکاته (سلام بر تو ای رسول خدا و رحمت و برکات خدا بر تو باد. (پیامبر نیز در پاسخ فرمود: «و علیک السلام یا امیرالمومنین (و بر تو سلام باد ای امیرالمومنین).

از لقبی که رسول خدا به علی بن ابی طالب داد، تعجب کردم و به پیامبر گفتم: «ای رسول خدا، آنچه درباره پسرعمویم، علی گفتی از روی محبت و دوستی شخصی با او بود یا لقبی از ناحیه خداوند؟». رسول خدا فرمود: « نه، به خدا سوگند آنچه درباره علی گفتم با چشم خودم دیده‌ام».

پرسیدم: «ای رسول خدا چه دیدید؟» پیامبر فرمود: «در شب معراج به هر دری از درهای بهشت نظر می‌کردم، روی آن نوشته شده بود: علی بن ابیطالب از هفتاد هزار سال پیش از خلقت آدم امیرالمومنین بوده است».[۱۰]

2) به ابوذر غفاری گفته شد كه: وصيت كن! گفت: وصيت كرده‌‏ام، گفته شد: به كه وصيت كرده‏‌اى؟ گفت: به أمير مؤمنان. گفته شد: به عثمان؟ گفت: نه، به آن كه به حقيقت أمير مؤمنان است (يعنى) على بن ابى طالب عليه السّلام. همانا او قوام و پايه نظام زمين، و تربيت دهنده اين امت است، اگر او را از دست دهيد زمين را و آنچه بر او است دگرگون خواهيد يافت.[۱۱]

3)در المناقب خوارزمی از ابن‌عباس نقل شده است: «نزد رسول خدا نشسته بودم که علی بن ابی‌طالب وارد شد و به رسول‌ خدا سلام کرد. رسول‌ خدا در پاسخ سلام او فرمود: و علیک السلام یا امیرالمؤمنین و رحمة الله و برکاته. حضرت علی گفت: در حالی‌ که شما زنده هستی، به من امیرالمؤمنین می‌گویید؟ پیامبر فرمود: آری! در حال حیات من نیز ای علی، تو امیرالمؤمنین هستی. دیروز در حالی‌ که من و جبرئیل با هم سخن می‌گفتیم تو بر ما گذشتی و سلام نکردی. جبرئیل گفت: چرا امیرالمؤمنین بر ما گذشت و سلام نکرد؟ به خدا سوگند اگر سلام کرده بود، ما خوشحال می‌شدیم و پاسخش را می‌دادیم. علی علیه‌السلام گفت: ای رسول خدا! دیروز تو را با دحیه کلبی دیدم خلوت کرده‌ای و سخن می‌گویید، نخواستم سخن شما را قطع کنم. پیامبر فرمود: او دحیه نبود او جبرئیل بود و من به جبرئیل گفتم: چگونه علی را امیرالمؤمنین نامیدی؟ جبرئیل گفت: خداوند در جنگ بدر به من وحی فرستاد که بر تو فرود بیایم و فرمان دهم که به علی بن ابی‌طالب، امیرالمؤمنین، فرمان دهی، میان دو صف لشکر حاضر شود و قدرت‌نمایی کند که خداوند او را در آسمان امیرالمؤمنین نهاده است. آن‌گاه رسول‌ خدا ادامه داد: تو ای علی! امیرالمؤمنین در آسمان و زمین هستی، جز کافر بعد از من کسی بر تو پیشی نمی‌گیرد و جز کافر پس از من از تو جدا نمی‌شود و آسمانیان تو را امیرالمؤمنین می‌نامند.»[۱۲]

4)رسول خدا صلی الله علیه و آله بر فراز منبر در ضمن گفتاری به مردم فرمود: ای مردم، خداوند مرا به عنوان رسول و فرستاده اش به سوی شما برانگیخت و به من فرمان داده که علی را به عنوان امیر بر شما بگمارم، پس هر کس که من پیامبر اویم علی امیر اوست. امیر بودن علی از ناحیه خداوند است. خداوند به من فرمان داده که این خبر را به شما اعلام کنم تا او را اطاعت و هرگاه شما را فرمان داد، گوش دهید و چون شما از کاری نهی کرد آن راواگذارید.

آگاه باشید هیچکدام از شما بر علی، امیر نیست نه در زمان حیات من و نه پس از مرگ من. خداوند علی را امیر شما قرار داد و او را امیرالمومنین نامیده است و پیش از او و پس از او هیچکس را امیرالمومنین ننامیده و نخواهد نامید.[۱۳]

پانویس

  1. مجلسی، بحارالانوار، ج۳۷، ص۲۲۴، باب ۵۴، حدیث۹.؛ کلینی، الكافي، تهران، اسلامیه، 1407ق، ج‏1، ص411 و 412
  2. مجلسی، بحارالانوار، ج۳۷، ص۲۲۴، باب ۵۴، حدیث۹.
  3. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۸.
  4. ابونعیم اصفهانی، حلية الاولیاء، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۳.
  5. مناقب ابن مردویه، ص۶۲ و۶۳
  6. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۷.
  7. ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۸۳.
  8. مطالب السئول، ص 21؛حلیه الاولیاء، ج1، ص64.
  9. حسینی طهرانی، سید محمدحسین، امام شناسی، جلد2، ص35 و 36
  10. مجلسی، بحارالانوار، ج۳۷، ص۳۳۹، باب ۵۴، حدیث۸۴.
  11. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۷.
  12. خوارزمي، مناقب امیرالمؤمنین، نجف، منشورات المكتبة الحيدرية، ص23
  13. مجلسی، بحارالانوار، ج۳۷، ص۲۲۴، باب ۵۴، حدیث۹.

منابع

  • امام علی و لقب امیرالمومنین، سایت اطلاع رسانی استاد حسین انصاریان، بازیابی: 8 اسفند 1392.
  • ابن مردویه، احمد بن موسی، مناقب على بن ابى طالب، قم، دار الحديث، ۱۳۸۲ش.
  • ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
  • حسینی طهرانی، سید محمدحسین، امام شناسی (نسخه قديمي)، در دسترس در پایگاه علوم و معارف اسلامی
  • شیخ مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الكافي، تهران، اسلامیه، 1407ق
  • مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى، بحار الأنوار، بیروت، دار احياء التراث العربي، 1403ق.
  • لقب امیرالمؤمنین، ویکی شیعه