مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

غزوه احزاب: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز
 
(۲۸ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
−
غزوه خندق كه آن را غزوه أحزاب نيز نامند، در شوّال سال پنجم [2]: ماه پنجاه و ششم پس از هجرت واقع شد. در این غزوه مشرکان قریش و بعضی از قبایل دیگر عرب به تهریک یهودیان  تصمیم به نابودی کامل اسلام گرفتند و با ده هزار نفر راهی مدینه شدند.اما مسلمانان با کندن خندق و دفاع جانانه از مدینه مانع رسیدن احزاب به اهداف خود شدند. بخش های عمده ای از سوره احزاب در مورد این غزوه می باشد.
+
{{خوب}}
−
== عزم اعراب برای نابودی اسلام ==
 
−
قريش در قرار خويش در بدر حاضر نشد اما براى جبران آن، و نيز براى يكسره كردن كار اسلام، تلاش جدى خود را آغاز كرد. افزايش شمار مشركان در احزاب، در قياس با احد به بيش از سه برابر، نشان از جديت آنها در اين جنگ بود؛ به علاوه اين تنها قريش نبود كه خواستار از بين رفتن اسلام بود بلكه قبايل ديگرى نيز در اين مدت دريافته بودند؛ كه اسلام به صورت يك تهديد جدى براى آنان در آمده است.
 
  
−
هدف احزاب نابودى محمّد(ص) و همراهان او بود،امام على (ع) كه هدف احزاب را از تحميل جنگ خندق چنين بيان فرمود:
+
{{شناسنامه غزوات
−
ان قريشا و العرب تجمّعت و عقدت بينها عقدا و ميثاقا لا ترجع من وجهها حتى تقتل رسول اللّه و تقتلنا معه معاشر بنى عبد المطلب.<ref>  الخصال، 2/ 368؛ بحار الانوار، 20/ 244؛ شرح الاخبار، 1/ 287؛ الاختصاص، 166- 167. </ref>
+
|تصویر=[[پرونده:نقشه غزوه احزاب.jpg |۲۵۰px|center]]
 +
|زمان = دهم شوال سال پنجم هجری
 +
|مکان = مدینه
 +
|غزوه قبلی =[[غزوه دومة الجندل‌]]
 +
|غزوه بعدی =  [[غزوه بنى قريظه‌]]
 +
|علت غزوه = نابودی کامل اسلام توسط کفار قریش ، یهودیان و سایر قبایل کافر شبه جزیره عربستان
 +
|نتیجه = مقاومت مسلمانان و شکسته شدن اتحاد احزاب و شکست آنها
 +
|مسلمانان = مسلمانان
 +
۳۰۰۰ مرد جنگی
 +
|دشمنان = قریش‌، بنى سلیم‌، بنى أسد بن خزیمة، غطفان و یهودیان بنی قریظه
 +
۱۰۰۰۰ نفر
 +
|فرماندهان مسلمانان = [[پیامبر اسلام|رسول خدا(ص)]]
 +
|فرماندهان دشمنان = [[ابوسفیان]]
 +
|پرجم داران مسلمانان= [[امام علی]](ع)  
 +
|پرچم داران دشمنان = ـــ
 +
|تلفات مسلمانان = شهادت ۸ تا ۱۲ نفر
 +
|تلفات دشمنان = کشته شدن ۴ تا ۸ نفر
 +
|توضیحات = آیات ۲۱۴ سوره بقره، ۲۶- ۲۷ سوره آل عمران، ۶۲- ۶۴ سوره نور و ۹- ۲۵ سوره أحزاب‌
 +
}}
 +
«غزوه أحزاب» که آن را غزوه خندق نیز نامند، در [[ماه شوال|شوّال]] سال پنجم هجری واقع شد. در این [[غزوه]] مشرکان [[قریش]] و بعضی از قبایل دیگر عرب به تحریک [[یهود|یهودیان]]  تصمیم به نابودی کامل [[اسلام]] گرفتند و با ده هزار نفر راهی [[مدینه]] شدند. اما مسلمانان با کندن خندق و دفاع جانانه از مدینه مانع رسیدن احزاب به اهداف خود شدند. بخش های عمده ای از [[سوره احزاب]] در مورد این غزوه می باشد.
 +
==عزم اعراب برای نابودی اسلام==
 +
[[قریش|قریش]] در قرار خویش در بدر حاضر نشد اما براى جبران آن، و نیز براى یکسره کردن کار [[اسلام]]، تلاش جدى خود را آغاز کرد. افزایش شمار مشرکان در احزاب، در قیاس با [[غزوه احد|احد]] به بیش از سه برابر، نشان از جدیت آنها در این جنگ بود؛ به علاوه این تنها قریش نبود که خواستار از بین رفتن اسلام بود بلکه قبایل دیگرى نیز در این مدت دریافته بودند که اسلام به صورت یک تهدید جدى براى آنان در آمده است.
  
−
قريش و عرب گرد هم آمدند و با هم عهد و ميثاق بستند كه از اين راه بازنگردند تا رسول خدا (ص) و ما فرزندان عبد المطلب را كه همراه او بوديم، بكشند.
+
هدف احزاب نابودى [[پیامبر اسلام|محمّد]](صلی الله علیه وآله) و همراهان او بود. [[امام علی علیه السلام|امام على]] (ع) هدف احزاب را از تحمیل جنگ خندق چنین بیان فرمود:
−
=== هدف یهودیان از راه اندازی جنگ احزاب ===
+
«ان قریشا و العرب تجمّعت و عقدت بینها عقدا و میثاقا لا ترجع من وجهها حتى تقتل رسول اللّه و تقتلنا معه معاشر بنى عبد المطلب».<ref>  الخصال، ۲/ ۳۶۸؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۴۴؛ شرح الاخبار، ۱/ ۲۸۷؛ الاختصاص، ۱۶۶- ۱۶۷. </ref> قریش و عرب گرد هم آمدند و با هم عهد و میثاق بستند که از این راه بازنگردند تا [[پیامبر اسلام|رسول خدا]] (ص) و ما فرزندان [[عبدالمطلب]] را که همراه او بودیم، بکشند.
−
يهوديان هم به دليل‌ رخدادهاى مربوط به بنى قينقاع و بنى النضير و نيز كشته شدن برخى از سرانشان همچون كعب بن اشرف، كينه شديدى از اسلام به دل داشتند. بنابر اين همگى احزاب يكپارچه مصمم شدند تا طى يك بسيج عمومى بر مدينه، شهرى كه تمامى جمعيت آن از مرد و زن، كوچك و بزرگ در حدود ده هزار نفر بود يورش برند و اسلام را از ميان بردارند. به احتمال قوى هيچ گاه جزيرة العرب، در آن روزگار، در جنگهاى بين القبايلى خود، شاهد بسيج شدن اين تعداد نبوده است.<ref> سيره رسول خدا(ص)، جعفريان ،ص:550 </ref>
+
===هدف یهودیان از راه اندازی جنگ احزاب===
 +
[[یهود|یهودیان]] هم به دلیل‌ رخدادهاى مربوط به [[بنی قینقاع|بنى قینقاع]] و [[بنی نضیر|بنى النضیر]] و نیز کشته شدن برخى از سرانشان همچون کعب بن اشرف، کینه شدیدى از اسلام به دل داشتند. بنابر این همگى احزاب یکپارچه مصمم شدند تا طى یک بسیج عمومى بر مدینه، شهرى که تمامى جمعیت آن از مرد و زن، کوچک و بزرگ در حدود ده هزار نفر بود یورش برند و اسلام را از میان بردارند. به احتمال قوى هیچ گاه [[جزيرة العرب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌|جزیرة العرب]]، در آن روزگار، در جنگهاى بین القبایلى خود، شاهد بسیج شدن این تعداد نبوده است.<ref> سیره رسول خدا(ص)، جعفریان ،ص:۵۵۰ </ref>
  
 
اهداف یهودیان برای راه اندازی جنگ احزاب:
 
اهداف یهودیان برای راه اندازی جنگ احزاب:
−
#هدف آشكار يهوديان، نابودى كامل اسلام و مسلمانان بود.
 
−
#آنان مصمم بودند كه اين هدف خود را از راه جنگ محقق سازند و تا آخرين نفر مقاومت كنند.
 
−
#يهوديان در اين اقدام خود به پيغمبر (ص) خيانت كردند و عهد و ميثاق‌هاى خود را كه با او بسته بودند، شكستند. در حالى كه طرف مقابل همچنان به پيمان‌هاى خود پايبند بود و هيچ‌گونه اقدامى كه نشان‌گر عدم پاى‌بندى وى به قراردادها باشد، انجام نداده است.
 
−
#عامل اصلى ارتكاب اين جنايات زشت و شوم، فقط حقد و كينه ‌هاى درونى يهوديان بود. علاوه بر اين اهداف سياسى و اجتماعى درازمدت نيز در پيمان‌شكنى آن‌ها نقش داشت؛ چه فكر مى ‌كردند با بسط و گسترش نفوذ و سلطه خود بر مدينه و مناطق اطراف آن در بلند مدّت به دستاوردهاى مهمّ سياسى و اجتماعى نايل خواهند شد.
 
  
−
بنابراين اهداف آنان عقيدتى، اخلاقى و انسانى نبود، بلكه انسانيت و اخلاق و حتى مبانى و اصول ارزشى عقيدتى خود را هم زير پا گذاشتند و از آن گذر كردند.
+
#هدف آشکار یهودیان، نابودى کامل [[اسلام]] و مسلمانان بود.
−
=== تاریخ وقوع نبرد احزاب ===
+
#آنان مصمم بودند که این هدف خود را از راه جنگ محقق سازند و تا آخرین نفر مقاومت کنند.
−
مورّخان در تاريخ وقوع جنگ خندق اختلاف نظر دارند. گروهى جنگ احزاب را به سال پنجم هجرى دانسته‌اند. شمارى از معتقدان به اين تاريخ عبارتند از واقدى، ابن اسحاق، مقريزى، طبرى، ابن اثير، بيهقى، ذهبى، ابن حبيب، ابن كازرونى، مقدسى، ابن القيم، ابن حجر، ابن عمّار و مسعودى. از عروه، قتاده و احمد بن حنبل، گروهى ديگر از مورّخان و راويان نيز روايت شده است.<ref> المغازى، 2/ 440- 421؛ تاريخ ابن الورى، 1/ 160؛ سيره ابن هشام، 3/ 224؛ الاكتفاء، 2/ 158؛ دلائل النبوه( بيهقى)، 3/ 395؛ البدء و التاريخ، 4/ 217؛ شذرات الذهب، 1/ 11؛ مختصر التاريخ، 42؛ المختصر فى اخبار البشر، 1/ 134؛ عيون الاثر، 2/ 55؛ تاريخ يعقوبى، 2/ 50؛ الكامل فى التاريخ، 2/ 178؛ تاريخ الامم و الملوك، 2/ 233؛ تهذيب سيره ابن هشام، 188؛ تفسير قمى، 2/ 176؛ بحار الانوار، 20/ 216؛ المحبر، 113؛ مروج الذهب، 2/ 219؛ الثقات، 1/ 264؛ وفاء الوفاء، 1/ 300؛ حبيب السير، 1/ 359؛ شرح بهجة المحافل، 1/ 262؛ امتاع الاسماع، 1/ 216؛ الجامع( قيروانى)، 279- 281؛ التنبيه و الاشراف، 115؛ انساب الاشراف، 1/ 343؛ مجمع البيان، 8/ 208؛ نهاية الارب، 17/ 166؛ فتح البارى، 7/ 302؛ سيره دحلان، 2/ 2؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 561؛ البداية و النهايه، 4/ 93- 94؛ سيره ابن كثير، 3/ 180- 181؛ تاريخ الخميس، 1/ 479- 480؛ فتوح البلدان، 1/ 23؛ صفة الصفوة، 1/ 455- 459؛ الطبقات الكبرى، 2/ 2/ 47؛ 4/ 1/ 60؛ المصنّف، 5/ 367؛ سيره مغلطاى، 56؛ العبر، 2/ 2/ 29؛ سيره حلبى، 2/ 328؛ المواهب اللدنيه، 1/ 110؛ الرصف، 1/ 60؛ جوامع السيره، 148؛ تاريخ الاسلام( ذهبى)، 1/ 205؛ سير اعلام النبلاء، 1/ 289- 290 </ref>واقدى، ابن سعد و بلاذرى تاريخ جنگ احزاب را از روز سه شنبه هشتم ذى قعده تا چهارشنبه 23 ذى قعده سال پنجم هجرى دانسته‌اند. <ref> المغازى، ج 2، ص 441؛ طبقات الكبرى، ج 2، ص 65؛ انساب الاشرف، ص 343 </ref> ابن اسحاق زمان آن را شوال سال پنجم دانسته است.<ref> السيرة النبويه، ابن هشام، ج 3، ص 214؛ زادالمعاد، ج 3، ص 269؛ وى اين نظر را« اصح القولين» دانسته است‌ </ref>
+
#یهودیان در این اقدام خود به [[پیامبر اسلام|پیغمبر]] (ص) خیانت کردند و عهد و میثاق‌هاى خود را که با او بسته بودند، شکستند. در حالى که طرف مقابل همچنان به پیمان‌هاى خود پایبند بود و هیچ‌گونه اقدامى که نشان‌گر عدم پاى‌بندى وى به قراردادها باشد، انجام نداده است.
 +
#عامل اصلى ارتکاب این جنایات زشت و شوم، فقط حقد و کینه ‌هاى درونى یهودیان بود. علاوه بر این اهداف سیاسى و اجتماعى درازمدت نیز در پیمان‌شکنى آن‌ها نقش داشت؛ چه فکر مى ‌کردند با بسط و گسترش نفوذ و سلطه خود بر مدینه و مناطق اطراف آن در بلند مدّت به دستاوردهاى مهمّ سیاسى و اجتماعى نایل خواهند شد.
  
−
گروهى ديگر از مورّخان و سيره‌نگاران عقيده دارند كه جنگ خندق در سال چهارم هجرى روى داده است. <ref> تاريخ يعقوبى، 2/ 50. </ref>از اين گروه مى‌ توان به این افراد  اشاره كرد؛- مالك و احمد بن حنبل  اين را از مالك در مسند خود نقل كرده اند- ابن العربى، عياض، ابن حزم، ابن الديبع، صاحب بن عبّاد، ابن حبيب، ابن خلدون هم آن را صحيح خوانده است؛ نووى در روضه؛ بخارى آن را قوى دانسته است؛ موسى بن عقبه، آن را از زهرى نقل كرده است؛ فاكهانى در رياض الافهام، و يعقوب بن سفيان‌ <ref> عنوان المعارف، 12؛ جوامع السيره، 148؛ المحبر، 113؛ صحيح بخارى، 3/ 20؛ فتح البارى، 7/ 302؛ البداية و النهايه، 4/ 93؛ سيره ابن كثير، 3/ 180؛ اعلام الورى، 90؛ تاريخ ابن الوردى، 1/ 160؛ شرح صحيح مسلم، 8/ 64؛ العبر، 2/ 2/ 29؛ تاريخ الخميس، 1/ 480؛ المواهب اللدنيه، 1/ 110؛ تاريخ مختصر الدول، 95؛ وفاء الوفاء، 1/ 300؛ تاريخ الاسلام( ذهبى)، 1/ 205؛ 244؛ شذرات الذهب، 1/ 11؛ الجامع( قيروانى)، 279؛ 281؛ سيره مغلطاى، 56؛ بهجة المحافل، 1/ 262؛ عيون الاثر، 2/ 55؛ دلائل النبوه( بيهقى)، 3/ 393- 400؛ مجمع الزوائد، 9/ 245؛ تهذيب الكمال، 10/ 31؛ مناقب آل ابى طالب، 4/ 76؛ مرآة الجنان، 1/ 9؛ سيره دحلان، 2/ 2؛ سيره حلبى، 2/ 328؛ امتاع الاسماع، 1/ 216؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 561؛ حدائق الانوار، 1/ 52؛ الرصف، 1/ 60 </ref>
+
بنابراین اهداف آنان عقیدتى، اخلاقى و انسانى نبود، بلکه انسانیت و [[اخلاق]] و حتى مبانى و اصول ارزشى عقیدتى خود را هم زیر پا گذاشتند و از آن گذر کردند.
−
== احزاب مشرکین ==
+
===تاریخ وقوع نبرد احزاب===
−
=== یهودیان فتنه گر ===
+
مورّخان در تاریخ وقوع جنگ خندق اختلاف نظر دارند. گروهى جنگ احزاب را به سال پنجم هجرى دانسته‌اند. شمارى از معتقدان به این تاریخ عبارتند از [[واقدی]]، [[ابن اسحاق]]، مقریزى، طبرى، [[عزالدین ابن اثیر|ابن اثیر]]، بیهقى، ذهبى، ابن حبیب، ابن کازرونى، مقدسى، ابن القیم، ابن حجر، ابن عمّار و [[مسعودی|مسعودى]]. از عروه، قتاده و [[احمد بن حنبل]]، گروهى دیگر از مورّخان و راویان نیز روایت شده است.<ref> المغازى، ۲/ ۴۴۰- ۴۲۱؛ تاریخ ابن الورى، ۱/ ۱۶۰؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۲۴؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۵۸؛ دلائل النبوه( بیهقى)، ۳/ ۳۹۵؛ البدء و التاریخ، ۴/ ۲۱۷؛ شذرات الذهب، ۱/ ۱۱؛ مختصر التاریخ، ۴۲؛ المختصر فى اخبار البشر، ۱/ ۱۳۴؛ عیون الاثر، ۲/ ۵۵؛ تاریخ یعقوبى، ۲/ ۵۰؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۷۸؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۳۳؛ تهذیب سیره ابن هشام، ۱۸۸؛ تفسیر قمى، ۲/ ۱۷۶؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۱۶؛ المحبر، ۱۱۳؛ مروج الذهب، ۲/ ۲۱۹؛ الثقات، ۱/ ۲۶۴؛ وفاء الوفاء، ۱/ ۳۰۰؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۵۹؛ شرح بهجة المحافل، ۱/ ۲۶۲؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۱۶؛ الجامع( قیروانى)، ۲۷۹- ۲۸۱؛ التنبیه و الاشراف، ۱۱۵؛ انساب الاشراف، ۱/ ۳۴۳؛ مجمع البیان، ۸/ ۲۰۸؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۶۶؛ فتح البارى، ۷/ ۳۰۲؛ سیره دحلان، ۲/ ۲؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۶۱؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۹۳- ۹۴؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۱۸۰- ۱۸۱؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۷۹- ۴۸۰؛ فتوح البلدان، ۱/ ۲۳؛ صفة الصفوة، ۱/ ۴۵۵- ۴۵۹؛ الطبقات الکبرى، ۲/ ۲/ ۴۷؛ ۴/ ۱/ ۶۰؛ المصنّف، ۵/ ۳۶۷؛ سیره مغلطاى، ۵۶؛ العبر، ۲/ ۲/ ۲۹؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۲۸؛ المواهب اللدنیه، ۱/ ۱۱۰؛ الرصف، ۱/ ۶۰؛ جوامع السیره، ۱۴۸؛ تاریخ الاسلام( ذهبى)، ۱/ ۲۰۵؛ سیر اعلام النبلاء، ۱/ ۲۸۹- ۲۹۰ </ref> واقدى، ابن سعد و [[ابوالحسن احمد ابوجعفر بلاذری|بلاذرى]] تاریخ جنگ احزاب را از روز سه شنبه هشتم ذى قعده تا چهارشنبه ۲۳ ذى قعده سال پنجم هجرى دانسته‌اند.<ref> المغازى، ج ۲، ص ۴۴۱؛ طبقات الکبرى، ج ۲، ص ۶۵؛ انساب الاشرف، ص ۳۴۳ </ref> ابن اسحاق زمان آن را شوال سال پنجم دانسته است.<ref> السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۳، ص ۲۱۴؛ زادالمعاد، ج ۳، ص ۲۶۹؛ وى این نظر را« اصح القولین» دانسته است‌ </ref>
−
يهوديان از نزديك شاهد بودند كه چگونه قدرت مسلمانان رو به فزونى، و آئين اسلام در حال گسترش مداوم است. آنان دريافتند كه نفوذشان به عنوان تنها منبع علوم و معارف در منطقه رو به افول و فروپاشى است و اسلام، اين ادعاى يهوديان را به چالش و نابودى كشانده، معارف حق را از باطل روشن مى‌سازد و بدين وسيله پايگاه آنان را در منطقه به خطر انداخته، عامل عزّت و افتخارشان را گرفته است‌. بدين ترتيب دل‌هاى يهوديان از خشم آتش گرفت و از كينه لبريز شد؛ چنان كه بر ضد آئين اسلام توطئه كردند و پيمان‌هاى خود را با پيغمبر (ص) شكستند و خويش را به رنج و مصيبت مبتلا كردند. چنين بود كه واقعه بنى قين قاع و بنى نضير، يكى پس از ديگرى به وقوع پيوست.
 
−
يهوديان به گمان خويش مى‌خواستند از پيغمبر (ص) و مسلمانان انتقام بگيرند، اما به عجز و ناتوانى خويش آگاه بودند. از اين رو به قريش و قبايل عرب روى آوردند كه از اسلام به شدت شكست خورده و در چنين جنگى به دنبال دستاوردهاى مالى و غيره مى‌گشتند.
 
  
−
گروه زيادى از يهوديان دلاور و چالاك در خيبر سكونت داشتند، امّا خانه و زندگى و حسب و نسب آنان چون [[ بنى نضير ]] نبود. چون بنى نضير به خيبر رسيدند، گروهى از يهوديان به مكّه رفتند تا قريش و پيروان آنان را به جنگ پيغمبر (ص) تحريض و ترغيب كنند. برخى از آنان از يهود بنى وائل و ديگران از قبيله بنى نضير بودند.
+
گروهى دیگر از مورّخان و سیره‌نگاران عقیده دارند که جنگ خندق در سال چهارم هجرى روى داده است.<ref> تاریخ یعقوبى، ۲/ ۵۰. </ref> از این گروه مى‌ توان به این افراد  اشاره کرد؛ مالک و احمد بن حنبل  این را از مالک در مسند خود نقل کرده اند، ابن العربى، عیاض، ابن حزم، ابن الدیبع، [[صاحب بن عباد|صاحب بن عبّاد]]، ابن حبیب، [[ابن خلدون]] هم آن را صحیح خوانده است؛ نووى در روضه؛ بخارى آن را قوى دانسته است؛ موسى بن عقبه، آن را از زهرى نقل کرده است؛ فاکهانى در ریاض الافهام، و یعقوب بن سفیان‌.<ref>  عنوان المعارف، ۱۲؛ جوامع السیره، ۱۴۸؛ المحبر، ۱۱۳؛ صحیح بخارى، ۳/ ۲۰؛ فتح البارى، ۷/ ۳۰۲؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۹۳؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۱۸۰؛ اعلام الورى، ۹۰؛ تاریخ ابن الوردى، ۱/ ۱۶۰؛ شرح صحیح مسلم، ۸/ ۶۴؛ العبر، ۲/ ۲/ ۲۹؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۰؛ المواهب اللدنیه، ۱/ ۱۱۰؛ تاریخ مختصر الدول، ۹۵؛ وفاء الوفاء، ۱/ ۳۰۰؛ تاریخ الاسلام( ذهبى)، ۱/ ۲۰۵؛ ۲۴۴؛ شذرات الذهب، ۱/ ۱۱؛ الجامع( قیروانى)، ۲۷۹؛ ۲۸۱؛ سیره مغلطاى، ۵۶؛ بهجة المحافل، ۱/ ۲۶۲؛ عیون الاثر، ۲/ ۵۵؛ دلائل النبوه( بیهقى)، ۳/ ۳۹۳- ۴۰۰؛ مجمع الزوائد، ۹/ ۲۴۵؛ تهذیب الکمال، ۱۰/ ۳۱؛ مناقب آل ابى طالب، ۴/ ۷۶؛ مرآة الجنان، ۱/ ۹؛ سیره دحلان، ۲/ ۲؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۲۸؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۱۶؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۶۱؛ حدائق الانوار، ۱/ ۵۲؛ الرصف، ۱/ ۶۰ </ref>
−
شمارشان دوازده نفر و مطابق برخى روايات به حدود بيست نفر مى‌ رسيد.
+
==ترکیب احزاب مشرکین==
 +
===یهودیان فتنه‌گر===
  
−
چنان كه در روايات مختلف از آنان چنين نام برده ‌اند: حى بن اخطب، كنانة بن ربيع بن ابى الحقيق، هوذة بن الحقيق، هوذة بن قيس وائلى (يا والبى) از خاندان بنى خطمه و از قبيله اوس، ابو عامر راهب يا ابو عمار- وائلى- يا ابو عماره ، سلّام بن مسلم، حوج بن عامر، ابو رفيع، و ربيع بن ابى الحقيق،<ref> جامع البيان، 5/ 86؛ تفسير القرآن العظيم، 2/ 513؛ دلائل النبوه( بيهقى)، 3/ 408. </ref>  سلّام بن ابى الحقيق كه ابن اثير او را عبد اللّه بن سلّام بن ابى الحقيق ثبت كرده است.
+
[[یهود|یهودیان]] از نزدیک شاهد بودند که چگونه قدرت مسلمانان رو به فزونى، و آئین [[اسلام]] در حال گسترش مداوم است. آنان دریافتند که نفوذشان به عنوان تنها منبع علوم و معارف در منطقه رو به افول و فروپاشى است و اسلام، این ادعاى یهودیان را به چالش و نابودى کشانده، معارف [[حق]] را از باطل روشن مى‌سازد و بدین وسیله پایگاه آنان را در منطقه به خطر انداخته، عامل عزّت و افتخارشان را گرفته است‌. بدین ترتیب دل‌هاى یهودیان از خشم آتش گرفت و از کینه لبریز شد؛ چنان که بر ضد آئین اسلام توطئه کردند و پیمان‌هاى خود را با پیغمبر (ص) شکستند و خویش را به رنج و مصیبت مبتلا کردند. چنین بود که واقعه [[قينقاع|بنى قینقاع]] و [[بنی نضیر|بنى نضیر]]، یکى پس از دیگرى به وقوع پیوست.
−
==== تحریک قریش توسط یهودیان ====
+
یهودیان به گمان خویش مى‌خواستند از پیغمبر (ص) و مسلمانان انتقام بگیرند، اما به عجز و ناتوانى خویش آگاه بودند. از این رو به [[قریش|قریش]] و قبایل عرب روى آوردند که از اسلام به شدت شکست خورده و در چنین جنگى به دنبال دستاوردهاى مالى و غیره مى‌گشتند.
−
آنان چون به مكّه رسيدند، پيش ابو سفيان رفتند كه مى ‌دانستند از دشمنان رسول خدا (ص) و پيشگام جنگ با آن حضرت است. يهوديان آنچه از پيغمبر (ص) به آنان رسيده بود را براى ابو سفيان بازگو كردند و براى جنگ با حضرت از وى كمك خواستند. ابو سفيان گفت: هر گونه بخواهيد، همراه شما هستيم. اكنون به نزد قريش برويد و از آن‌ها براى جنگ با او كمك بخواهيد و تضمين كنيد كه آنان را يارى دهيد و تا ريشه ‌كن كردن محمّد، در كنار آنان ايستادگى نماييد. آنان به نزد بزرگان قريش رفتند و همه را براى جنگ با پيامبر (ص) دعوت كردند. <ref>  الارشاد، 50 </ref>
 
−
آن‌ها به قريش گفتند: ما با شما خواهيم بود تا محمّد را (با طرفداران او) از پا درآوريم. ابو سفيان گفت: آيا انگيزه شما فقط همين بود و به اين منظور به مكّه آمده ‌ايد؟ گفتند: آرى. آمده‌ ايم تا با شما درباره دشمنى و جنگ با محمّد هم پيمان شويم و بر اين كار سوگند بخوريم. ابو سفيان گفت: درود بر شما، خوش آمديد. محبوب ‌ترين مردم در نظر ما كسى است كه ما را در ستيزه با محمّد يارى كند، امّا به شما اعتماد نداريم، مگر اين كه در مقابل خدايانمان سجده كنيد تا به شما اطمينان كنيم. يهوديان در برابر خدايان مشركان به سجده‌ رفتند. <ref> اين اتّفاق پيش از اين هم، زمانى كه كعب بن اشرف با همراهان خود براى درخواست كمك از قريش براى جنگ با محمّد( ص) و مسلمانان به مكه آمد، روى داد. احتمال داده مى‌شود يك بار بوده، امّا راويان اشتباه كرده‌اند. </ref>
 
  
−
آن‌ها به ابو سفيان گفتند: پنجاه نفر از خاندان ‌هاى مختلف قريش را كه خودت هم همراه آنان باشى، حاضر كن. ما و شما زير پرده كعبه مى‌ رويم و در حالى كه پهلوهاى خود را به ديوار كعبه چسبانده باشيم، سوگند ياد مى ‌كنيم كه هيچ يك از ما ديگرى را رها نكند و تا آخرين نفر كه زنده باشيم، همگى بر دشمنى با محمّد هماهنگ و متحد باشيم.
+
گروه زیادى از یهودیان دلاور و چالاک در خیبر سکونت داشتند، امّا خانه و زندگى و حسب و نسب آنان چون  بنى نضیر  نبود. چون بنى نضیر به خیبر رسیدند، گروهى از یهودیان به مکه رفتند تا قریش و پیروان آنان را به جنگ پیغمبر (ص) تحریض و ترغیب کنند. برخى از آنان از یهود بنى وائل و دیگران از قبیله بنى نضیر بودند.
−
آن‌ها اين كار را كردند و در اين باره يكديگر را سوگند دادند و هم‌ پيمان شدند.<ref> المغازى، 1/ 441- 443 </ref>
+
شمارشان دوازده نفر و مطابق برخى روایات به حدود بیست نفر مى‌ رسید.
−
==== تحریک سایر قبایل توسط یهودیان ====
+
 
−
يهوديان بيرون آمدند تا به قبيله غطفان (و قيس عيلان) رسيدند. قريش هم به تجهيز خود براى جنگ پرداخت و در ميان اعراب راه افتاد و آن‌ها را به يارى خود فرا مى‌ خواند. آن‌ها، متّحدان غير عرب خود را هم به يارى طلبيدند.
+
چنان که در روایات مختلف از آنان چنین نام برده ‌اند: حى بن اخطب، کنانة بن ربیع بن ابى الحقیق، هوذة بن الحقیق، هوذة بن قیس وائلى (یا والبى) از خاندان بنى خطمه و از قبیله [[اوس]]، ابو عامر راهب یا ابو عمار- وائلى- یا ابو عماره، سلّام بن مسلم، حوج بن عامر، ابو رفیع، و ربیع بن ابى الحقیق،<ref> جامع البیان، ۵/ ۸۶؛ تفسیر القرآن العظیم، ۲/ ۵۱۳؛ دلائل النبوه( بیهقى)، ۳/ ۴۰۸. </ref> سلّام بن ابى الحقیق که ابن اثیر او را عبداللّه بن سلّام بن ابى الحقیق ثبت کرده است.
−
يهوديان سپس به نزد قبيله بنى سليم آمدند و با آن‌ها وعده كردند كه چون قريش حركت كردند، آن‌ها هم همراهشان بيرون روند. آنگاه به سراغ غطفان رفتند و محصول خرماى يك سال خيبر را براى آنان قرار دادند كه يهوديان را يارى دهند و همراه قريش به جنگ پيغمبر (ص) بروند. غطفان پذيرفتند و عيينة بن حصن در اين كار از همگان پيش‌گام ‌تر بود.<ref> المغازى، 1/ 441- 443؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 512- 513؛ عيون الاثر، 2/ 55؛ حبيب السير، 1/ 359؛ الكامل فى التاريخ، 2/ 178؛ الثقات، 1/ 264- 265؛ الدر المنثور، 2/ 172؛ جامع جامع البيان، 5/ 86؛ الاكتفاء، 2/ 158؛ سيره ابن هشام، 3/ 225- 226؛ اعلام الورى، 90؛ تفسير القرآن الكريم، 2/ 513؛ الوفاء 692؛ انساب الاشراف، 1/ 343؛ دلائل النبوه( بيهقى)، 3/ 398- 399؛ تاريخ الامم و الملوك، 2/ 233؛ تاريخ الاسلام( ذهبى)، 1/ 233؛ البداية و النهايه، 4/ 94- 95؛ جوامع السيره، 148؛ سيره ابن كثير، 3/ 181- 182؛ البدء و التاريخ، 4/ 216- 217؛ تجارب الامم، 1/ 149؛ نهاية الارب، 17/ 166- 167؛ زاد المعاد، 2/ 117؛ سيره حلبى، 2/ 309- 310؛ سيره دحلان، 2/ 2؛ تهذيب سيره ابن هشام، 188- 189؛ تفسير قمى، 2/ 176- 188؛ بحار الانوار، 20/ 216- 233؛ شرح بهجة المحافل، 1/ 262- 263؛ تاريخ الخميس، 1/ 480؛ المواهب اللدنيه، 1/ 110؛ امتاع الاسماع، 1/ 216- 218؛ حدائق الانوار، 2/ 584؛ الارشاد، 50- 51؛ كشف الغمّه، 1/ 201- 202؛ مجمع البيان، 8/ 340. </ref>طابق روايت برخى، كنانة ابن ابى الحقيق نصف محصول خرماى خيبر را در هر سال براى غطفان قرار داد.<ref>  الاكتفاء، 2/ 158؛ در برخى منابع، محصول يك سال خيبر را به آنان وعده دادند؛ امتاع الاسماع، 21701؛ انساب الاشراف، 1/ 343؛ سيره حلبى، 2/ 310؛ تاريخ الخميس، 1/ 480؛ المغازى، 2/ 443؛ فتح البارى، 7/ 301؛ وفاء الوفاء، 1/ 301. </ref>
+
====تحریک قریش توسط یهودیان====
 +
آنان چون به مکه رسیدند، پیش [[ابوسفیان|ابوسفیان]] رفتند که مى ‌دانستند از دشمنان رسول خدا (ص) و پیشگام جنگ با آن حضرت است. یهودیان آنچه از پیغمبر (ص) به آنان رسیده بود را براى ابو سفیان بازگو کردند و براى جنگ با حضرت از وى کمک خواستند. ابو سفیان گفت: هر گونه بخواهید، همراه شما هستیم. اکنون به نزد قریش بروید و از آن‌ها براى جنگ با او کمک بخواهید و تضمین کنید که آنان را یارى دهید و تا ریشه ‌کن کردن محمّد، در کنار آنان ایستادگى نمایید. آنان به نزد بزرگان قریش رفتند و همه را براى جنگ با پیامبر (ص) دعوت کردند.<ref>  الارشاد، ۵۰ </ref>
 +
آن‌ها به قریش گفتند: ما با شما خواهیم بود تا محمّد را (با طرفداران او) از پا درآوریم. ابو سفیان گفت: آیا انگیزه شما فقط همین بود و به این منظور به مکه آمده ‌اید؟ گفتند: آرى. آمده‌ ایم تا با شما درباره دشمنى و جنگ با محمّد هم پیمان شویم و بر این کار سوگند بخوریم. ابو سفیان گفت: درود بر شما، خوش آمدید. محبوب ‌ترین مردم در نظر ما کسى است که ما را در ستیزه با محمّد یارى کند، امّا به شما اعتماد نداریم، مگر این که در مقابل خدایانمان سجده کنید تا به شما اطمینان کنیم. یهودیان در برابر خدایان مشرکان به سجده‌ رفتند.<ref> این اتّفاق پیش از این هم، زمانى که کعب بن اشرف با همراهان خود براى درخواست کمک از قریش براى جنگ با محمّد( ص) و مسلمانان به مکه آمد، روى داد. احتمال داده مى‌شود یک بار بوده، امّا راویان اشتباه کرده‌اند. </ref>
 +
 
 +
آن‌ها به ابو سفیان گفتند: پنجاه نفر از خاندان ‌هاى مختلف قریش را که خودت هم همراه آنان باشى، حاضر کن. ما و شما زیر پرده [[کعبه|کعبه]] مى‌ رویم و در حالى که پهلوهاى خود را به دیوار کعبه چسبانده باشیم، سوگند یاد مى ‌کنیم که هیچ یک از ما دیگرى را رها نکند و تا آخرین نفر که زنده باشیم، همگى بر دشمنى با محمّد هماهنگ و متحد باشیم.
 +
آن‌ها این کار را کردند و در این باره یکدیگر را سوگند دادند و هم‌ پیمان شدند.<ref> المغازى، ۱/ ۴۴۱- ۴۴۳ </ref>
 +
====تحریک سایر قبایل توسط یهودیان====
 +
یهودیان بیرون آمدند تا به قبیله [[غطفان]] (و قیس عیلان) رسیدند. قریش هم به تجهیز خود براى جنگ پرداخت و در میان اعراب راه افتاد و آن‌ها را به یارى خود فرا مى‌ خواند. آن‌ها، متّحدان غیر عرب خود را هم به یارى طلبیدند.
 +
یهودیان سپس به نزد قبیله [[بنی سلیم|بنى سلیم]] آمدند و با آن‌ها وعده کردند که چون قریش حرکت کردند، آن‌ها هم همراهشان بیرون روند. آنگاه به سراغ غطفان رفتند و محصول خرماى یک سال خیبر را براى آنان قرار دادند که یهودیان را یارى دهند و همراه قریش به جنگ پیغمبر (ص) بروند. غطفان پذیرفتند و عیینة بن حصن در این کار از همگان پیش‌گام ‌تر بود.<ref> المغازى، ۱/ ۴۴۱- ۴۴۳؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۱۲- ۵۱۳؛ عیون الاثر، ۲/ ۵۵؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۵۹؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۷۸؛ الثقات، ۱/ ۲۶۴- ۲۶۵؛ الدر المنثور، ۲/ ۱۷۲؛ جامع جامع البیان، ۵/ ۸۶؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۵۸؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۲۵- ۲۲۶؛ اعلام الورى، ۹۰؛ تفسیر القرآن الکریم، ۲/ ۵۱۳؛ الوفاء ۶۹۲؛ انساب الاشراف، ۱/ ۳۴۳؛ دلائل النبوه( بیهقى)، ۳/ ۳۹۸- ۳۹۹؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۳۳؛ تاریخ الاسلام( ذهبى)، ۱/ ۲۳۳؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۹۴- ۹۵؛ جوامع السیره، ۱۴۸؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۱۸۱- ۱۸۲؛ البدء و التاریخ، ۴/ ۲۱۶- ۲۱۷؛ تجارب الامم، ۱/ ۱۴۹؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۶۶- ۱۶۷؛ زاد المعاد، ۲/ ۱۱۷؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۰۹- ۳۱۰؛ سیره دحلان، ۲/ ۲؛ تهذیب سیره ابن هشام، ۱۸۸- ۱۸۹؛ تفسیر قمى، ۲/ ۱۷۶- ۱۸۸؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۱۶- ۲۳۳؛ شرح بهجة المحافل، ۱/ ۲۶۲- ۲۶۳؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۰؛ المواهب اللدنیه، ۱/ ۱۱۰؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۱۶- ۲۱۸؛ حدائق الانوار، ۲/ ۵۸۴؛ الارشاد، ۵۰- ۵۱؛ کشف الغمّه، ۱/ ۲۰۱- ۲۰۲؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۰. </ref> طبق روایت برخى، کنانة ابن ابى الحقیق نصف محصول خرماى خیبر را در هر سال براى غطفان قرار داد.<ref>  الاکتفاء، ۲/ ۱۵۸؛ در برخى منابع، محصول یک سال خیبر را به آنان وعده دادند؛ امتاع الاسماع، ۲۱۷۰۱؛ انساب الاشراف، ۱/ ۳۴۳؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۱۰؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۰؛ المغازى، ۲/ ۴۴۳؛ فتح البارى، ۷/ ۳۰۱؛ وفاء الوفاء، ۱/ ۳۰۱. </ref>
 +
 
 +
قریش به گروهى از مردان بنى سلیم که با آنان پیوند رحمى و خویشاوندى داشتند، نامه نوشت و براى جنگ با محمّد (صلی الله علیه وآله) از آن‌ها نیز کمک خواست. ابو الاعور همراه شمارى از پیروان خود از قبیله بنى سلیم براى یارى قریش آمد. یهودیان نیز به هم ‌پیمانان خود از قبیله بنى سعد نامه نوشتند که به یاریشان بیایند.<ref> تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۰؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۵۹؛ دلائل النبوه( بیهقى)، ۳/ ۳۹۸- ۳۹۹ </ref> قریش همراه متّحدان و هم‌پیمانان خود از کنانه و [[قبیله ثقیف|ثقیف]] و دیگران و نیز آن دسته از قبایل عرب که به آنان پیوستند، با بزرگان و سروران خود، بیرون آمدند.<ref> انساب الاشراف، ۱/ ۳۴۳. </ref>
 +
 
 +
===سپاه مشرکان در احزاب===
  
−
قريش به گروهى از مردان بنى سليم كه با آنان پيوند رحمى و خويشاوندى داشتند، نامه نوشت و براى جنگ با محمّد (ص) از آن‌ها نيز كمك خواست. ابو الاعور همراه شمارى از پيروان خود از قبيله بنى سليم براى يارى قريش آمد. يهوديان نيز به هم ‌پيمانان خود از قبيله بنى سعد نامه نوشتند كه به ياريشان بيايند. <ref> تاريخ الخميس، 1/ 480؛ الاكتفاء، 2/ 159؛ دلائل النبوه( بيهقى)، 3/ 398- 399 </ref>قريش همراه متّحدان و هم‌پيمانان خود از كنانه و ثقيف و ديگران و نيز آن دسته از قبايل عرب كه به آنان پيوستند، با بزرگان و سروران خود، بيرون آمدند.<ref> انساب الاشراف، 1/ 343. </ref>
 
−
=== سپاه مشرکان در احزاب ===
 
 
تعداد سپاه مشرکان را واقدی این چنین بیان می کند:
 
تعداد سپاه مشرکان را واقدی این چنین بیان می کند:
−
#قريش و پيروان ايشان كه مجموعا چهار هزار نفر مى شدند، بيرون آمده و پرچم خود را در دار الندوه بر پا كردند. آنها سيصد اسب و يك هزار و پانصد شتر نيز همراه خود داشتند.
 
−
#بنى سليم هم كه هفتصد نفر بودند بيرون آمدند و در منطقه مرّ الظهران به قريش پيوستند.
 
−
سرپرستى بنى سليم بر عهده سفيان بن عبد شمس همپيمان حرب بن اميه بود. و او پدر ابى الاعور است كه در جنگ صفّين همراه معاويه بود.
 
−
# بنى فزاره هم به صورت كامل كه هزار نفر بودند به فرماندهى عيينة بن حصن حركت كردند.
 
−
#بنى أسد بن خزيمة بن مدركه، به فرماندهى «طليحة بن خويلد أسدى» كه در سال نهم اسلام آورد و سپس مرتدّ و مدّعى پيامبرى شد و مدّتى بعد از شكست خوردن در «بزاخه» در زمان عمر اسلام آورد و در جنگ قادسيّه شركت كرد.
 
−
# قبيله اشجع با چهارصد نفر به فرماندهى مسعود بن رخيله‌
 
−
#بنى مرّة با چهار صد نفر به فرماندهى حارث بن عوف بن أبى حارثه كه بعدها اسلام آورد.
 
−
# عده كثيرى نيز از غطفان قريش را همراهى كردند.
 
−
مجموع افرادى كه از قبايل قريش و سليم و غطفان و اسد در جنگ خندق شركت كردند ده هزار نفر بودند كه به سه لشكر تقسيم مى ‌شدند. و فرماندهى آنان با ابو سفيان بود.<ref> المغازى/ترجمه،متن،ص:332 </ref>
 
−
== دفاع مسلمانان از مدینه ==
 
−
چون قريش از مكّه به قصد مدينه بيرون آمدند، گروهى از سواران خزاعه خود را به پيامبر (ص) رسانده و خبر دادند كه قريش براى جنگ به قصد مدينه راه افتادند. اين گروه فاصله بين مكّه و مدينه را چهارروزه طى كردند. در اين هنگام پيغمبر (ص) مردم را فرا خواند و خبر حركت دشمن را به آنان داد و درباره جنگ و جهاد با آن‌ها مشورت و رايزنى كرد. روايت ديگرى از امام على (ع) داريم كه مى‌ گويد: رسول خدا از طريق جبرئيل از حركت سپاه احزاب باخبر شد.<ref> الخصال، 2/ 268؛ بحار الانوار، 20/ 44 </ref>
 
−
=== سلمان و پیشنهاد کندن خندق ===
 
−
پيامبر (ص)در شورا به اصحاب  فرمود: آيا براى مبارزه از مدينه بيرون برويم؟ يا در مدينه باقى بمانيم و گرداگرد آن را خندق بسازيم؟ يا در فاصله نزديك مدينه باشيم و اين كوه را پشت سر خود قرار دهيم؟ مسلمانان اختلاف نظر پيدا كردند.سلمان گفت: اى رسول خدا، روزگارى كه در زمين فارس بوديم، هر گاه از سواران بيم داشتيم برگرد خود خندق مى‌كنديم، آيا صلاح مى ‌دانيد كه اكنون هم خندق درست كنيم؟<ref>المغازى/ترجمه،متن،ص:333 </ref> مسلمانان از این پیشنهاد سلمان استقبال کردند.همان روز، كار حفر خندق به فرمان رسول خدا (ص) آغاز شد. حضرت مسلمانان را فراخواند و آنان را از نزديك شدن دشمن باخبر ساخت و نيروهايش را در دامنه كوه سلع، سازماندهى كرد<ref> لمغازى، 2/ 444- 445؛ امتاع الاسماع، 1/ 219- 221؛ سيره حلبى، 2/ 311؛ الثقات، 1/ 265- 266؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 514- 515. </ref>
 
−
=== حفر خندق ها ===
 
−
پيامبر (ص) حفر هر بخش از خندق را به گروهى واگذار فرمود. همچنین ایشان به منظور كسب ثواب و تشويق مسلمانان، در حفر خندق شركت فعال داشت. <ref>  المغازى، 2/ 445؛ تهذيب سيره ابن هشام، 189؛ امتاع الاسماع، 1/ 220؛ تاريخ الامم و الملوك، 2/ 234؛ نهاية الارب، 17/ 168؛ عيون الاثر، 2/ 55- 57؛ دلائل النبوه( بيهقى)، 3/ 339؛ سيره ابن كثير، 3/ 183؛ وفاء الوفاء، 4/ 1407؛ الاكتفاء، 2/ 159؛ فتح البارى، 7/ 301. </ref> مسلمانان در كندن خندق رنج و مشقت فراوان بردند. پيامبر (ص) نيز در اين زحمات طاقت فرسا و گرسنگى، در كنار آنان رنج‌ها برد<ref>  بهجة المحافل، 1/ 263؛ حدائق الانوار، 2/ 585 </ref>
 
−
==== سلمان از ما اهل بیت است ====
 
−
در روز خندق مسلمانان اگر از كسى سستى مى‌ ديدند، بر او مى‌ خنديدند. در آن روز بود كه مردم درباره سلمان فارسى با هم بگومگو كردند. مهاجران گفتند: سلمان از ماست. او مردى نيرومند و كاملا آشنا به حفر خندق بود. انصار نيز مى ‌گفتند: سلمان از ماست و ما به او سزاوارتريم.چون اين گفتار انصار و مهاجران به رسول خدا (ص) رسيد، فرمود:
 
−
سلمان مردى از ما اهل بيت است.<ref> مغازى، 1/ 446؛ الكامل فى التاريخ 2/ 179؛ تاريخ الامم و الملوك، 2/ 235؛ شرح بهجة المحافل، 1/ 263؛ سيرة المصطفى، 495؛ تاريخ الخميس، 1/ 482؛ سيره دحلان، 2/ 3؛ امتاع الاسماع، 1/ 221؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 515؛ البداية و النهايه، 4/ 99؛ مجمع البيان، 2/ 427؛ 8/ 341؛ بحار الانوار، 20/ 189؛ وفاء الوفاء، 4/ 1205. </ref>
 
  
−
== رویارویی سپاه مسلمانان و احزاب ==
+
#قریش و پیروان ایشان که مجموعا چهار هزار نفر مى شدند، بیرون آمده و پرچم خود را در [[دار الندوه]] بر پا کردند. آنها سیصد اسب و یک هزار و پانصد شتر نیز همراه خود داشتند.
−
پيامبر (ص) هشت روز مانده از ذى‌قعده يا شوّال از مدينه بيرون رفت‌ و پيش از خروج ابن امّ مكتوم را در مدينه به جاى خود گذاشت.<ref> التنبيه و الاشراف، 216؛ زاد المعاد، 2/ 117؛ جوامع السيره، 149؛ سيره ابن هشام، 3/ 231؛ العبر، 2/ 2/ 29؛ البداية و النهايه، 4/ 102- 103؛ تاريخ الخميس، 1/ 481؛ سيره دحلان، 2/ 4؛ سيره حلبى، 2/ 315؛ امتاع الاسماع، 1/ 216؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 523؛ نهاية الارب، 17/ 168؛ المغازى، 2/ 441؛ عيون الاثر، 2/ 57 </ref>  
+
#بنى سلیم هم که هفتصد نفر بودند بیرون آمدند و در منطقه مرّ الظهران به قریش پیوستند. سرپرستى بنى سلیم بر عهده سفیان بن عبد شمس همپیمان حرب بن امیه بود. و او پدر ابى الاعور است که در [[جنگ صفین|جنگ صفّین]] همراه [[معاویه|معاویه]] بود.
−
پيغمبر (ص) منطقه خالى از موانع را براى كندن خندق انتخاب كرد و اردوگاه سپاه خود را پاى كوه سلع <ref>  تاريخ الخميس، 1/ 481؛ سيره حلبى، 2/ 315. </ref> يا دامنه يا بالاى آن قرار داد و بر اساس برخى روايات، كوه سلع را پشت سر خود گذاشت. چنان كه خندق ميان سپاه مسلمانان و احزاب فاصله بود. <ref> البدء و التاريخ، 4/ 217؛ وفاء الوفاء، 1/ 300- 301؛ 4/ 1204؛ المغازى، 2/ 454؛ العبر، 2/ 2/ 29؛ سيره ابن هشام، 3/ 231؛ زاد المعاد، 2/ 17؛ الكامل فى التاريخ، 2/ 180؛ الاكتفاء، 2/ 162؛ انساب الاشراف، 1/ 343؛ تاريخ الاسلام( ذهبى)، 1/ 236؛ تاريخ الامم و الملوك، 2/ 237؛ جوامع السيره، 149؛ فتح البارى، 7/ 307؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 415؛ بهجة المحافل، 1/ 264؛ امتاع الاسماع، 1/ 125؛ مجمع البيان، 8/ 342؛ بحار الانوار، 20/ 200؛ نهاية الارب، 17/ 168 </ref> برخى عقيده دارند كه اگر دشمن مى‌توانست از خندق عبور كند، كوه سلع همان امتيازات كوه احد را براى مدافعان مدينه به همراه داشت.از آنچه گذشت، به دست مى‌آيد كه موقعيت آنان در پاى كوه سلع از جهت شام و مغرب قرار داشت. پيامبر (ص) به هنگام حفر خندق نوجوانان را سان مى ‌ديد. به گروهى اجازه شركت در جنگ داد و گروهى را رد كرد. همه آن‌ها حتى نوجوانانى كه به سن بلوغ نرسيده و اجازه شركت در جنگ نداشتند، كار مى‌ كردند. هنگامى كه كار بالا گرفت و جنگ در شرف آغاز بود، پيامبر (ص) به نوجوانانى كه بالغ نشده بودند، فرمان داد كه به خانه هايشان برگردند و همراه زنان و بچه ‌ها در كوشك‌ها باشند.مسلمانان زنان و بچه‌ها را در كوشك‌ها قرار دادند<ref> مغازی، 2/ 450- 252؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 515؛ تاريخ يعقوبى، 2/ 312؛ وفاء الوفاء، 4/ 1206 </ref>
+
#بنى فزاره هم به صورت کامل که هزار نفر بودند به فرماندهى عیینة بن حصن حرکت کردند.
 +
#بنى أسد بن خزیمة بن مدرکه، به فرماندهى «طلیحة بن خویلد أسدى» که در سال نهم اسلام آورد و سپس [[ارتداد|مرتدّ]] و مدّعى پیامبرى شد و مدّتى بعد از شکست خوردن در «بزاخه» در زمان [[عمر بن خطاب|عمر]] اسلام آورد و در جنگ [[قادسیه|قادسیه]] شرکت کرد.
 +
#قبیله اشجع با چهارصد نفر به فرماندهى مسعود بن رخیله‌.
 +
#بنى مرّة با چهار صد نفر به فرماندهى حارث بن عوف بن أبى حارثه که بعدها اسلام آورد.
 +
#عده کثیرى نیز از [[غطفان]] قریش را همراهى کردند.
 +
 
 +
مجموع افرادى که از قبایل قریش و سلیم و غطفان و اسد در جنگ خندق شرکت کردند ده هزار نفر بودند که به سه لشکر تقسیم مى ‌شدند. و فرماندهى آنان با [[ابوسفیان|ابوسفیان]] بود.<ref> المغازى/ترجمه،متن،ص:۳۳۲ </ref>
 +
 
 +
==دفاع مسلمانان از مدینه==
 +
چون قریش از [[مکه|مکه]] به قصد [[مدینه|مدینه]] بیرون آمدند، گروهى از سواران [[قبیله خزاعه|خزاعه]] خود را به [[پیامبر اسلام|پیامبر]] (ص) رسانده و خبر دادند که قریش براى جنگ به قصد مدینه راه افتادند. این گروه فاصله بین مکه و مدینه را چهار روزه طى کردند. در این هنگام پیغمبر (ص) مردم را فرا خواند و خبر حرکت دشمن را به آنان داد و درباره جنگ و [[جهاد]] با آن‌ها مشورت و رایزنى کرد. روایت دیگرى از [[امام علی علیه السلام|امام على]] (ع) داریم که مى‌ گوید: رسول خدا از طریق [[جبرئیل|جبرئیل]] از حرکت سپاه احزاب باخبر شد.<ref> الخصال، ۲/ ۲۶۸؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۴۴ </ref>  
 +
===سلمان و پیشنهاد کندن خندق===
 +
[[پرونده:مسجد حضرت سلمان.jpg|thumb|left| مسجد حضرت سلمان از مساجد سبعه ]]
 +
پیامبر (ص) در شورا به [[صحابه|اصحاب]]  فرمود: آیا براى مبارزه از مدینه بیرون برویم یا در مدینه باقى بمانیم و گرداگرد آن را خندق بسازیم؟ یا در فاصله نزدیک مدینه باشیم و این کوه را پشت سر خود قرار دهیم؟ مسلمانان اختلاف نظر پیدا کردند. [[سلمان فارسی|سلمان]] گفت: اى رسول خدا، روزگارى که در زمین فارس بودیم، هر گاه از سواران بیم داشتیم برگرد خود خندق مى‌کندیم، آیا صلاح مى ‌دانید که اکنون هم خندق درست کنیم؟<ref>المغازى/ترجمه،متن،ص:۳۳۳ </ref> مسلمانان از این پیشنهاد سلمان استقبال کردند. همان روز، کار حفر خندق به فرمان رسول خدا (ص) آغاز شد. حضرت مسلمانان را فراخواند و آنان را از نزدیک شدن دشمن باخبر ساخت و نیروهایش را در دامنه کوه سلع، سازماندهى کرد.<ref> لمغازى، ۲/ ۴۴۴- ۴۴۵؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۱۹- ۲۲۱؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۱۱؛ الثقات، ۱/ ۲۶۵- ۲۶۶؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۱۴- ۵۱۵. </ref>
  
−
وقتى خندق را كندند، پيامبر (ص) ده گذرگاه (باب) براى آن قرار داد و از هر قبيله‌اى يك مرد براى پاسدارى از درها گماشت و زبير بن عوّام را فرمانده آنان كرد و به او فرمود كه اگر نبردى پيش آمد، نبرد كند<ref> تفسير قمى، 2/ 179؛ بحار الانوار، 20/ 220. </ref> شعار ياران پيغمبر (ص) در جنگ خندق و غزوه بنى قريظه «حم، لا ينصرون» بود.<ref> تاريخ الخميس، 1/ 483؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 524؛ الكافى، 5/ 47؛ نهاية الارب، 17/ 178؛ المغازى، 2/ 474؛ عيون الاثر، 2/ 62؛ سيره ابن هشام، 3/ 237؛ تهذيب سيره ابن هشام، 194؛ سيره دحلان، 2/ 8؛ زاد المعاد، 2/ 118؛ بهجة المحافل، 1/ 271- 272؛ وسائل الشيعة، 11/ 105؛ كنز العمّال، 1/ 291؛ جوامع السيره، 150؛ الاكتفاء، 2/ 169؛ سيره حلبى، 2/ 321. </ref>
+
پیامبر (ص) حفر هر بخش از خندق را به گروهى واگذار فرمود. همچنین ایشان به منظور کسب [[ثواب]] و تشویق مسلمانان، در حفر خندق شرکت فعال داشت.<ref> المغازى، ۲/ ۴۴۵؛ تهذیب سیره ابن هشام، ۱۸۹؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۲۰؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۳۴؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۶۸؛ عیون الاثر، ۲/ ۵۵- ۵۷؛ دلائل النبوه( بیهقى)، ۳/ ۳۳۹؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۱۸۳؛ وفاء الوفاء، ۴/ ۱۴۰۷؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۵۹؛ فتح البارى، ۷/ ۳۰۱. </ref> مسلمانان در کندن خندق رنج و مشقت فراوان بردند. پیامبر (ص) نیز در این زحمات طاقت فرسا و گرسنگى، در کنار آنان رنج‌ها برد.<ref> بهجة المحافل، ۱/ ۲۶۳؛ حدائق الانوار، ۲/ ۵۸۵ </ref>
−
=== شمار نیروهای اسلام ===
 
−
بيشتر مورّخان عقيده دارند كه شمار مسلمانان در جنگ خندق، سه هزار نفر يا در همين حدود بوده است.<ref>  امتاع الاسماع، 1/ 224- 225؛ مجمع البيان، 8/ 324؛ بحار الانوار، 20/ 200؛ سيره مغلطاى، 56؛ التنبيه و الاشراف، 216؛ وفاء الوفاء، 1/ 301؛ 4/ 204؛ الثقات، 1/ 226؛ الكامل فى التاريخ، 2/ 180؛ سيره ابن هشام، 3/ 213؛ الاختفاء، 2/ 162؛ الوفاء، 693؛ مناقب آل ابى طالب، 1/ 197؛ تاريخ الاسلام( ذهبى)، 2/ 223؛ تاريخ الامم و الملوك، 2/ 236- 237؛ العبر، 2/ 2/ 29؛ سيره ابن كثير، 3/ 197؛ البداية و النهايه، 4/ 102؛ المواهب اللدنيه، 1/ 110- 112؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 524؛ كشف الغمّه، 1/ 197؛ شرح نهج البلاغه، 4/ 267؛ نهاية الارب، 17/ 148؛ عيون الاثر، 1/ 57- 58؛ تهذيب سيره ابن هشام، 190؛ دلائل النبوه( بيهقى)، 3/ 428؛ البدء و التاريخ، 4/ 217؛ مختصر التاريخ، 43؛ حبيب السير، 1/ 359؛ جوامع السيره، 149؛ فتح البارى، 7/ 301- 307؛ سعد السعود، 138. </ref> واقدى و ابن سعد، از همراه داشتن سى و شش اسب در سپاه پيغمبر (ص) خبر مى‌ دهند<ref>  المغازى، 2/ 457؛ المواهب اللدنيه، 1/ 110؛ تاريخ الخميس، 1/ 480. </ref> از امام صادق (ع) روايت است كه فرمود: رسول خدا (ص) با نهصد مرد در جنگ خندق حاضر شد<ref>  الكافى، 5/ 46؛ وسائل الشيعة، 11/ 105. </ref>همچنین روايت شده كه پيامبر (ص) فرمود: شمار مسلمانان را براى من بنويسيد.حذيفة بن يمان نام هزار و پانصد مرد را براى حضرت نوشت. در روايت ديگرى است كه شمار مسلمانان از ششصد تا هفتصد نفر است‌
 
−
== خیانت بنی قریظه ==
 
−
حُيَى بن اخطَب كه يكى از محدثان، وى را در خودخواهى و نخوت به ابوجهل تشبيه كرده، سريعتر از سپاه قريش به مدينه آمد و به سراغ كعب بن اسد رئيس بنى قريظه و امضاء كننده معاهده با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آمد. او به‌ كعب گفت كه سپاه گسترده‌اى را شامل قريش، غطفان و كنانه كه ده هزار تن مى‌شوند به همراه آورده و آنان در وادى عقيق، زغابه- در نزديكى احد- و رومه مستقر شده و اين بار آنان را از دست محمد راحت خواهند كرد. ابتداء كعب او را به درون خانه راه نداد زيرا همين به منزله نقض عهد تلقى مى‌ شد. حُيَى اصرار كرد تا آن كه به درون خانه رفت. كعب به او گفت: به خدا سوگند با وفاتر از محمد نديده‌ام، او ما را بر پذيرش دين خود مجبور نكرده و اموال ما را غصب ننموده است، <ref> دلائل النبوه، بيهقى، ج 3، ص 401 </ref> اما حُيَى آن قدر اصرار كرد تا كعب بن اسد راضى شده و عهدنامه خود و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را به دست حيى داد و او نيز آن را پاره كرد. در اصل يهوديان تنها مشكلشان آن بود كه مبادا قريش و ديگر قبايل از عهده كارى برنيايند و منطقه را ترك كنند، در آن صورت بنى قريظه توان برابرى با مسلمانان را ندارد. حيى قسم خورد كه او در كنار آنان باقى خواهد ماند.<ref>  المغازى، ج 2، صص 457- 455 </ref>
 
  
−
زمانى كه خبر نقض عهد بنى قريظه به گوش رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم رسيد كسى را فرستاد تا خبرى از بنى قريظه بياورد؛ مخبر خبر آورد كه مشغول اصلاح قلعه ‌ها و راه هاى خود هستند و تمام چهارپايان خود را جمع آورى كرده ‌اند. رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم گروهى از رهبران انصار را شامل سعد بن معاذ- كه پيش از اسلام با بنى قريظه هم پيمان بود- سعدبن عباده، اسيدبن حُضَير و گروهى ديگر نزد كعب بن اسد فرستاد و او را قسم داد تا به عهد خويش پايبند باشد. اما كعب و يهوديان با اشاره به واقعه اخراج بنى النضير، به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و سعد دشنام دادند. <ref>  دلائل النبوة، بيهقى، ج 3، ص 403؛ السيرة النبويه، ابن هشام، ج 3، ص 222 </ref> كعب گفت: عهدنامه را همچنانكه بند كفش خود را پاره مى‌ كند، از بين برده است.<ref> المغارى، ج 2، صص 458- 457 </ref>  خبر نقض عهد بنى قريظه مسلمانان را به وحشت انداخت و در همان حال رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم وعده نصرت و پيروزى به مردم مى ‌دادند.
+
در روز خندق مسلمانان اگر از کسى سستى مى‌ دیدند، بر او مى‌ خندیدند. در آن روز بود که مردم درباره سلمان فارسى با هم بگومگو کردند. [[مهاجرین|مهاجران]] گفتند: سلمان از ماست. او مردى نیرومند و کاملا آشنا به حفر خندق بود. [[انصار]] نیز مى ‌گفتند: سلمان از ماست و ما به او سزاوارتریم. چون این گفتار انصار و مهاجران به رسول خدا (ص) رسید، فرمود:
 +
سلمان مردى از ما [[اهل البیت|اهل بیت]] است.<ref> مغازى، ۱/ ۴۴۶؛ الکامل فى التاریخ ۲/ ۱۷۹؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۳۵؛ شرح بهجة المحافل، ۱/ ۲۶۳؛ سیرة المصطفى، ۴۹۵؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۲؛ سیره دحلان، ۲/ ۳؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۲۱؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۱۵؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۹۹؛ مجمع البیان، ۲/ ۴۲۷؛ ۸/ ۳۴۱؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۱۸۹؛ وفاء الوفاء، ۴/ ۱۲۰۵. </ref>
  
−
از آنجا كه احتمال آن بود تا مشركان گروههايى را- ولو با زحمت- از سوى قلعه بنى قريظه به داخل مدينه وارد كنند و اخبار نيز شنيده شد كه كعب خواسته بود دو سه هزار نفرى از سپاه شرك به او ملحق شوند تا از داخل بر مسلمانان يورش برد، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم پانصد تن از اصحاب را به محافظت از خانه ‌هاى مدينه گماشت‌.يكبار  يك يهودى در اطراف يكى از قلعه‌ هايى كه زنان مسلمان در آن بودند ديده شد. حسان بن ثابت كه گفته ‌اند ترسو بوده، همراه زنان در آن قلعه بود. صفيه عمه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم پايين آمده وآن يهودى را به قتل رساند.<ref> لائل النبوه، بيهقى، ج 3، ص 442؛ السيرة النبويه، ابن هشام، ج 3، ص 228؛ انساب الاشراف، ج 1، ص 347 </ref>
+
==رویارویی سپاه مسلمانان و احزاب==
−
== محاصره مدینه ==
+
[[پرونده:احزاب.jpg|thumb|left| محل قرارگیری دو سپاه در غزوه احزاب ]]
−
حفر خندق، نقشه احزاب را بر هم زد و آن‌ها را زمين ‌گير كرد. با اين حال نيروهاى مشركين نوميد و مأيوس نشدند، بلكه هنوز اميدوار بودند تا مگر فرصتى بيابند و رخنه‌اى در گذر از خندق ايجاد كنند و با همكارى يهود بنى قريظه كه در عقبه سپاه اسلام زندگى مى‌كردند، ضربه كوبنده‌اى بر كيان مسلمين وارد سازند.
+
پیامبر (ص) هشت روز مانده از [[ماه ذی القعده|ذى‌قعده]] یا [[ماه شوال|شوّال]] از مدینه بیرون رفت‌ و پیش از خروج [[ابن ام مکتوم|ابن امّ مکتوم]] را در مدینه به جاى خود گذاشت.<ref>  التنبیه و الاشراف، ۲۱۶؛ زاد المعاد، ۲/ ۱۱۷؛ جوامع السیره، ۱۴۹؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۳۱؛ العبر، ۲/ ۲/ ۲۹؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۱۰۲- ۱۰۳؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۱؛ سیره دحلان، ۲/ ۴؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۱۵؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۱۶؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۲۳؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۶۸؛ المغازى، ۲/ ۴۴۱؛ عیون الاثر، ۲/ ۵۷ </ref>  
−
=== مدت محاصره ===
+
پیغمبر (ص) منطقه خالى از موانع را براى کندن خندق انتخاب کرد و اردوگاه سپاه خود را پاى کوه سلع<ref>  تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۱؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۱۵. </ref> یا دامنه یا بالاى آن قرار داد و بر اساس برخى روایات، کوه سلع را پشت سر خود گذاشت، چنان که خندق میان سپاه مسلمانان و احزاب فاصله بود.<ref> البدء و التاریخ، ۴/ ۲۱۷؛ وفاء الوفاء، ۱/ ۳۰۰- ۳۰۱؛ ۴/ ۱۲۰۴؛ المغازى، ۲/ ۴۵۴؛ العبر، ۲/ ۲/ ۲۹؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۳۱؛ زاد المعاد، ۲/ ۱۷؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۸۰؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۶۲؛ انساب الاشراف، ۱/ ۳۴۳؛ تاریخ الاسلام( ذهبى)، ۱/ ۲۳۶؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۳۷؛ جوامع السیره، ۱۴۹؛ فتح البارى، ۷/ ۳۰۷؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۴۱۵؛ بهجة المحافل، ۱/ ۲۶۴؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۱۲۵؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۲؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۰۰؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۶۸ </ref> برخى عقیده دارند که اگر دشمن مى‌توانست از خندق عبور کند، کوه سلع همان امتیازات [[کوه احد|کوه احد]] را براى مدافعان مدینه به همراه داشت. از آنچه گذشت، به دست مى‌آید که موقعیت آنان در پاى کوه سلع از جهت [[شام]] و مغرب قرار داشت. پیامبر (ص) به هنگام حفر خندق نوجوانان را سان مى ‌دید. به گروهى اجازه شرکت در جنگ داد و گروهى را رد کرد. همه آن‌ها حتى نوجوانانى که به سن بلوغ نرسیده و اجازه شرکت در جنگ نداشتند، کار مى‌ کردند. هنگامى که کار بالا گرفت و جنگ در شرف آغاز بود، پیامبر (ص) به نوجوانانى که بالغ نشده بودند، فرمان داد که به خانه هایشان برگردند و همراه زنان و بچه ‌ها در کوشک‌ها باشند. مسلمانان زنان و بچه‌ها را در کوشک‌ها قرار دادند.<ref> مغازی، ۲/ ۴۵۰- ۲۵۲؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۱۵؛ تاریخ یعقوبى، ۲/ ۳۱۲؛ وفاء الوفاء، ۴/ ۱۲۰۶ </ref>
−
مشركان، نيروهاى مسلمان را چونان قلعه‌اى در محاصره گرفتند و مدينه را از هر سو احاطه كردند. <ref>  سيره مغلطاى، 56؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 526؛ الوفاء، 4/ 69؛ تاريخ الخميس، 1/ 484- 492؛ سيره دحلان، 2/ 12؛ المواهب اللدنيه، 2/ 115؛ حبيب السير، 1/ 364. </ref> اين محاصره مدّت درازى به طول انجاميد. مورّخان در تعيين مدّت محاصره با هم اختلاف دارند. چنان كه از پانزده روز تا يك ماه گفته‌اند. خلاصه ديدگاه‌ها به شرح زير است؛
 
−
پانزده روز <ref> شذرات الذهب، 1/ 11؛ التنبيه و الاشراف، 216؛ مرآة الجنان، 1/ 9- 10؛ امتاع الاسماع، 1/ 239؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 526؛ انساب الاشراف، 1/ 345؛ بهجة المحافل، 1/ 271؛ المواهب اللدنيه، 1/ 115؛ تفسير قمى، 2/ 185؛ بحار الانوار، 20/ 228؛ المغازى، 2/ 440؛ تاريخ الخميس، 1/ 429. </ref>، بيست روز  وفاء الوفاء، 1/ 301؛ فتح البارى، 7/ 301؛ تاريخ الخميس، 1/ 490- 429؛ حبيب السير، 1/ 346؛ امتاع الاسماع، 1/ 239؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 526؛ المغازى، 1/ 419. بيشتر از بيست روز <ref>  شذرات الذهب، 1/ 11؛ تاريخ ابن الوردى، 1/ 162؛ اعلام الوردى، 91؛ مناقب آل ابى طالب، 1/ 198؛ مرآة الجنان، 1/ 10؛ مجمع البيان، 8/ 342؛ بحار الانوار، 20/ 252؛ سيره ابن كثير، 3/ 309. </ref>، يك ماه <ref> التنبيه و الاشراف، 216؛ العبر، 2/ 2؛ 30؛ سيره دحلان، 2/ 12؛ زاد المعاد، 2/ 118 </ref>، نزديك به يك ماه<ref>  سيره مغلطاى، 56؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 526؛ الوفاء، 4/ 69؛ تاريخ الخميس، 1/ 484- 492؛ سيره دحلان، 2/ 12؛ المواهب اللدنيه، 2/ 115؛ حبيب السير، 1/ 364. </ref>
 
−
=== پاسداری مسلمانان از مدینه ===
 
−
پاسدارى مداوم و بيدارى هميشگى از امور بسيار ضرورى در جنگ خندق بود. نيروهاى مسلمان به طور مستمر اين وظيفه مهم و حياتى را انجام مى ‌دادند.رسول خدا (ص) سلمة بن اسلم را همراه دويست مرد و زيد بن حارثه را همراه سيصد مرد به نگهبانى مدينه، مى ‌فرستاد. آنان مى ‌بايست با صداى بلند تكبير مى ‌گفتند، زيرا از بنى قريظه بر زنان و كودكان بيم مى‌رفت. عبّاد بن بشر با گروهى از انصار مسئوليت محافظت از خيمه رسول خدا (ص) را بر عهده داشت و هر شب از خيمه حضرت پاسدارى مى‌ كردند.<ref> عيون الاثر، 2/ 58؛ تاريخ الخميس، 1/ 484؛ المغازى، 2/ 460؛ سيره حلبى، 2/ 315؛ سيره دحلان، 2/ 4- 5؛ امتاع الاسماع، 1/ 228؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 528. </ref>
 
  
−
قمى در اين باره مى‌گويد: رسول خدا (ص) به ياران خود فرمان داده بود كه شب‌ها از مدينه پاسدارى دهند. امير المؤمنين على (ع) شب‌ها از همه سپاه محافظت مى‌كرد و مواظب بود تا اگر يكى از قريش تحركى انجام دهد، او را وادار به فرار كند.
+
وقتى خندق را کندند، پیامبر (ص) ده گذرگاه (باب) براى آن قرار داد و از هر قبیله‌اى یک مرد براى پاسدارى از درها گماشت و [[زبیر بن عوام|زبیر بن عوّام]] را فرمانده آنان کرد و به او فرمود که اگر نبردى پیش آمد، نبرد کند.<ref> تفسیر قمى، ۲/ ۱۷۹؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۲۰. </ref> شعار یاران پیغمبر (ص) در جنگ خندق و [[غزوه بنی قریظه|غزوه بنى قریظه]] «حم، لا ینصرون» بود.<ref> تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۳؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۲۴؛ الکافى، ۵/ ۴۷؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۷۸؛ المغازى، ۲/ ۴۷۴؛ عیون الاثر، ۲/ ۶۲؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۳۷؛ تهذیب سیره ابن هشام، ۱۹۴؛ سیره دحلان، ۲/ ۸؛ زاد المعاد، ۲/ ۱۱۸؛ بهجة المحافل، ۱/ ۲۷۱- ۲۷۲؛ وسائل الشیعة، ۱۱/ ۱۰۵؛ کنز العمّال، ۱/ ۲۹۱؛ جوامع السیره، ۱۵۰؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۶۹؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۲۱. </ref>
−
امير المؤمنين (ع) از خندق عبور مى‌كرد و تا نزديكى قريش مى‌رفت. چنان كه آنان را مى‌ديد. آن حضرت شب را تا صبح به تنهايى مى‌ايستاد و نماز مى‌خواند و صبح كه مى‌شد، به مقر خود برمى‌گشت. مسجد امير المؤمنين (ع) در منطقه خندق معروف است و آن‌ها كه مى‌شناسند، به آنجا مى‌آيند و نماز مى‌خوانند. فاصله اين مسجد تا مسجد فتح به اندازه پرتاب يك تير، اندكى بيشتر است.<ref>  تفسير قمى، 2/ 186؛ بحار الانوار، 20/ 230. </ref>
+
===شمار نیروهای اسلام===
−
=== تیر خوردن سعد بن معاذ ===
+
بیشتر مورّخان عقیده دارند که شمار مسلمانان در جنگ خندق، سه هزار نفر یا در همین حدود بوده است.<ref>  امتاع الاسماع، ۱/ ۲۲۴- ۲۲۵؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۲۴؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۰۰؛ سیره مغلطاى، ۵۶؛ التنبیه و الاشراف، ۲۱۶؛ وفاء الوفاء، ۱/ ۳۰۱؛ ۴/ ۲۰۴؛ الثقات، ۱/ ۲۲۶؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۸۰؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۱۳؛ الاختفاء، ۲/ ۱۶۲؛ الوفاء، ۶۹۳؛ مناقب آل ابى طالب، ۱/ ۱۹۷؛ تاریخ الاسلام( ذهبى)، ۲/ ۲۲۳؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۳۶- ۲۳۷؛ العبر، ۲/ ۲/ ۲۹؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۱۹۷؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۱۰۲؛ المواهب اللدنیه، ۱/ ۱۱۰- ۱۱۲؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۲۴؛ کشف الغمّه، ۱/ ۱۹۷؛ شرح نهج البلاغه، ۴/ ۲۶۷؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۴۸؛ عیون الاثر، ۱/ ۵۷- ۵۸؛ تهذیب سیره ابن هشام، ۱۹۰؛ دلائل النبوه( بیهقى)، ۳/ ۴۲۸؛ البدء و التاریخ، ۴/ ۲۱۷؛ مختصر التاریخ، ۴۳؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۵۹؛ جوامع السیره، ۱۴۹؛ فتح البارى، ۷/ ۳۰۱- ۳۰۷؛ سعد السعود، ۱۳۸. </ref> [[واقدی]] و [[محمد بن سعد|ابن سعد]]، از همراه داشتن سى و شش اسب در سپاه پیغمبر (ص) خبر مى‌ دهند.<ref>  المغازى، ۲/ ۴۵۷؛ المواهب اللدنیه، ۱/ ۱۱۰؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۰. </ref> از [[امام صادق علیه السلام|امام صادق]] (ع) روایت است که فرمود: رسول خدا (ص) با نهصد مرد در جنگ خندق حاضر شد.<ref>  الکافى، ۵/ ۴۶؛ وسائل الشیعة، ۱۱/ ۱۰۵. </ref> همچنین روایت شده که پیامبر (ص) فرمود: شمار مسلمانان را براى من بنویسید. [[حذیفة بن یمان]] نام هزار و پانصد مرد را براى حضرت نوشت. در روایت دیگرى است که شمار مسلمانان از ششصد تا هفتصد نفر است‌.
−
هرگاه مشركان حمله مى‌كردند، تيراندازان خود را جلو مى‌آوردند.
+
 
−
تيراندازانى چون حبّان بن عرقه و ابو اسامه جشمى و برخى ديگر همراه آنان بودند. روزى اين تيراندازان ساعتى تيراندازى كردند و همه آن‌ها يك هدف‌ داشتند و آن خيمه پيامبر (ص) بود. حضرت در حالى كه زره بر تن داشت، سوار بر اسب ايستاده بود. حبّان بن عرقه، تيرى به سعد بن معاذ انداخت كه به رگ بزرگ دست وى اصابت كرد.<ref> متاع الاسماع، 1/ 231- 232؛ المغازى، 2/ 468- 461؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 537؛ سيره ابن كثير، 3/ 207؛ البداية و النهايه، 4/ 108؛ الكامل فى التاريخ، 2/ 182؛ تاريخ الامم و الملوك، 1/ 240؛ شرح بهجة المحافل، 1/ 268؛ المواهب اللدنيه، 1/ 113؛ جوامع السيره، 151؛ اعلام الورى، 101؛ مجمع البيان، 8/ 344؛ سيره حلبى، 2/ 321؛ بحار الانوار، 20/ 206- 207؛ تاريخ الخميس، 1/ 488؛ سيره دحلان، 2/ 8؛ انساب الاشراف، 1/ 347؛ الاكتفاء، 2/ 170- 171؛ دلائل النبوه (بيهقى)، 436؛ العبر، 2/ 302؛ عيون الاثر، 2/ 63؛ سيره ابن هشام، 3/ 283؛ دلائل النبوه (بيهقى)، 3/ 441- 442. </ref>  
+
==خیانت بنی قریظه==
 +
 
 +
حُیى بن اخطَب که یکى از [[محدث|محدثان]]، وى را در خودخواهى و نخوت به [[ابوجهل]] تشبیه کرده، سریعتر از سپاه [[قریش|قریش]] به مدینه آمد و به سراغ کعب بن اسد رئیس [[بنی قریظه|بنى قریظه]] و امضاء کننده معاهده با رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم آمد. او به‌ کعب گفت که سپاه گسترده‌اى را شامل قریش، [[غطفان]] و کنانه که ده هزار تن مى‌شوند به همراه آورده و آنان در وادى عقیق، زغابه -در نزدیکى [[کوه احد|احد]]- و رومه مستقر شده و این بار آنان را از دست محمد راحت خواهند کرد. ابتداء کعب او را به درون خانه راه نداد زیرا همین به منزله نقض عهد تلقى مى‌ شد. حُیى اصرار کرد تا آن که به درون خانه رفت. کعب به او گفت: به خدا سوگند با وفاتر از محمد ندیده‌ام، او ما را بر پذیرش دین خود مجبور نکرده و اموال ما را غصب ننموده است،<ref> دلائل النبوه، بیهقى، ج ۳، ص ۴۰۱ </ref> اما حُیى آن قدر اصرار کرد تا کعب بن اسد راضى شده و عهدنامه خود و رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم را به دست حیى داد و او نیز آن را پاره کرد. در اصل [[یهود|یهودیان]] تنها مشکلشان آن بود که مبادا قریش و دیگر قبایل از عهده کارى برنیایند و منطقه را ترک کنند، در آن صورت بنى قریظه توان برابرى با مسلمانان را ندارد. حیى قسم خورد که او در کنار آنان باقى خواهد ماند.<ref>  المغازى، ج ۲، صص ۴۵۷- ۴۵۵ </ref>
 +
 
 +
زمانى که خبر نقض عهد بنى قریظه به گوش رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم رسید کسى را فرستاد تا خبرى از بنى قریظه بیاورد؛ مخبر خبر آورد که مشغول اصلاح قلعه ‌ها و راه هاى خود هستند و تمام چهارپایان خود را جمع آورى کرده ‌اند. رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم گروهى از رهبران [[انصار]] را شامل سعد بن معاذ -که پیش از اسلام با بنى قریظه هم پیمان بود- [[سعد بن عباده]]، [[اسید بن حضیر|اسید بن حُضَیر]] و گروهى دیگر نزد کعب بن اسد فرستاد و او را قسم داد تا به عهد خویش پایبند باشد. اما کعب و یهودیان با اشاره به واقعه اخراج بنى النضیر، به رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم و سعد دشنام دادند.<ref>  دلائل النبوة، بیهقى، ج ۳، ص ۴۰۳؛ السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۳، ص ۲۲۲ </ref> کعب گفت: عهدنامه را همچنانکه بند کفش خود را پاره مى‌ کند، از بین برده است.<ref>  المغارى، ج ۲، صص ۴۵۸- ۴۵۷ </ref>  خبر نقض عهد بنى قریظه مسلمانان را به وحشت انداخت و در همان حال رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم وعده نصرت و پیروزى به مردم مى ‌دادند.
 +
 
 +
از آنجا که احتمال آن بود تا مشرکان گروههایى را -ولو با زحمت- از سوى قلعه بنى قریظه به داخل مدینه وارد کنند و اخبار نیز شنیده شد که کعب خواسته بود دو سه هزار نفرى از سپاه شرک به او ملحق شوند تا از داخل بر مسلمانان یورش برد، رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم پانصد تن از اصحاب را به محافظت از خانه ‌هاى مدینه گماشت‌. یکبار  یک یهودى در اطراف یکى از قلعه‌ هایى که زنان مسلمان در آن بودند دیده شد. [[حسان بن ثابت]] که گفته ‌اند ترسو بوده، همراه زنان در آن قلعه بود. [[صفیه دختر عبد المطلب|صفیه]] عمه پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم پایین آمده و آن یهودى را به قتل رساند.<ref> دلائل النبوه، بیهقى، ج ۳، ص ۴۴۲؛ السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۳، ص ۲۲۸؛ انساب الاشراف، ج ۱، ص ۳۴۷ </ref>
 +
 
 +
==محاصره مدینه==
 +
حفر خندق، نقشه احزاب را بر هم زد و آن‌ها را زمین ‌گیر کرد. با این حال نیروهاى مشرکین نومید و مأیوس نشدند، بلکه هنوز امیدوار بودند تا مگر فرصتى بیابند و رخنه‌اى در گذر از خندق ایجاد کنند و با همکارى یهود [[بنی قریظه|بنى قریظه]] که در عقبه سپاه اسلام زندگى مى‌کردند، ضربه کوبنده‌اى بر کیان مسلمین وارد سازند.
 +
===مدت محاصره===
 +
مشرکان، نیروهاى مسلمان را چونان قلعه‌اى در محاصره گرفتند و مدینه را از هر سو احاطه کردند.<ref>  سیره مغلطاى، ۵۶؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۲۶؛ الوفاء، ۴/ ۶۹؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۴- ۴۹۲؛ سیره دحلان، ۲/ ۱۲؛ المواهب اللدنیه، ۲/ ۱۱۵؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۶۴. </ref> این محاصره مدّت درازى به طول انجامید. مورّخان در تعیین مدّت محاصره با هم اختلاف دارند. چنان که از پانزده روز تا یک ماه گفته‌اند. خلاصه دیدگاه‌ها به شرح زیر است؛
 +
پانزده روز<ref> شذرات الذهب، ۱/ ۱۱؛ التنبیه و الاشراف، ۲۱۶؛ مرآة الجنان، ۱/ ۹- ۱۰؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۳۹؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۲۶؛ انساب الاشراف، ۱/ ۳۴۵؛ بهجة المحافل، ۱/ ۲۷۱؛ المواهب اللدنیه، ۱/ ۱۱۵؛ تفسیر قمى، ۲/ ۱۸۵؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۲۸؛ المغازى، ۲/ ۴۴۰؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۲۹. </ref>، بیست روز<ref>وفاء الوفاء، ۱/ ۳۰۱؛ فتح البارى، ۷/ ۳۰۱؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۹۰- ۴۲۹؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۴۶؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۳۹؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۲۶؛ المغازى، ۱/ ۴۱۹.</ref>، بیشتر از بیست روز<ref>  شذرات الذهب، ۱/ ۱۱؛ تاریخ ابن الوردى، ۱/ ۱۶۲؛ اعلام الوردى، ۹۱؛ مناقب آل ابى طالب، ۱/ ۱۹۸؛ مرآة الجنان، ۱/ ۱۰؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۲؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۵۲؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۳۰۹. </ref>، یک ماه<ref>  التنبیه و الاشراف، ۲۱۶؛ العبر، ۲/ ۲؛ ۳۰؛ سیره دحلان، ۲/ ۱۲؛ زاد المعاد، ۲/ ۱۱۸ </ref>، نزدیک به یک ماه.<ref>  سیره مغلطاى، ۵۶؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۲۶؛ الوفاء، ۴/ ۶۹؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۴- ۴۹۲؛ سیره دحلان، ۲/ ۱۲؛ المواهب اللدنیه، ۲/ ۱۱۵؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۶۴. </ref>
 +
===پاسداری مسلمانان از مدینه===
 +
پاسدارى مداوم و بیدارى همیشگى از امور بسیار ضرورى در جنگ خندق بود. نیروهاى مسلمان به طور مستمر این وظیفه مهم و حیاتى را انجام مى ‌دادند. رسول خدا (ص) سلمة بن اسلم را همراه دویست مرد و [[زيد بن حارثه|زید بن حارثه]] را همراه سیصد مرد به نگهبانى مدینه فرستاد. آنان مى ‌بایست با صداى بلند [[تکبیر|تکبیر]] مى ‌گفتند، زیرا از بنى قریظه بر زنان و کودکان بیم مى‌رفت. عبّاد بن بشر با گروهى از انصار مسئولیت محافظت از خیمه رسول خدا (ص) را بر عهده داشت و هر شب از خیمه حضرت پاسدارى مى‌ کردند.<ref> عیون الاثر، ۲/ ۵۸؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۴؛ المغازى، ۲/ ۴۶۰؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۱۵؛ سیره دحلان، ۲/ ۴- ۵؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۲۸؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۲۸. </ref>
 +
[[پرونده:سبعه (9).jpg|250px|thumb|left|مساجد سبعه ]]
 +
[[علی بن ابراهیم قمی|علی بن ابراهیم قمى]] در این باره مى‌گوید: رسول خدا (ص) به یاران خود فرمان داده بود که شب‌ها از مدینه پاسدارى دهند. [[امام علی علیه السلام|امیر المؤمنین على]] (ع) شب‌ها از همه سپاه محافظت مى‌کرد و مواظب بود تا اگر یکى از قریش تحرکى انجام دهد، او را وادار به فرار کند.
 +
امیر المؤمنین (ع) از خندق عبور مى‌کرد و تا نزدیکى قریش مى‌رفت. چنان که آنان را مى‌دید. آن حضرت شب را تا صبح به تنهایى مى‌ایستاد و [[نماز]] مى‌خواند و صبح که مى‌شد، به مقر خود برمى‌گشت. مسجد امیر المؤمنین (ع) در منطقه خندق معروف است و آن‌ها که مى‌شناسند، به آنجا مى‌آیند و نماز مى‌خوانند. فاصله این مسجد تا [[مسجد فتح]] به اندازه پرتاب یک تیر، اندکى بیشتر است.<ref>  تفسیر قمى، ۲/ ۱۸۶؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۳۰. </ref>
 +
===تیر خوردن سعد بن معاذ===
 +
هرگاه مشرکان حمله مى‌کردند، تیراندازان خود را جلو مى‌آوردند.
 +
تیراندازانى چون حبّان بن عرقه و ابو اسامه جشمى و برخى دیگر همراه آنان بودند. روزى این تیراندازان ساعتى تیراندازى کردند و همه آن‌ها یک هدف‌ داشتند و آن خیمه پیامبر (ص) بود. حضرت در حالى که زره بر تن داشت، سوار بر اسب ایستاده بود. حبّان بن عرقه، تیرى به سعد بن معاذ انداخت که به رگ بزرگ دست وى اصابت کرد.<ref> متاع الاسماع، ۱/ ۲۳۱- ۲۳۲؛ المغازى، ۲/ ۴۶۸- ۴۶۱؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۳۷؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۲۰۷؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۱۰۸؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۸۲؛ تاریخ الامم و الملوک، ۱/ ۲۴۰؛ شرح بهجة المحافل، ۱/ ۲۶۸؛ المواهب اللدنیه، ۱/ ۱۱۳؛ جوامع السیره، ۱۵۱؛ اعلام الورى، ۱۰۱؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۴؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۲۱؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۰۶- ۲۰۷؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۸؛ سیره دحلان، ۲/ ۸؛ انساب الاشراف، ۱/ ۳۴۷؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۷۰- ۱۷۱؛ دلائل النبوه (بیهقى)، ۴۳۶؛ العبر، ۲/ ۳۰۲؛ عیون الاثر، ۲/ ۶۳؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۸۳؛ دلائل النبوه (بیهقى)، ۳/ ۴۴۱- ۴۴۲. </ref>  
  
 
سعد گفت:
 
سعد گفت:
−
خدايا، اگر از جنگ تير قريشيان چيزى بر جاى گذاشته‌اى، مرا براى آن نگه، زيرا دوست‌داشتنى‌تر از اين براى من نيست كه با مردمى بجنگم كه پيامبر تو را اذيّت كردند و از سرزمينش بيرون راندند و او را تكذيب نمودند. بار خدايا، اگر جنگ بين ما و آن‌ها را به پايان رسانده‌اى، پس اين را شهادت من قرار بده و مرا نميران تا چشمانم به نابودى بنى قريظه روشن شود.
+
خدایا، اگر از جنگ تیر قریشیان چیزى بر جاى گذاشته‌اى، مرا براى آن نگه، زیرا دوست‌داشتنى‌تر از این براى من نیست که با مردمى بجنگم که پیامبر تو را اذیت کردند و از سرزمینش بیرون راندند و او را تکذیب نمودند. بار خدایا، اگر جنگ بین ما و آن‌ها را به پایان رسانده‌اى، پس این را شهادت من قرار بده و مرا نمیران تا چشمانم به نابودى بنى قریظه روشن شود.
−
بنى قريظه در عصر جاهلى، متحدان و همپيمانان سعد بن معاذ بودند.<ref> سبل الهدى و الرشاد، 4/ 537؛ بنگريد: الكامل فى التاريخ، 2/ 182؛ تاريخ الامم و الملوك، 2/ 420؛ سيره ابن هشام، 4/ 238- 239؛ سيره دحلان، 2/ 8؛ بحار الانوار، 20/ 231- 232؛ مجمع البيان، 8/ 344؛ تاريخ الخميس، 1/ 488؛ دلائل النبوه( ابو نعيم)، 436؛ العبر، 2/ 2/ 30؛ عيون الاثر، 2/ 63؛ تاريخ الاسلام( ذهبى)، 1/ 240؛ البدء و التاريخ، 4/ 218؛ جوامع السيره، 151؛ الاكتفاء، 2/ 170؛ سيره ابن كثير، 3/ 207- 208؛ سير اعلام النبلاء، 1/ 281- 282؛ مسند احمد، 6/ 141؛ سيره حلبى، 2/ 321؛ صحيح بخارى، 3/ 23. </ref>
+
بنى قریظه در عصر [[جاهلیت|جاهلى]]، متحدان و همپیمانان سعد بن معاذ بودند.<ref> سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۳۷؛ بنگرید: الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۸۲؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۴۲۰؛ سیره ابن هشام، ۴/ ۲۳۸- ۲۳۹؛ سیره دحلان، ۲/ ۸؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۳۱- ۲۳۲؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۴؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۸؛ دلائل النبوه( ابو نعیم)، ۴۳۶؛ العبر، ۲/ ۲/ ۳۰؛ عیون الاثر، ۲/ ۶۳؛ تاریخ الاسلام( ذهبى)، ۱/ ۲۴۰؛ البدء و التاریخ، ۴/ ۲۱۸؛ جوامع السیره، ۱۵۱؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۷۰؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۲۰۷- ۲۰۸؛ سیر اعلام النبلاء، ۱/ ۲۸۱- ۲۸۲؛ مسند احمد، ۶/ ۱۴۱؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۲۱؛ صحیح بخارى، ۳/ ۲۳. </ref>
  
−
هنگامى كه سعد بن معاذ مجروح شد، او را به خيمه رفيده بردند. رفيده اين خيمه را براى مداواى مجروحان جنگ در مسجد پيغمبر (ص) برپا كرده‌ بود. رسول خدا (ص) شخصا به ملاقات سعد مى‌ آمد.<ref>  عيون الاثر، الاسماع، 7/ 72؛ سيره ابن هشام، 3/ 250؛ تهذيب سيره ابن هشام، 200؛ سيره دحلان، 2/ 17؛ شرح بهجة المحافل، 1/ 272؛ المواهب اللدنيه، 1/ 116؛ جوامع السيره، 154؛ البداية و النهايه، 4/ 121؛ نهاية الارب، 17/ 191؛ سيره ابن كثير، 3/ 233؛ تاريخ الاسلام( ذهبى)، 1/ 266؛ سير اعلام النبلاء، 1/ 287؛ سيره حلبى، 2/ 238؛ فتح البارى، 7/ 317؛ تفسير قمى، 2/ 188؛ بحار الانوار، 20/ 232؛ الاستيعاب، 4/ 311؛ المفصّل فى تاريخ العرب قبل الاسلام، 8/ 387؛ التراتيب الاداريه؛ الاصابه، 4/ 302- 403 </ref>
+
هنگامى که سعد بن معاذ مجروح شد، او را به خیمه رفیده بردند. رفیده این خیمه را براى مداواى مجروحان جنگ در مسجد پیغمبر (ص) برپا کرده‌ بود. رسول خدا (ص) شخصا به ملاقات سعد مى‌ آمد.<ref>  عیون الاثر، الاسماع، ۷/ ۷۲؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۵۰؛ تهذیب سیره ابن هشام، ۲۰۰؛ سیره دحلان، ۲/ ۱۷؛ شرح بهجة المحافل، ۱/ ۲۷۲؛ المواهب اللدنیه، ۱/ ۱۱۶؛ جوامع السیره، ۱۵۴؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۱۲۱؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۹۱؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۲۳۳؛ تاریخ الاسلام( ذهبى)، ۱/ ۲۶۶؛ سیر اعلام النبلاء، ۱/ ۲۸۷؛ سیره حلبى، ۲/ ۲۳۸؛ فتح البارى، ۷/ ۳۱۷؛ تفسیر قمى، ۲/ ۱۸۸؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۳۲؛ الاستیعاب، ۴/ ۳۱۱؛ المفصّل فى تاریخ العرب قبل الاسلام، ۸/ ۳۸۷؛ التراتیب الاداریه؛ الاصابه، ۴/ ۳۰۲- ۴۰۳ </ref>
−
== نبرد امیرالمؤمنین و عمرو بن عبدود ==
+
==نبرد امیرالمؤمنین و عمرو بن عبدود==
−
=== عبور از خندق ===
+
===عبور از خندق===
−
پس از مجروح شدن سعد بن معاذ، رؤساى مشركان تصميم گرفتند كه فردا دسته‌جمعى حمله كنند. اين گروه در جستجوى نقطه باريكى از خندق برآمدند تا از آنجا با اسب‌هاى خود به سوى پيامبر (ص) و ياران او هجوم برند. اتفاقا به نقطه تنگى رسيدند كه مسلمانان از آن غفلت كرده بودند و هرگز به خيالشان نرسيده بودند. عكرمة بن ابى جهل، نوفل بن عبد اللّه مخزومى، ضرار بن خطّاب فهرى، هبيرة بن وهب و عمرو بن عبد ود از خندق عبور كردند و ديگران همان سوى خندق ماندند.<ref> امتاع الاسماع، 1/ 232؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 532- 533؛ البداية و النهايه، 4/ 105؛ نهاية الارب، 17/ 173؛ المغازى، 2/ 470؛ تاريخ الخميس، 1/ 286؛ الارشاد، 52؛ مناقب آل ابى طالب، 1/ 198؛ كشف الغمّه، 1/ 197- 198؛ الكامل فى التاريخ، 2/ 181؛ تاريخ الامم و الملوك، 2/ 239؛ مجمع البيان، 8/ 342؛ بحار الانوار، 20/ 202؛ عيون الاثر، 2/ 61؛ سيره ابن هشام، 3/ 235؛ تهذيب سيره ابن هشام، 193؛ دلائل النبوه( بيهقى)، 3/ 436- 437؛ سيره دحلان، 2/ 6؛ شرح نهج البلاغه، 19/ 62؛ جوامع السيره، 150؛ الاكتفاء، 2/ 166؛ سيره ابن كثير، 3/ 302؛ تاريخ الاسلام( ذهبى)، 1/ 238- 239؛ الوفاء، 693؛ العبر، 2/ 2/ 30دحلان، 2/ 6؛ شرح نهج البلاغه، 19/ 62؛ جوامع السيره، 150؛ الاكتفاء، 2/ 166؛ سيره ابن كثير، 3/ 302؛ تاريخ الاسلام (ذهبى)، 1/ 238- 239؛ الوفاء، 693؛ العبر، 2/ 2/ 30 </ref>
+
پس از مجروح شدن سعد بن معاذ، رؤساى مشرکان تصمیم گرفتند که فردا دسته‌جمعى حمله کنند. این گروه در جستجوى نقطه باریکى از خندق برآمدند تا از آنجا با اسب‌هاى خود به سوى پیامبر (ص) و یاران او هجوم برند. اتفاقا به نقطه تنگى رسیدند که مسلمانان از آن غفلت کرده بودند و هرگز به خیالشان نرسیده بودند. [[عکرمة بن ابی جهل|عکرمة بن ابى جهل]]، نوفل بن عبداللّه مخزومى، ضرار بن خطّاب فهرى، هبیرة بن وهب و [[عمرو بن عبدود]] از خندق عبور کردند و دیگران همان سوى خندق ماندند.<ref> امتاع الاسماع، ۱/ ۲۳۲؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۳۲- ۵۳۳؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۱۰۵؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۷۳؛ المغازى، ۲/ ۴۷۰؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۲۸۶؛ الارشاد، ۵۲؛ مناقب آل ابى طالب، ۱/ ۱۹۸؛ کشف الغمّه، ۱/ ۱۹۷- ۱۹۸؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۸۱؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۳۹؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۲؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۰۲؛ عیون الاثر، ۲/ ۶۱؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۳۵؛ تهذیب سیره ابن هشام، ۱۹۳؛ دلائل النبوه( بیهقى)، ۳/ ۴۳۶- ۴۳۷؛ سیره دحلان، ۲/ ۶؛ شرح نهج البلاغه، ۱۹/ ۶۲؛ جوامع السیره، ۱۵۰؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۶۶؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۳۰۲؛ تاریخ الاسلام( ذهبى)، ۱/ ۲۳۸- ۲۳۹؛ الوفاء، ۶۹۳؛ العبر، ۲/ ۲/ ۳۰دحلان، ۲/ ۶؛ شرح نهج البلاغه، ۱۹/ ۶۲؛ جوامع السیره، ۱۵۰؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۶۶؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۳۰۲؛ تاریخ الاسلام (ذهبى)، ۱/ ۲۳۸- ۲۳۹؛ الوفاء، ۶۹۳؛ العبر، ۲/ ۲/ ۳۰ </ref>
−
=== عمرو بن عبدود ===
+
[[پرونده:حضرت علی و عمر بن عبدود.jpg|400px|thumb|left| ]]
−
عمرو بن عبد ود در جنگ بدر شركت كرد و زخمى شد، امّا در جنگ احد حضور نداشت. او روغن ماليدن را بر خود حرام كرده بود، مگر اين كه از محمّد و يارانش انتقام بگيرد<ref>  امتاع الاسماع، 1/ 232؛ سيره حلبى، 2/ 218؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 533؛ الكامل فى التاريخ، 2/ 181؛ المغازى، 2/ 470؛ تاريخ الخميس، 1/ 486؛ عيون الاثر، 2/ 61؛ دلائل النبوه-( بيهقى)، 3/ 473؛ سيره دحلان، 2/ 6؛ شرح نهج البلاغه، 19/ 62- 63؛ 15/ 85- 86؛ سيره ابن كثير، 3/ 202- 203؛ تاريخ الاسلام( ذهبى)، 1/ 239؛ العبر، 2/ 2/ 30 </ref> عمرو تك سوار قريش بود <ref> . مجمع البيان، 8/ 342؛ بحار الانوار، 20/ 202؛ شرح نهج البلاغه، 14/ 237 </ref> و با هزار سوار برابرى مى‌ كرد. <ref>  مجمع البيان، 18/ 342؛ بحار الانوار، 20/ 202؛ تاريخ الخميس، 1/ 486؛ حبيب السير، 1/ 361؛ ينابيع الموده، 95 </ref> و او را فارس يليل مى‌گفتند، زيرا همراهى گروهى از قريش از مكّه بيرون آمد تا به يليل رسيد كه دره‌اى در نزديكى بدر است. در اين محل با شمارى از بنى بكر روبه ‌رو شدند. عمرو به همراهانش گفت: شما برويد و خود در مقابل بكرى ‌ها ايستاد و اجازه نداد كه به او دست پيدا كنند. از اين رو به «فارس يليل» معروف شد.<ref> مجمع البيان، 8/ 342؛ بحار الانوار، 20/ 202؛ 41/ 88؛ مناقب آل ابى طالب، 3/ 135 </ref> او از پهلوانان نامدار و شجاعان عرب بود. <ref>  تاريخ الخميس، 1/ 486. </ref>
+
عمرو بن عبد ود در [[غزوه بدر|جنگ بدر]] شرکت کرد و زخمى شد، امّا در [[غزوه احد|جنگ احد]] حضور نداشت. او روغن مالیدن را بر خود حرام کرده بود، مگر این که از محمّد و یارانش انتقام بگیرد.<ref>  امتاع الاسماع، ۱/ ۲۳۲؛ سیره حلبى، ۲/ ۲۱۸؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۳۳؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۸۱؛ المغازى، ۲/ ۴۷۰؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۶؛ عیون الاثر، ۲/ ۶۱؛ دلائل النبوه-( بیهقى)، ۳/ ۴۷۳؛ سیره دحلان، ۲/ ۶؛ شرح نهج البلاغه، ۱۹/ ۶۲- ۶۳؛ ۱۵/ ۸۵- ۸۶؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۲۰۲- ۲۰۳؛ تاریخ الاسلام( ذهبى)، ۱/ ۲۳۹؛ العبر، ۲/ ۲/ ۳۰ </ref> عمرو تک سوار قریش بود<ref> . مجمع البیان، ۸/ ۳۴۲؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۰۲؛ شرح نهج البلاغه، ۱۴/ ۲۳۷ </ref> و با هزار سوار برابرى مى‌ کرد.<ref>  مجمع البیان، ۱۸/ ۳۴۲؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۰۲؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۶؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۶۱؛ ینابیع الموده، ۹۵ </ref> و او را فارس یلیل مى‌گفتند، زیرا همراهى گروهى از قریش از مکه بیرون آمد تا به یلیل رسید که دره‌اى در نزدیکى بدر است. در این محل با شمارى از بنى بکر روبه ‌رو شدند. عمرو به همراهانش گفت: شما بروید و خود در مقابل بکرى ‌ها ایستاد و اجازه نداد که به او دست پیدا کنند. از این رو به «فارس یلیل» معروف شد.<ref> مجمع البیان، ۸/ ۳۴۲؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۰۲؛ ۴۱/ ۸۸؛ مناقب آل ابى طالب، ۳/ ۱۳۵ </ref> او از پهلوانان نامدار و شجاعان عرب بود.<ref>  تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۶. </ref>
  
 
امام على (ع) فرمود:
 
امام على (ع) فرمود:
−
در آن روزگار، سوار قريش و عرب، عمرو بن عبد ود بود كه چونان شتر مست بانگ مى‌زد .. عرب جز او سوارى براى خود نمى‌شناخت.<ref>  الخصال، 2/ 368؛ الاختصاص، 167 </ref>
+
در آن روزگار، سوار قریش و عرب، عمرو بن عبد ود بود که چونان شتر مست بانگ مى‌زد... عرب جز او سوارى براى خود نمى‌شناخت.<ref>  الخصال، ۲/ ۳۶۸؛ الاختصاص، ۱۶۷ </ref>
  
−
=== هماورد خواهی عمرو بن عبدود ===
+
===هماورد خواهی عمرو بن عبدود===
−
هنگامى كه سواران قريش درصدد عبور از خندق بودند، رسول خدا (ص) ياران خود را به صف كرد. آنان در جلوى حضرت صف كشيده بودند. وقتى كه نيروهاى احزاب از خندق گذشتند، به سرعت خود را به مقابل پيغمبر (ص) رساندند و مسلمانان پشت سر حضرت قرار داشتند.<ref> تفسير قمى، 2/ 182- 183؛ بحار الانوار، 20/ 225 </ref>
+
هنگامى که سواران قریش درصدد عبور از خندق بودند، رسول خدا (ص) یاران خود را به صف کرد. آنان در جلوى حضرت صف کشیده بودند. وقتى که نیروهاى احزاب از خندق گذشتند، به سرعت خود را به مقابل پیغمبر (ص) رساندند و مسلمانان پشت سر حضرت قرار داشتند.<ref> تفسیر قمى، ۲/ ۱۸۲- ۱۸۳؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۲۵ </ref>
−
سپس اسب خود را به شتاب از محل كم عرض خندق پرش داد و در محلى بين خندق و كوه سلع ايستاد.<ref> مناقب آل ابى طالب، 1/ 198. </ref>آنان اسب‌هاى خود را در ميان خندق و كوه سلع به تاخت‌وتاز آوردند. مسلمانان همچنان نظاره‌گر جولان عمرو و يارانش بودند و احدى جرأت نمى ‌كرد، به مقابله آنان برود. عمرو مبارز خواست.
+
سپس اسب خود را به شتاب از محل کم عرض خندق پرش داد و در محلى بین خندق و کوه سلع ایستاد.<ref> مناقب آل ابى طالب، ۱/ ۱۹۸. </ref> آنان اسب‌هاى خود را در میان خندق و کوه سلع به تاخت‌وتاز آوردند. مسلمانان همچنان نظاره‌گر جولان عمرو و یارانش بودند و احدى جرأت نمى ‌کرد، به مقابله آنان برود. عمرو مبارز خواست.
  
−
رسول خدا (ص)، گفت: چه كسى به جنگ او مى ‌رود. هيچ كس برنخاست. وقتى چند بار اين سخن را تكرار كرد، على (ع) برخاست و گفت: يا رسول اللّه، من با او جنگ مى‌ كنم.
+
رسول خدا (ص)، گفت: چه کسى به جنگ او مى ‌رود. هیچ کس برنخاست. وقتى چند بار این سخن را تکرار کرد، [[امام علی علیه السلام|على]] (ع) برخاست و گفت: یا رسول اللّه، من با او جنگ مى‌ کنم.
−
پيامبر (ص) به او فرمان داد كه بنشيند و انتظار داشت كه كسى جز على (ع) بلند شود. عمرو همچنان بانگ هماورد خواهى سر مى ‌داد و مردم همچنان خاموش بودند. گويى بر سرشان پرنده نشسته است. عمرو گفت: مردم، شما كه چنين مى‌ پنداشتيد كه كشتگان شما در بهشت خواهند بود و كشتگان ما، در دوزخ. آيا كسى از شما دوست ندارد به بهشت رود يا دشمن خود را به جهنم فرستد؟ بازهم هيچ كس برنخاست. على (ع) براى بار دوم برخاست و گفت: يا رسول اللّه، من با او مى ‌جنگم. پيامبر (ص) او را به نشستن دستور فرمود.
+
پیامبر (ص) به او فرمان داد که بنشیند و انتظار داشت که کسى جز على (ع) بلند شود. عمرو همچنان بانگ هماورد خواهى سر مى ‌داد و مردم همچنان خاموش بودند، گویى بر سرشان پرنده نشسته است. عمرو گفت: مردم، شما که چنین مى‌ پنداشتید که کشتگان شما در [[بهشت]] خواهند بود و کشتگان ما، در [[دوزخ]]. آیا کسى از شما دوست ندارد به بهشت رود یا دشمن خود را به جهنم فرستد؟ بازهم هیچ کس برنخاست. على (ع) براى بار دوم برخاست و گفت: یا رسول اللّه، من با او مى ‌جنگم. پیامبر (ص) او را به نشستن دستور فرمود.
−
عمرو بن عبد ود شروع به جست و خيز با اسب خويش كرد و جلو و عقب مى ‌رفت.در اين هنگام على (ع) برخاست و عرضه داشت: يا رسول اللّه، براى جنگ با او به من اجازه فرماى. پيغمبر فرمود: نزديك بيا. على (ع) نزديك رفت.
+
عمرو بن عبد ود شروع به جست و خیز با اسب خویش کرد و جلو و عقب مى ‌رفت. در این هنگام على (ع) برخاست و عرضه داشت: یا رسول اللّه، براى جنگ با او به من اجازه فرماى. پیغمبر فرمود: نزدیک بیا. على (ع) نزدیک رفت.
−
رسول خدا (ص) عمامه خويش را بر سر على (ع) بست و شمشير خود، ذو الفقار، را بر دوش او آويخت و فرمود: از پى تصميم خود باش. چون على (ع) رفت، پيامبر (ص) عرضه داشت:
+
رسول خدا (ص) عمامه خویش را بر سر على (ع) بست و شمشیر خود، [[ذوالفقار|ذو الفقار]]، را بر دوش او آویخت و فرمود: از پى تصمیم خود باش، و برای اون چنین دعا کرد:
−
بار خدايا! او را بر عمرو يارى فرماى‌<ref> شرح نهج البلاغه، 19/ 63- 64؛ الارشاد، 59- 60؛ عيون الاثر، 2/ 61؛ اعلام الورى، 194- 195؛ المغازى، 2/ 470- 471؛ حبيب السير، 1/ 361؛ مناقب آل ابى طالب، 3/ 135؛ بحار الانوار، 41/ 88- 89؛ 20/ 203- 205؛ 225- 228؛ 254- 256؛ تفسير قمى، 2/ 181- 185؛ كشف الغمّه، 1/ 204؛ سيره دحلان، 2/ 6- 7؛ سيره حلبى، 2/ 319 </ref>
+
بار خدایا! او را بر عمرو یارى فرماى‌.<ref> شرح نهج البلاغه، ۱۹/ ۶۳- ۶۴؛ الارشاد، ۵۹- ۶۰؛ عیون الاثر، ۲/ ۶۱؛ اعلام الورى، ۱۹۴- ۱۹۵؛ المغازى، ۲/ ۴۷۰- ۴۷۱؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۶۱؛ مناقب آل ابى طالب، ۳/ ۱۳۵؛ بحار الانوار، ۴۱/ ۸۸- ۸۹؛ ۲۰/ ۲۰۳- ۲۰۵؛ ۲۲۵- ۲۲۸؛ ۲۵۴- ۲۵۶؛ تفسیر قمى، ۲/ ۱۸۱- ۱۸۵؛ کشف الغمّه، ۱/ ۲۰۴؛ سیره دحلان، ۲/ ۶- ۷؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۱۹ </ref>
−
=== نبرد تمام کفر و تمام اسلام ===
+
===نبرد تمام کفر و تمام اسلام===
−
نگامى كه على (ع) به جنگ عمرو بن عبد ود رفت، رسول خدا (ص) فرمود:
 
−
همه اسلام (يا همه ايمان) در مقابل همه شرك ايستاد. <ref>  كشف الغمّه، 1/ 205؛ ينابيع الموده، 94- 95؛ اعلام الورى، 194؛ مناقب آل ابى طالب، 3/ 136؛ شرح نهج البلاغه، 13/ 261؛ 285؛ 19/ 61؛ الطرائف، 60؛ كنز الفوائد، 137؛ مجمع البيان، 8/ 343؛ بحار الانوار، 20/ 205؛ نهج الحق، 217 </ref>
 
  
−
على (ع) پياده به سوى عمرو رفت كه بر سر اسب خود سوار بود. عمرو او را به تمسخر گرفت. على (ع) به او نزديك شد.<ref>  امتاع الاسماع، 1/ 232 </ref>عمرو به امام گفت كه چون با پدرش همنشين بوده نمى‌ خواهد با وى بجنگند، اما، امام فرمود كه او راغب به كشتن او است. در عين حال، امام از او خواست تا طبق آنچه خود در جاهليت مى‌گفت كه اگر كسى در لحظه نبرد سه چيز از او بخواهد يكى را مى ‌پذيرد، يكى از سه چيز را بپذيرد: يكى آن كه اسلام آورد، دوم آن كه جبهه جنگ را ترك كند و سوم آن كه براى جنگ از اسب خود پايين آيد. عمرو دو خواسته نخست را نپذيرفت و تن به جنگ پياده داد. نبرد ميان آنان آغاز شد آنچنان كه در گرد و غبار كسى آنان را نمى ‌ديد تا آن كه صداى تكبير امام برخاست؛ اين علامت آن بود كه عمرو كشته شده است. بقيه افراد با ديدن صحنه، به شدت ترسيده روى به گريز نهادند. از ميان آنان نوفل بن عبد الله به درون خندق افتاد و با سنگ باران مسلمانان به هلاكت رسيد.<ref> المغازى، ج 2، ص 472؛ دلائل النبوه، بيهقى، ج 3، ص 437؛ در نقلهاى ديگر تصريح شده كه امام على عليه السلام او را كشته است نك: دلائل النبوه، بيهقى، ج 3، ص 438؛ المغازى، ج 2، ص 496؛ گفتنى است كه نقلى حكايت از زخمى شدن سر امام به دست عمرو دارد؛ نك: انساب الاشراف، ج 1، ص 345؛ اشعار زيبايى از امام در برابر رجزخوانيهاى عمر روايت شده است؛ نك: دلائل النبوه، بيهقى، ج 3، ص 439- 438؛ عيون الاثر، ج 2، ص 93 </ref>
+
هنگامى که على (ع) به جنگ عمرو بن عبد ود رفت، رسول خدا (ص) فرمود:
 +
همه [[اسلام]] (یا همه ایمان) در مقابل همه [[شرک|شرک]] ایستاد.<ref> کشف الغمّه، ۱/ ۲۰۵؛ ینابیع الموده، ۹۴- ۹۵؛ اعلام الورى، ۱۹۴؛ مناقب آل ابى طالب، ۳/ ۱۳۶؛ شرح نهج البلاغه، ۱۳/ ۲۶۱؛ ۲۸۵؛ ۱۹/ ۶۱؛ الطرائف، ۶۰؛ کنز الفوائد، ۱۳۷؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۳؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۰۵؛ نهج الحق، ۲۱۷ </ref>
  
−
هنگامى كه على (ع) بر عمرو بن عبد ود غالب آمد، او را نكشت. مسلمانان به انتقاد پرداختند و حذيفة بن يمان نيز اقدام على (ع) را خطا خواند.
+
على (ع) پیاده به سوى عمرو رفت که بر سر اسب خود سوار بود. عمرو او را به تمسخر گرفت. على (ع) به او نزدیک شد.<ref>  امتاع الاسماع، ۱/ ۲۳۲ </ref> عمرو به امام گفت که چون با پدرش همنشین بوده نمى‌ خواهد با وى بجنگند، اما، امام فرمود که او راغب به کشتن او است. در عین حال، امام از او خواست تا طبق آنچه خود در [[جاهلیت|جاهلیت]] مى‌گفت که اگر کسى در لحظه نبرد سه چیز از او بخواهد یکى را مى ‌پذیرد، یکى از سه چیز را بپذیرد: یکى آن که اسلام آورد، دوم آن که جبهه جنگ را ترک کند و سوم آن که براى جنگ از اسب خود پایین آید. عمرو دو خواسته نخست را نپذیرفت و تن به جنگ پیاده داد. نبرد میان آنان آغاز شد آنچنان که در گرد و غبار کسى آنان را نمى ‌دید تا آن که صداى [[تکبیر|تکبیر]] امام برخاست؛ این علامت آن بود که عمرو کشته شده است. بقیه افراد با دیدن صحنه، به شدت ترسیده روى به گریز نهادند. از میان آنان نوفل بن عبدالله به درون خندق افتاد و با سنگ باران مسلمانان به هلاکت رسید.<ref> المغازى، ج ۲، ص ۴۷۲؛ دلائل النبوه، بیهقى، ج ۳، ص ۴۳۷؛ در نقلهاى دیگر تصریح شده که امام على علیه السلام او را کشته است نک: دلائل النبوه، بیهقى، ج ۳، ص ۴۳۸؛ المغازى، ج ۲، ص ۴۹۶؛ گفتنى است که نقلى حکایت از زخمى شدن سر امام به دست عمرو دارد؛ نک: انساب الاشراف، ج ۱، ص ۳۴۵؛ اشعار زیبایى از امام در برابر رجزخوانیهاى عمر روایت شده است؛ نک: دلائل النبوه، بیهقى، ج ۳، ص ۴۳۹- ۴۳۸؛ عیون الاثر، ج ۲، ص ۹۳ </ref>
−
پيامبر (ص) فرمود: حذيفه، آرام باش. على سبب اين كار را بيان خواهد كرد.
 
−
آنگاه على (ع) عمرو را كشت. وقتى رسول خدا (ص) علت خوددارى على (ع) را در ابتداى امر جويا شد، پاسخ داد:
 
−
عمرو، مادرم را ناسزا مى‌گفت و بر صورتم آب دهان انداخت، پروا كردم كه مبادا او را به خاطر خودم بكشم. از اين‌رو رهايش كردم تا خشمم فرو نشست. سپس او را به خاطر رضاى خداوند كشتم.<ref> مناقب آل ابى طالب، 2/ 115؛ بحار الانوار، 41/ 51. </ref>
 
−
=== نشان افتخار ===
 
−
رسول خدا (ص) فرمود: مبارزه على (ع) با عمرو بن عبد ود يا قتل عمرو يا ضربت على در روز خندق از عبادت انس و جن برتر يا بهتر است يا فرمود: از اعمال امّت من تا روز قيامت، برتر است‌<ref> ر اين باره بنگريد: كنز العمّال، 12/ 219؛ تاريخ بغداد، 13/ 19؛ مقتل الحسين( خوارزمى)، 45؛ مستدرك حاكم، 3/ 32؛ مناقب خوارزمى، 58؛ مناقب آل ابى طالب، 13/ 138؛ شرح المواقف، 8/ 371؛ فرائد السمطين، 1/ 256؛ شواهد التنزيل، 2/ 14؛ هداية المرتاب، 148؛ التفسير الكبير، 32/ 31؛ فضائل الخمسه فى الصالح السته، 3/ 323؛ حبيب السير، 1/ 362؛ ينابيع الموده، 94- 96؛ سعد السعود، 139؛ الطرائف، 60؛ كنز الفوائد، 137؛ سيره حلبى، 2/ 319- 320؛ شرح المقاصد، 5/ 298؛ فردوس الاخبار، 3/ 455؛ نفحات اللاهوت، 91؛ مجمع البيان، 8/ 343؛ بحار الانوار، 20/ 205؛ احقاق الحق( ملحقات)، 16/ 403؛ 6/ 65؛ حياة الحيوان، 274؛ روضة الاحباب، 327؛ مفتاح النجاه، مناقب على( ع)، 26 </ref>
 
  
−
علامه مجلسى و طبرسى افزوده ‌اند:
+
هنگامى که على (ع) بر عمرو بن عبد ود غالب آمد، او را نکشت. مسلمانان به انتقاد پرداختند و [[حذیفه|حذیفة بن یمان]] نیز اقدام على (ع) را خطا خواند.
−
زيرا خانه‌اى از خانه‌هاى مشركان باقى نماند، مگر اين كه در اثر قتل عمرو بن عبد ود سستى در آن رخنه كرد و در مقابل هيچ يك از خانه‌هاى مسلمانان نماند، مگر اين كه به واسطه قتل عمرو، عزّت يافت. <ref> بحار الانوار، 2/ 205؛ مجمع البيان، 8/ 343؛ شواهد التنزيل، 2/ 12 </ref>
+
پیامبر (ص) فرمود: حذیفه، آرام باش. على سبب این کار را بیان خواهد کرد.
 +
آنگاه على (ع) عمرو را کشت. وقتى رسول خدا (ص) علت خوددارى على (ع) را در ابتداى امر جویا شد، پاسخ داد:
 +
عمرو، مادرم را ناسزا گفت و بر صورتم آب دهان انداخت، پروا کردم که مبادا او را به خاطر خودم بکشم. از این‌رو رهایش کردم تا خشمم فرو نشست. سپس او را به خاطر رضاى خداوند کشتم.<ref> مناقب آل ابى طالب، ۲/ ۱۱۵؛ بحار الانوار، ۴۱/ ۵۱. </ref>
  
−
ابن ابى الحديد معتزلى مى‌گويد:
+
===نشان افتخار===
−
امّا بيرون آمدن و نبرد على (ع) به روز جنگ خندق با عمرو بن عبد ود بزرگ‌تر از آن است كه گفته شود بزرگ، و شكوهمندتر از آن است كه گفته شود، با شكوه است. اين مبارزه همان‌گونه است كه شيخ ما ابو الهذيل گفته است. كسى از او پرسيد: على در پيشگاه خداوند بلندمرتبه‌تر است يا ابو بكر؟ ابو الهذيل گفت: اى برادرزاده، به خدا قسم، نبرد على با عمرو در جنگ خندق معادل همه اعمال و عبادات مهاجرين و انصار بلكه فراتر از آن است تا چه رسد به اعمال ابو بكر به تنهايى‌!<ref> شرح نهج البلاغه، 19/ 60؛ احقاق الحق، 6/ 8؛ سيرة المصطفى، 503؛ بحار الانوار، 20/ 273 </ref>
+
[[پرونده:افضل من عبادة الثقلین.jpg|400px|thumb|left|ضربة علی یوم الخندق افضل من عبادة الثقلین]]
−
== پایان نبرد احزاب ==
+
رسول خدا (ص) فرمود: مبارزه على (ع) با عمرو بن عبد ود (یا قتل عمرو یا ضربت على) در روز خندق از عبادت انس و جن برتر یا بهتر است. (یا فرمود: از اعمال امّت من تا روز قیامت، برتر است‌.)<ref> ر این باره بنگرید: کنز العمّال، ۱۲/ ۲۱۹؛ تاریخ بغداد، ۱۳/ ۱۹؛ مقتل الحسین( خوارزمى)، ۴۵؛ مستدرک حاکم، ۳/ ۳۲؛ مناقب خوارزمى، ۵۸؛ مناقب آل ابى طالب، ۱۳/ ۱۳۸؛ شرح المواقف، ۸/ ۳۷۱؛ فرائد السمطین، ۱/ ۲۵۶؛ شواهد التنزیل، ۲/ ۱۴؛ هدایة المرتاب، ۱۴۸؛ التفسیر الکبیر، ۳۲/ ۳۱؛ فضائل الخمسه فى الصالح السته، ۳/ ۳۲۳؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۶۲؛ ینابیع الموده، ۹۴- ۹۶؛ سعد السعود، ۱۳۹؛ الطرائف، ۶۰؛ کنز الفوائد، ۱۳۷؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۱۹- ۳۲۰؛ شرح المقاصد، ۵/ ۲۹۸؛ فردوس الاخبار، ۳/ ۴۵۵؛ نفحات اللاهوت، ۹۱؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۳؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۰۵؛ احقاق الحق( ملحقات)، ۱۶/ ۴۰۳؛ ۶/ ۶۵؛ حیاة الحیوان، ۲۷۴؛ روضة الاحباب، ۳۲۷؛ مفتاح النجاه، مناقب على( ع)، ۲۶ </ref>
−
=== خدعه نعیم بن مسعود ===
 
−
نعيم بن مسعود كه آن زمان با احزاب به جنگ پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم آمده بود- و خود مى‌گويد كه در آنجا خداوند نور اسلام را در قلب من تاباند- نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آمد، اظهار اسلام كرد،و گفت كه چه كارى از عهده او ساخته است؟
 
  
−
مهم ترين مسأله برهم زدن اتحاد احزاب بود و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم از نعيم خواست تا در اين باره هرچه مى‌ تواند انجام دهد. نعيم ابتدا به سراغ بنى قريظه كه سابقه دوستى با آنان داشت رفت. او با تأكيد بر علاقه پيشين خود گفت كه چيزى به نظرش آمده، اگر او را متهم نمى‌كنند نظرش را بگويد. آنان دوستيش را تأييد كردند. نعيم با اشاره به اين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بلايى براى مردم شده گفت: ديديد كه بنى قينقاع و بنى النضير را اخراج كرد؛ اكنون نيز ما به تحريك كنانة ابن ابى الحقيق براى يارى شما آمده ‌ايم جز آن كه ايام ماندن طولانى و دشوار شده است. اگر كار به جايى نرسد قريش و غطفان وضعيت شما را ندارند، آنها به مكان و مسكن خويش باز مى‌گردند، اين شماييد كه با فرزندان و كودكان خود در اينجا هستيد و رو در رو با سپاه محمد صلى الله عليه و آله و سلم. ديديد كه ديروز از صبح تا شب ماندند و عاقبت عمرو بن عبدود از سرانشان كشته شد. قريظيان از وى چاره خواستند. او گفت بايد چند گروگان از قريش و غطفان داشته باشيد تا آنها تا پايان بمانند. آنان، عقيده وى را پذيرفتند.
+
[[علامه مجلسى]] و [[شیخ طبرسی|طبرسى]] افزوده ‌اند:
−
آنگاه نزد قريش آمد و از پشيمانى قريظيان و اين كه مصمم شده‌اند تا چند نفر را به عنوان گروگان گرفته به محمد صلى الله عليه و آله و سلم تحويل دهند، با آنان سخن گفت.
+
زیرا خانه‌اى از خانه‌هاى مشرکان باقى نماند، مگر این که در اثر قتل عمرو بن عبد ود سستى در آن رخنه کرد و در مقابل، هیچ یک از خانه‌هاى مسلمانان نماند، مگر این که به واسطه قتل عمرو، عزّت یافت.<ref>  بحار الانوار، ۲/ ۲۰۵؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۳؛ شواهد التنزیل، ۲/ ۱۲ </ref>
−
اين سخنان در هر دوسو تأثير تفرقه افكنانه خود را در سپاه دشمن گذاشت.
 
  
−
ابوسفيان براى كسب اطمينان، شب هنگام عكرمه را نزد بنى قريظه فرستاد. او به قريظيان گفت: زمان به درازا كشيده و لازم است تا شما بر دشمن حمله بريد. آنان گفتند فردا شنبه است و آنها جنگ نخواهند كرد، اگر قريش گروگانهاى خود را نزد آنان بفرستد روز يكشنبه جنگ را شروع خواهند كرد.  عكرمه بازگشت و به ابوسفيان گفت كه نعيم حقيقت را گفته است.<ref> تجارب الامم، 1/ 150- 152؛ المغازى، 2/ 481- 484؛ سبل الهدى و الرشاد، 4/ 541- 545؛ الكامل فى التاريخ، 2/ 182؛ امتاع الاسماع، 1/ 236- 238؛ البداية و النهايه، 4/ 111- 112؛ تاريخ الامم و الملوك، 2/ 242- 243؛ تاريخ ابن الوردى، 1/ 162؛ سيره ابن هشام، 3/ 240- 242؛ تفسير قمى، 2/ 181- 186؛ بحار الانوار، 20/ 32- 207- 208؛ 224؛ 228- 229؛ مجمع البيان، 8/ 344؛ نهاية الارب، 17/ 175- 177؛ تاريخ الخميس، 1/ 490؛ العبر، 2/ 2/ 30- 31؛ عيون الاثر، 2/ 64- 65؛ حبيب السير، 1/ 363؛ جوامع السيره، 151- 152؛ الاكتفاء، 2/ 172- 174؛ شرح الاخبار، 1/ 297- 299؛ سيره ابن كثير، 3/ 214- 216؛ تاريخ الاسلام (ذهبى)، 241- 242؛ سيره حلبى، 2/ 342؛ فتح البارى، 7/ 309؛ تهذيب سيره ابن هشام، 194- 196؛ دلائل النبوه (بيهقى)، 219- 220؛ زاد المعاد، 2/ 118؛ بهجة المحافل، 1/ 267- 671. </ref>
+
[[ابن ابى الحديد|ابن ابى الحدید معتزلى]] مى‌گوید:
−
=== کمک های الهی به مسلمانان ===
+
امّا بیرون آمدن و نبرد على (ع) به روز جنگ خندق با عمرو بن عبد ود بزرگ‌تر از آن است که گفته شود بزرگ، و شکوهمندتر از آن است که گفته شود، با شکوه است. این مبارزه همان‌گونه است که شیخ ما ابو الهذیل گفته است. کسى از او پرسید: على در پیشگاه خداوند بلندمرتبه‌تر است یا [[ابوبکر|ابوبکر]]؟ ابو الهذیل گفت: اى برادرزاده، به خدا قسم، نبرد على با عمرو در جنگ خندق معادل همه اعمال و عبادات [[مهاجرین|مهاجرین]] و [[انصار]] بلکه فراتر از آن است، تا چه رسد به اعمال ابوبکر به تنهایى‌!<ref> شرح نهج البلاغه، ۱۹/ ۶۰؛ احقاق الحق، ۶/ ۸؛ سیرة المصطفى، ۵۰۳؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۷۳ </ref>
−
رسول خدا (ص) روزهاى دوشنبه، سه ‌شنبه و چهارشنبه در مسجد احزاب، مشركان را نفرين كرد و روز چهارشنبه دعايش اجابت شد.<ref> سبل الهدى و الرشاد، 4/ 540؛ بنگريد: تاريخ الخميس، 1/ 490؛ اعلام الورى، 100؛ الكافى، 8/ 233؛ بحار الانوار، 20/ 268- 269؛ سيره دحلان، 2/ 12؛ المغازى، 2/ 487؛ سيره حلبى، 2/ 324. </ref>
 
  
−
چون شب شنبه فرا رسيد، خداوند باد و طوفان را برانگيخت كه همه چيز را ريشه‌ كن كرد. چنان كه احدى جاى وسايل خود را نمى‌ديد و خيمه‌ هايشان كنده شده و كاسه‌هايشان واژگون گرديد. رسول خدا (ص) در آن شب بپاخاست و تا يك سوم از شب گذشته، نماز خواند<ref>  امتاع الاسماع، 1/ 238؛ المغازى، 2/ 488؛ سيره دحلان، 12 و 2/ 8؛ حبيب السير، 1/ 364.
+
==پایان نبرد احزاب==
 +
===خدعه نعیم بن مسعود===
 +
نعیم بن مسعود که آن زمان با احزاب به جنگ پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم آمده بود -و خود مى‌گوید که در آنجا خداوند نور اسلام را در قلب من تاباند- نزد رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم آمد، اظهار اسلام کرد و گفت که چه کارى از عهده او ساخته است؟
 +
 
 +
مهم ترین مسأله برهم زدن اتحاد احزاب بود و رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم از نعیم خواست تا در این باره هرچه مى‌ تواند انجام دهد. نعیم ابتدا به سراغ [[بنی قریظه|بنى قریظه]] که سابقه دوستى با آنان داشت رفت. او با تأکید بر علاقه پیشین خود گفت که چیزى به نظرش آمده، اگر او را متهم نمى‌کنند نظرش را بگوید. آنان دوستیش را تأیید کردند. نعیم با اشاره به این که رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم بلایى براى مردم شده گفت: دیدید که [[قينقاع|بنى قینقاع]] و [[بنی نضیر|بنى النضیر]] را اخراج کرد؛ اکنون نیز ما به تحریک کنانة ابن ابى الحقیق براى یارى شما آمده ‌ایم جز آن که ایام ماندن طولانى و دشوار شده است. اگر کار به جایى نرسد [[قریش|قریش]] و [[غطفان]] وضعیت شما را ندارند، آنها به مکان و مسکن خویش باز مى‌گردند، این شمایید که با فرزندان و کودکان خود در اینجا هستید و رو در رو با سپاه [[پیامبر اسلام|محمد]] صلى الله علیه و آله و سلم. دیدید که دیروز از صبح تا شب ماندند و عاقبت عمرو بن عبدود از سرانشان کشته شد. قریظیان از وى چاره خواستند. او گفت باید چند گروگان از قریش و غطفان داشته باشید تا آنها تا پایان بمانند. آنان، عقیده وى را پذیرفتند.
 +
آنگاه نزد قریش آمد و از پشیمانى قریظیان و این که مصمم شده‌اند تا چند نفر را به عنوان گروگان گرفته به محمد صلى الله علیه و آله و سلم تحویل دهند، با آنان سخن گفت.
 +
این سخنان در هر دوسو تأثیر تفرقه افکنانه خود را در سپاه دشمن گذاشت.
 +
 
 +
[[ابوسفیان|ابوسفیان]] براى کسب اطمینان، شب هنگام عکرمه را نزد بنى قریظه فرستاد. او به قریظیان گفت: زمان به درازا کشیده و لازم است تا شما بر دشمن حمله برید. آنان گفتند فردا شنبه است و آنها جنگ نخواهند کرد، اگر قریش گروگانهاى خود را نزد آنان بفرستد روز یکشنبه جنگ را شروع خواهند کرد.  عکرمه بازگشت و به ابوسفیان گفت که نعیم حقیقت را گفته است.<ref> تجارب الامم، ۱/ ۱۵۰- ۱۵۲؛ المغازى، ۲/ ۴۸۱- ۴۸۴؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۴۱- ۵۴۵؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۸۲؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۳۶- ۲۳۸؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۱۱۱- ۱۱۲؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۴۲- ۲۴۳؛ تاریخ ابن الوردى، ۱/ ۱۶۲؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۴۰- ۲۴۲؛ تفسیر قمى، ۲/ ۱۸۱- ۱۸۶؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۳۲- ۲۰۷- ۲۰۸؛ ۲۲۴؛ ۲۲۸- ۲۲۹؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۴؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۷۵- ۱۷۷؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۹۰؛ العبر، ۲/ ۲/ ۳۰- ۳۱؛ عیون الاثر، ۲/ ۶۴- ۶۵؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۶۳؛ جوامع السیره، ۱۵۱- ۱۵۲؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۷۲- ۱۷۴؛ شرح الاخبار، ۱/ ۲۹۷- ۲۹۹؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۲۱۴- ۲۱۶؛ تاریخ الاسلام (ذهبى)، ۲۴۱- ۲۴۲؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۴۲؛ فتح البارى، ۷/ ۳۰۹؛ تهذیب سیره ابن هشام، ۱۹۴- ۱۹۶؛ دلائل النبوه (بیهقى)، ۲۱۹- ۲۲۰؛ زاد المعاد، ۲/ ۱۱۸؛ بهجة المحافل، ۱/ ۲۶۷- ۶۷۱. </ref>
 +
===کمک‌های الهی به مسلمانان===
 +
رسول خدا (ص) روزهاى دوشنبه، سه ‌شنبه و چهارشنبه در مسجد احزاب، مشرکان را نفرین کرد و روز چهارشنبه دعایش اجابت شد.<ref>  سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۴۰؛ بنگرید: تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۹۰؛ اعلام الورى، ۱۰۰؛ الکافى، ۸/ ۲۳۳؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۶۸- ۲۶۹؛ سیره دحلان، ۲/ ۱۲؛ المغازى، ۲/ ۴۸۷؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۲۴. </ref>
 +
[[پرونده:احزاب0.jpeg|250px|thumb|left| محل استراحت پیامبر صلی الله علیه و آله در بعضی از شب‌های جنگ احزاب ]]
 +
چون شب شنبه فرا رسید، خداوند باد و طوفان را برانگیخت که همه چیز را ریشه‌ کن کرد. چنان که احدى جاى وسایل خود را نمى‌دید و خیمه‌ هایشان کنده شده و کاسه‌هایشان واژگون گردید. رسول خدا (ص) در آن شب بپاخاست و تا یک سوم از شب گذشته، نماز خواند.<ref>  امتاع الاسماع، ۱/ ۲۳۸؛ المغازى، ۲/ ۴۸۸؛ سیره دحلان، ۱۲ و ۲/ ۸؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۶۴.
 
  </ref>
 
  </ref>
  
−
به روايت يعقوبى، خدا بر مشركان باد و تاريكى فرستاد؛ پس گريزان بازگشتند، بى آن كه به چيزى توجّه كنند تا آنجا كه ابو سفيان بر شتر دست بسته خود سوار شد و چون خبرش به رسول خدا (ص) رسيد، گفت: پيرمرد، به شتاب گرفته شد.<ref> تاريخ يعقوبى، 2/ 50؛ بنگريد: الخرائج و الجرائح، 152؛ بحار الانوار، 20/ 249 </ref>
+
به روایت یعقوبى، خدا بر مشرکان باد و تاریکى فرستاد؛ پس گریزان بازگشتند، بى آن که به چیزى توجّه کنند، تا آنجا که ابو سفیان بر شتر دست بسته خود سوار شد و چون خبرش به رسول خدا (ص) رسید، گفت: پیرمرد، به شتاب گرفته شد.<ref> تاریخ یعقوبى، ۲/ ۵۰؛ بنگرید: الخرائج و الجرائح، ۱۵۲؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۴۹ </ref>
  
−
درباره فرشتگان نيز متون فراوانى در كتب تاريخ و حديث آمده كه مى ‌رساند: خداوند، فرشتگان را به كمك مسلمانان فرستاد. به عقيده مفسران آيه مباركه زير بيان مى‌كند كه خداوند باد و فرشتگان را فرستاد تا احزاب را درهم كوبيدند:
+
درباره [[فرشتگان]] نیز متون فراوانى در کتب تاریخ و حدیث آمده که مى ‌رساند: خداوند، فرشتگان را به کمک مسلمانان فرستاد. به عقیده مفسران [[آیه|آیه]] مبارکه زیر بیان مى‌کند که خداوند باد و فرشتگان را فرستاد تا احزاب را درهم کوبیدند:
−
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ كانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيراً.<ref>  احزاب( 33): 9. </ref>
+
«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیکمْ إِذْ جاءَتْکمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیراً».<ref>  احزاب( ۳۳): ۹. </ref>
−
اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد؛ نعمت خدا را بر خود ياد آريد، آنگاه كه لشكرهايى به سوى شما در آمدند، پس بر سر آن‌ها تند بادى و لشكرهايى كه آن‌ها را نمى‌ديدند، فرستاديم و خداوند به آنچه مى‌كنيد، همواره بيناست.
+
اى کسانى که ایمان آورده‌اید؛ نعمت خدا را بر خود یاد آرید، آنگاه که لشکرهایى به سوى شما در آمدند، پس بر سر آن‌ها تند بادى و لشکرهایى که آن‌ها را نمى‌دیدند، فرستادیم و خداوند به آنچه مى‌کنید، همواره بیناست.
−
خداوند فرشتگان را برانگيخت تا اسبان و شتران دشمن را تحريك مى‌كردند. مشركان در حالى كه شكست خوردند، پا به فرار گذاشتند، و راه سه روز را در يك روز مى ‌پيمودند.<ref> سبل الهدى و الرشاد، 4/ 564. </ref>
 
−
==== ماموریت حذیفة بن یمان ====
 
−
حذيفه مى‌ گويد:
 
−
«هرگز شبى تاريك‌ تر و طوفانى ‌تر از آن شب بر ما نگذشت، صداى باد چونان غرّش صاعقه و تاريكى شب آن قدر تيره و تار بود كه هيچ كس انگشتان خود را نمى‌ ديد. آن شب منافقان از رسول خدا (ص) اجازه مى‌ خواستند و مى ‌گفتند: خانه ‌هاى ما بى‌حفاظ است، ولى خانه‌هايشان بى‌حفاظ نبود. هيچ يك از آنان اجازه نمى‌خواست، مگر اين كه حضرت به او اجازه مى‌داد. پس يكى يكى رفتند و ما سيصد نفر يا در همين حدود، با پيغمبر (ص) مانديم.»
 
  
−
پيامبر (ص) سه بار درخواست كرد تا كسى از احزاب برايش خبرى بياورد، امّا از شدت گرسنگى، سرما و ترس احدى جواب او را نداد. ابو بكر گفت: يا رسول اللّه، حذيفه را بفرست.وقتى پيغمبر (ص) حذيفه را صدا زد، او از ترس محكم روى زمين نشست.
+
خداوند فرشتگان را برانگیخت تا اسبان و شتران دشمن را تحریک مى‌کردند. مشرکان در حالى که شکست خوردند، پا به فرار گذاشتند، و راه سه روز را در یک روز مى ‌پیمودند.<ref> سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۶۴. </ref>
−
حضرت او را فرمود كه برخيزد. حذيفه برخاست. رسول خدا (ص) به او فرمود: «در ميان احزاب خبرى است. از آنان برايم خبرى بياور» در روايتى هست كه فرمود: «خداوند به من خبر داده كه باد را بر قريش فرستاده و آنان را به هزيمت كشانده است».پس حذيفه بيرون رفت و پيامبر (ص) برايش دعا كرد و ترس و سرما از او دور شد.
+
===ماموریت حذیفه بن یمان===
 +
[[حذیفه]] مى‌ گوید:
 +
«هرگز شبى تاریک‌ تر و طوفانى ‌تر از آن شب بر ما نگذشت، صداى باد چونان غرّش صاعقه و تاریکى شب آن قدر تیره و تار بود که هیچ کس انگشتان خود را نمى‌ دید. آن شب [[منافقان]] از رسول خدا (ص) اجازه مى‌ خواستند و مى ‌گفتند: خانه ‌هاى ما بى‌حفاظ است، ولى خانه‌هایشان بى‌حفاظ نبود. هیچ یک از آنان اجازه نمى‌خواست، مگر این که حضرت به او اجازه مى‌داد. پس یکى یکى رفتند و ما سیصد نفر یا در همین حدود، با پیغمبر (ص) ماندیم.»
  
−
حذيفه رفت تا به احزاب نزديك شد و مرد سياه بزرگى ديد كه گروهى در در مورد آتشى فروزان، گرد او نشسته ‌اند و احزاب از در مورد او پراكنده شده بودند و او مى‌ گفت: كوچ كنيد، كوچ كنيد.
+
پیامبر (ص) سه بار درخواست کرد تا کسى از احزاب برایش خبرى بیاورد، امّا از شدت گرسنگى، سرما و ترس احدى جواب او را نداد. ابو بکر گفت: یا رسول اللّه، حذیفه را بفرست. وقتى پیغمبر (ص) حذیفه را صدا زد، او از ترس محکم روى زمین نشست.
−
حذيفه پيش از آن ابو سفيان را نمى ‌شناخت. تيرى برگرفت تا به او بزند. به ياد سفارش پيامبر (ص) افتاد( که با کسی در این ماموریت درگیر نشود). پس خوددارى كرد. او مى ‌گويد: وقتى در ميان جمع نشستم، ابو سفيان احساس كرد كه بيگانه ‌اى در ميان آنان وارد شده است و از اين رو گفت: هر يك از شما، دست همنشين خود را بگيرد.من دست سمت راستى خود را گرفتم و پرسيدم: تو كيستى؟ گفت: معاوية بن ابى سفيان. سپس دست سمت چپى را گرفتم و پرسيدم: تو كيستى؟ گفت:
+
حضرت او را فرمود که برخیزد. حذیفه برخاست. رسول خدا (ص) به او فرمود: «در میان احزاب خبرى است. از آنان برایم خبرى بیاور». در روایتى هست که فرمود: «خداوند به من خبر داده که باد را بر قریش فرستاده و آنان را به هزیمت کشانده است». پس حذیفه بیرون رفت و پیامبر (ص) برایش دعا کرد و ترس و سرما از او دور شد.
−
عمرو بن عاص‌.من اين كار را كردم كه مبادا مرا شناسايى كند. از اين رو من پيش دستى كردم.
 
  
−
لختى در ميان آنان ماندم. آنگاه به ميان بنى كنانه و قيس رفتم و آنچه را كه رسول خدا (ص) مرا فرموده بود، گفتم.(بگو: اى گروه قريش، مردم مى‌خواهند، فردا بگويند قريش كجاست؟ فرمانده مردم كجاست؟ سردمداران و سران مردم كجايند؟ سپس شما را پيش دارند تا جنگ كنيد و فقط شما كشته شويد.) آنگاه وارد اردوگاه احزاب شدم.<ref> سبل الهدى و الرشاد، 4/ 574- 549؛ كنز العمّال، 10/ 282- 285؛ تجارب الامم، 2/ 152- 153؛ امتاع الاسماع، 1/ 239؛ الكامل فى التاريخ، 2/ 184؛ تاريخ الامم و الملوك، 2/ 244؛ البداية و النهايه، 4/ 113- 115؛ سيره ابن كثير، 3/ 217- 221؛ اعلام الورى، 101؛ عيون الاثر، 2/ 65- 66؛ سيره ابن هشام، 3/ 243؛ مجمع البيان، 8/ 344- 345؛ نهاية الارب، 174/ 177- 178؛ المغازى، 2/ 489- 490؛ تاريخ الخميس، 1/ 491- 492؛ الكافى، 8/ 278- 279؛ تفسير قمى، 2/ 187؛ مستدرك حاكم، 3/ 31؛ الاكتفاء، 2/ 174- 175؛ السنن الكبرى، 9/ 148- 149. </ref>
+
حذیفه رفت تا به احزاب نزدیک شد و مرد سیاه بزرگى دید که گروهى در مورد آتشى فروزان، گرد او نشسته ‌اند و احزاب از در مورد او پراکنده شده بودند و او مى‌ گفت: کوچ کنید، کوچ کنید.
−
=== فرار احزاب ===
+
حذیفه پیش از آن ابو سفیان را نمى ‌شناخت. تیرى برگرفت تا به او بزند. به یاد سفارش پیامبر (ص) افتاد (که با کسی در این ماموریت درگیر نشود) پس خوددارى کرد. او مى ‌گوید: وقتى در میان جمع نشستم، ابو سفیان احساس کرد که بیگانه ‌اى در میان آنان وارد شده است و از این رو گفت: هر یک از شما، دست همنشین خود را بگیرد. من دست سمت راستى خود را گرفتم و پرسیدم: تو کیستى؟ گفت: [[معاویه|معاویة بن ابى سفیان]]. سپس دست سمت چپى را گرفتم و پرسیدم: تو کیستى؟ گفت:
−
حذیفه می گوید:«طوفان در اردوى مشركان مى‌وزيد و يك وجب از آن بيرون نمى‌رفت. به خداى سوگند، صداى سنگ‌ريزه‌ها را در باروبنه آنان مى‌شنيدم كه در اثر باد به آن‌ها اصابت مى‌كرد. نزديك‌هاى صبح فرياد مى‌زدند: قريش كجايند؟ سران مردم كجايند؟ آن‌ها مى‌گفتند همين بود كه ديشب شنيديم. سپس گفتند:
+
[[عمرو بن عاص|عمرو بن عاص‌]]. من این کار را کردم که مبادا مرا شناسایى کند. از این رو من پیش دستى کردم. لختى در میان آنان ماندم. آنگاه به میان بنى کنانه و قیس رفتم و آنچه را که رسول خدا (ص) مرا فرموده بود، گفتم. (بگو: اى گروه قریش، مردم مى‌خواهند، فردا بگویند قریش کجاست؟ فرمانده مردم کجاست؟ سردمداران و سران مردم کجایند؟ سپس شما را پیش دارند تا جنگ کنید و فقط شما کشته شوید.) آنگاه وارد اردوگاه احزاب شدم.<ref> سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۷۴- ۵۴۹؛ کنز العمّال، ۱۰/ ۲۸۲- ۲۸۵؛ تجارب الامم، ۲/ ۱۵۲- ۱۵۳؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۳۹؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۸۴؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۴۴؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۱۱۳- ۱۱۵؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۲۱۷- ۲۲۱؛ اعلام الورى، ۱۰۱؛ عیون الاثر، ۲/ ۶۵- ۶۶؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۴۳؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۴- ۳۴۵؛ نهایة الارب، ۱۷۴/ ۱۷۷- ۱۷۸؛ المغازى، ۲/ ۴۸۹- ۴۹۰؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۹۱- ۴۹۲؛ الکافى، ۸/ ۲۷۸- ۲۷۹؛ تفسیر قمى، ۲/ ۱۸۷؛ مستدرک حاکم، ۳/ ۳۱؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۷۴- ۱۷۵؛ السنن الکبرى، ۹/ ۱۴۸- ۱۴۹. </ref>
−
بنى كنانه كجا هستند؟ گفتند: همين بود كه ديشب شنيديم. قيس كجايند؟ پس مى‌گفتند همين بود كه ديشب شنيديم.
+
 
−
وقتى ابو سفيان اين وضعيت را ديد، دستور داد كه بار كنند. احزاب بار كردند و طوفان بر آنان چيره شد و اموالشان را در هم پيچيده بود. ابو سفيان را ديدم كه بر شتر دسته بسته‌اش سوار شد آن را به حركت مى‌آورد و حيوان نمى‌توانست برخيزد تا اين كه دستش را باز كرد.»<ref> سبل الهدى و الرشاد، 4/ 574- 549؛ كنز العمّال، 10/ 282- 285؛ تجارب الامم، 2/ 152- 153؛ امتاع الاسماع، 1/ 239؛ الكامل فى التاريخ، 2/ 184؛ تاريخ الامم و الملوك، 2/ 244؛ البداية و النهايه، 4/ 113- 115؛ سيره ابن كثير، 3/ 217- 221؛ اعلام الورى، 101؛ عيون الاثر، 2/ 65- 66؛ سيره ابن هشام، 3/ 243؛ مجمع البيان، 8/ 344- 345؛ نهاية الارب، 174/ 177- 178؛ المغازى، 2/ 489- 490؛ تاريخ الخميس، 1/ 491- 492؛ الكافى، 8/ 278- 279؛ تفسير قمى، 2/ 187؛ مستدرك حاكم، 3/ 31؛ الاكتفاء، 2/ 174- 175؛ السنن الكبرى، 9/ 148- 149. </ref>
+
===فرار احزاب===
−
=== نامه ابوسفیان به رسول خدا(ص) و جوابیه ایشان ===
+
حذیفه می گوید: «طوفان در اردوى مشرکان مى‌وزید و یک وجب از آن بیرون نمى‌رفت. به خداى سوگند، صداى سنگ‌ریزه‌ها را در باروبنه آنان مى‌شنیدم که در اثر باد به آن‌ها اصابت مى‌کرد. نزدیک‌هاى صبح فریاد مى‌زدند: قریش کجایند؟ سران مردم کجایند؟ آن‌ها مى‌گفتند همین بود که دیشب شنیدیم. سپس گفتند:
−
ابو سفيان پيش از آن كه به سوى مكّه كوچ كند، نامه ‌اى به رسول خدا (ص)نوشت. در اين نامه آمده است:  
+
بنى کنانه کجا هستند؟ گفتند: همین بود که دیشب شنیدیم. قیس کجایند؟ پس مى‌گفتند همین بود که دیشب شنیدیم.
−
«پروردگارا به نام تو، به لات و عزّى سوگند مى‌خورم كه با جمع خود به سوى تو آمدم و تصميم داشتم كه به هيچ روى بر نگردم تا تو را درمانده سازم و ريشه كن نمايم، ولى ديدم كه برخورد با ما را خوش نداشتى و خندقر‌ها و تنگه ‌هايى فراهم ساخته ‌اى. اى كاش مى ‌دانستم چه كسى اين كار را به تو آموخته است؟ اكنون هم اگر بر مى‌ گرديم؛ براى شما از طرف ما روزى ديگر چون احد خواهد بود كه زن‌ها در آن روز گريبان خواهند دريد.»
+
وقتى ابو سفیان این وضعیت را دید، دستور داد که بار کنند. احزاب بار کردند و طوفان بر آنان چیره شد و اموالشان را در هم پیچیده بود. ابو سفیان را دیدم که بر شتر دسته بسته‌اش سوار شد آن را به حرکت مى‌آورد و حیوان نمى‌توانست برخیزد تا این که دستش را باز کرد.»<ref> سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۷۴- ۵۴۹؛ کنز العمّال، ۱۰/ ۲۸۲- ۲۸۵؛ تجارب الامم، ۲/ ۱۵۲- ۱۵۳؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۳۹؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۸۴؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۴۴؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۱۱۳- ۱۱۵؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۲۱۷- ۲۲۱؛ اعلام الورى، ۱۰۱؛ عیون الاثر، ۲/ ۶۵- ۶۶؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۴۳؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۴- ۳۴۵؛ نهایة الارب، ۱۷۴/ ۱۷۷- ۱۷۸؛ المغازى، ۲/ ۴۸۹- ۴۹۰؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۹۱- ۴۹۲؛ الکافى، ۸/ ۲۷۸- ۲۷۹؛ تفسیر قمى، ۲/ ۱۸۷؛ مستدرک حاکم، ۳/ ۳۱؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۷۴- ۱۷۵؛ السنن الکبرى، ۹/ ۱۴۸- ۱۴۹. </ref>
 +
===نامه ابوسفیان به پیامبر (ص) و جواب ایشان===
 +
[[ابوسفیان|ابوسفیان]] پیش از آن که به سوى مکه کوچ کند، نامه ‌اى به رسول خدا (ص) نوشت. در این نامه آمده است:  
 +
«پروردگارا به نام تو، به [[لات]] و [[عزّی|عزّى]] سوگند مى‌خورم که با جمع خود به سوى تو آمدم و تصمیم داشتم که به هیچ روى بر نگردم تا تو را درمانده سازم و ریشه کن نمایم، ولى دیدم که برخورد با ما را خوش نداشتى و خندقر‌ها و تنگه ‌هایى فراهم ساخته ‌اى. اى کاش مى ‌دانستم چه کسى این کار را به تو آموخته است؟ اکنون هم اگر بر مى‌ گردیم؛ براى شما از طرف ما روزى دیگر چون احد خواهد بود که زن‌ها در آن روز گریبان خواهند درید.»
 +
 
 +
رسول خدا (ص) در پاسخ نامه ابو سفیان به [[ابی بن کعب|ابى بن کعب]] دستور داد که چنین نوشت: «از محمّد رسول خدا (ص) به ابو سفیان پسر حرب، امّا بعد، غرور تو از دیرباز تو را نسبت به خدا مغرور ساخته است، امّا این که نوشته‌اى که با جمع خود به سوى ما آمده‌اى و قصد داشته‌اى که برنگردى تا ما را درمانده سازى و ریشه کن نمایى، این چیزى است که خداوند میان تو و آن مانع خواهد بود و عاقبت پسندیده را براى ما قرار خواهد داد تا دیگر نتوانى از لات و عزّى نام ببرى و این که گفته‌اى چه کسى به من کندن خندق را آموخته است، خداوند متعال براى خشمگین ساختن تو و یارانت، این را به من الهام فرمود و روزى خواهد رسید که فقط شب‌ها جرأت مدافعه از خود داشته باشى و روزى بر تو خواهد رسید که من در آن روز لات و عزّى و اساف و نائله و [[هبل]] را خواهم شکست تا امروز را به یادت آورم.»<ref>  المغازى، ۲/ ۴۲۹؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۴۰؛ خاتم النبیین، ۲/ ۱۴۲؛ انساب الاشراف، ۱/ ۳۴۴؛ النزاع و التخاصم، ۱۷- ۱۸؛ الغدیر، ۳/ ۲۱۲ </ref>
 +
===شهدای احزاب===
  
−
رسول خدا (ص) در پاسخ نامه ابو سفيان به ابى بن كعب دستور داد كه چنين نوشت:«
 
−
از محمّد رسول خدا (ص) به ابو سفيان پسر حرب، امّا بعد، غرور تو از ديرباز تو را نسبت به خدا مغرور ساخته است، امّا اين كه نوشته‌اى كه با جمع خود به سوى ما آمده‌اى و قصد داشته‌اى كه برنگردى تا ما را درمانده سازى و ريشه كن نمايى، اين چيزى است كه خداوند ميان تو و آن مانع خواهد بود و عاقبت پسنديده را براى ما قرار خواهد داد تا ديگر نتوانى از لات و عزّى نام ببرى و اين كه گفت ه‌اى چه كسى به من كندن خندق را آموخته است، خداوند متعال براى خشمگين ساختن تو و يارانت، اين را به من الهام فرمود و روزى خواهد رسيد كه فقط شب‌ها جرأت مدافعه از خود داشته باشى و روزى بر تو خواهد رسيد كه من در آن روز لات و عزّى و اساف و نائله و هبل را خواهم شكست تا امروز را به يادت آورم.»<ref>  المغازى، 2/ 429؛ امتاع الاسماع، 1/ 240؛ خاتم النبيين، 2/ 142؛ انساب الاشراف، 1/ 344؛ النزاع و التخاصم، 17- 18؛ الغدير، 3/ 212 </ref>
 
−
=== شهدای احزاب ===
 
 
#سعد بن معاذ (از بنى عبد الأشهل) به دست «حبّان بن عرقه».
 
#سعد بن معاذ (از بنى عبد الأشهل) به دست «حبّان بن عرقه».
−
#أنس بن أوس بن عتيك (از بنى عبد الأشهل) به دست «خالد بن وليد- مخزومى».
+
#أنس بن أوس بن عتیک (از بنى عبد الأشهل) به دست «[[خالد بن ولید|خالد بن ولید]] مخزومى».
 
#عبد اللّه بن سهل بن رافع (از بنى عبد الأشهل).
 
#عبد اللّه بن سهل بن رافع (از بنى عبد الأشهل).
−
#طفيل بن نعمان بن خنساء (از بنى جشم بن خزرج، سپس از بنى سلمه) به دست وحشىّ بن حرب.
+
#طفیل بن نعمان بن خنساء (از بنى جشم بن خزرج، سپس از بنى سلمه) به دست وحشىّ بن حرب.
−
#ثعلبة بن غنمه [1] (از بنى جشم بن خزرج، از بنى سلمه) به دست هبيرة بن أبى وهب مخزومى.
+
#ثعلبة بن غنمه (از بنى جشم بن خزرج، از بنى سلمه) به دست هبیرة بن أبى وهب مخزومى.
−
#كعب بن زيد (از بنى نجّار، از بنى دينار) به دست ضرار بن خطّاب- فهرى [2].
+
#کعب بن زید (از بنى نجّار، از بنى دینار) به دست ضرار بن خطّاب فهرى.
−
=== غزوه احزاب آخرین هجوم قریش به مدینه ===
+
 
−
جنگ احزاب آخرين تلاش مشركان براى ايجاد يك جبهه قوى و همگانى بر ضد اسلام بود. پس از آن قريش رو به تحليل رفته و حملات مكرر رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به قبايل اطراف، بويژه آنان كه هوس مخالفت و تصميم به غارت مدينه را داشتند، همه را بر سر جايشان نشاند. رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم پس از رفتن مشركان فرمودند: «الان نغزوهم و لا يغزونا»، «از اين پس ما به جنگ آنان خواهيم رفت و آنان به جنگ ما نخواهند آمد.»<ref> لمعرفة والتاريخ، ج 2، ص 622؛ حلية الاولياء، ج 4، ص 345؛ عيون الاثر، ج 2، ص 99؛ دلائل النبوه، بيهقى، ج 3، صص 458- 457؛ در پاورقى همو از: كتاب بخارى، ج 5، ص 48 </ref>
+
===غزوه احزاب آخرین هجوم قریش به مدینه===
 +
جنگ احزاب آخرین تلاش مشرکان براى ایجاد یک جبهه قوى و همگانى بر ضد اسلام بود. پس از آن قریش رو به تحلیل رفته و حملات مکرر رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم به قبایل اطراف، بویژه آنان که هوس مخالفت و تصمیم به غارت مدینه را داشتند، همه را بر سر جایشان نشاند. رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم پس از رفتن مشرکان فرمودند: «الان نغزوهم و لا یغزونا»، از این پس ما به جنگ آنان خواهیم رفت و آنان به جنگ ما نخواهند آمد.<ref> لمعرفة والتاریخ، ج ۲، ص ۶۲۲؛ حلیة الاولیاء، ج ۴، ص ۳۴۵؛ عیون الاثر، ج ۲، ص ۹۹؛ دلائل النبوه، بیهقى، ج ۳، صص ۴۵۸- ۴۵۷؛ در پاورقى همو از: کتاب بخارى، ج ۵، ص ۴۸ </ref>
 +
 
 +
==پانویس==
 +
<references />
 +
==منابع==
 +
 
 +
*سیره رسول خدا صلى الله علیه و آله وسلم‌، رسول جعفریان، دلیل ما، قم‌، ۱۳۸۳ش‌.
 +
*سیرت جاودانه/ ترجمه‌ الصحیح من سیرة النبی الأعظم‌، جعفر مرتضى العاملى/ مترجم محمد سپهرى‌، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى‌، ۱۳۸۴ش‌.
 +
*مغازى تاریخ جنگهاى پیامبر(ص)، محمد بن عمر واقدى (م ۲۰۷)، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، تهران، مرکز نشر دانشگاهى، چ دوم، ۱۳۶۹ش.
 +
*تاریخ پیامبر اسلام‌، محمد ابراهیم آیتى، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۸ش‌.
  
−
== پانویس ==
 
−
<references/>
 
−
== منابع ==
 
−
* سيره رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم‌ ،رسول جعفريان،دليل ما، قم‌، 1383 ش‌
 
−
*سيرت جاودانه / ترجمه‌ الصحيح من سيرة النبي الأعظم‌،جعفر مرتضى العاملى / مترجم محمد سپهرى‌، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى‌، 1384 ش‌
 
−
*مغازى تاريخ جنگهاى پيامبر(ص)، محمد بن عمر واقدى (م 207)، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، تهران، مركز نشر دانشگاهى، چ دوم، 1369ش.
 
−
*تاريخ پيامبر اسلام‌،محمد ابراهيم آيتى،دانشگاه تهران،تهران، 1378 ش‌
 
 
{{غزوات پیامبر اکرم}}
 
{{غزوات پیامبر اکرم}}
 +
{{شناختنامه رسول خدا (ص)}}
 
[[رده:جنگ های صدر اسلام]]
 
[[رده:جنگ های صدر اسلام]]
 
[[رده:غزوات پیامبر اکرم]]
 
[[رده:غزوات پیامبر اکرم]]
 
[[رده:سال 5 هجری قمری]]
 
[[رده:سال 5 هجری قمری]]
 
[[رده: پیامبر اکرم]]
 
[[رده: پیامبر اکرم]]
 +
[[رده: مقاله های مهم]]
 +
 +
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= خوب
 +
|عنوان بندی مناسب= خوب
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده= دارد
 +
}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۴ فوریهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۱:۳۷

Confirm3.jpg


غزوه احزاب
۲۵۰px
زمان دهم شوال سال پنجم هجری
مکان مدینه
غزوه قبلی غزوه دومة الجندل‌
غزوه بعدی غزوه بنى قريظه‌
علت غزوه نابودی کامل اسلام توسط کفار قریش ، یهودیان و سایر قبایل کافر شبه جزیره عربستان
نتیجه مقاومت مسلمانان و شکسته شدن اتحاد احزاب و شکست آنها
دوطرف درگیری و تعداد آنها
مسلمانان

۳۰۰۰ مرد جنگی

قریش‌، بنى سلیم‌، بنى أسد بن خزیمة، غطفان و یهودیان بنی قریظه

۱۰۰۰۰ نفر

فرماندهان
رسول خدا(ص) ابوسفیان
پرچم داران
امام علی(ع) ـــ
تلفات
شهادت ۸ تا ۱۲ نفر کشته شدن ۴ تا ۸ نفر
آیات ۲۱۴ سوره بقره، ۲۶- ۲۷ سوره آل عمران، ۶۲- ۶۴ سوره نور و ۹- ۲۵ سوره أحزاب‌

«غزوه أحزاب» که آن را غزوه خندق نیز نامند، در شوّال سال پنجم هجری واقع شد. در این غزوه مشرکان قریش و بعضی از قبایل دیگر عرب به تحریک یهودیان تصمیم به نابودی کامل اسلام گرفتند و با ده هزار نفر راهی مدینه شدند. اما مسلمانان با کندن خندق و دفاع جانانه از مدینه مانع رسیدن احزاب به اهداف خود شدند. بخش های عمده ای از سوره احزاب در مورد این غزوه می باشد.

عزم اعراب برای نابودی اسلام

قریش در قرار خویش در بدر حاضر نشد اما براى جبران آن، و نیز براى یکسره کردن کار اسلام، تلاش جدى خود را آغاز کرد. افزایش شمار مشرکان در احزاب، در قیاس با احد به بیش از سه برابر، نشان از جدیت آنها در این جنگ بود؛ به علاوه این تنها قریش نبود که خواستار از بین رفتن اسلام بود بلکه قبایل دیگرى نیز در این مدت دریافته بودند که اسلام به صورت یک تهدید جدى براى آنان در آمده است.

هدف احزاب نابودى محمّد(صلی الله علیه وآله) و همراهان او بود. امام على (ع) هدف احزاب را از تحمیل جنگ خندق چنین بیان فرمود: «ان قریشا و العرب تجمّعت و عقدت بینها عقدا و میثاقا لا ترجع من وجهها حتى تقتل رسول اللّه و تقتلنا معه معاشر بنى عبد المطلب».[۱] قریش و عرب گرد هم آمدند و با هم عهد و میثاق بستند که از این راه بازنگردند تا رسول خدا (ص) و ما فرزندان عبدالمطلب را که همراه او بودیم، بکشند.

هدف یهودیان از راه اندازی جنگ احزاب

یهودیان هم به دلیل‌ رخدادهاى مربوط به بنى قینقاع و بنى النضیر و نیز کشته شدن برخى از سرانشان همچون کعب بن اشرف، کینه شدیدى از اسلام به دل داشتند. بنابر این همگى احزاب یکپارچه مصمم شدند تا طى یک بسیج عمومى بر مدینه، شهرى که تمامى جمعیت آن از مرد و زن، کوچک و بزرگ در حدود ده هزار نفر بود یورش برند و اسلام را از میان بردارند. به احتمال قوى هیچ گاه جزیرة العرب، در آن روزگار، در جنگهاى بین القبایلى خود، شاهد بسیج شدن این تعداد نبوده است.[۲]

اهداف یهودیان برای راه اندازی جنگ احزاب:

  1. هدف آشکار یهودیان، نابودى کامل اسلام و مسلمانان بود.
  2. آنان مصمم بودند که این هدف خود را از راه جنگ محقق سازند و تا آخرین نفر مقاومت کنند.
  3. یهودیان در این اقدام خود به پیغمبر (ص) خیانت کردند و عهد و میثاق‌هاى خود را که با او بسته بودند، شکستند. در حالى که طرف مقابل همچنان به پیمان‌هاى خود پایبند بود و هیچ‌گونه اقدامى که نشان‌گر عدم پاى‌بندى وى به قراردادها باشد، انجام نداده است.
  4. عامل اصلى ارتکاب این جنایات زشت و شوم، فقط حقد و کینه ‌هاى درونى یهودیان بود. علاوه بر این اهداف سیاسى و اجتماعى درازمدت نیز در پیمان‌شکنى آن‌ها نقش داشت؛ چه فکر مى ‌کردند با بسط و گسترش نفوذ و سلطه خود بر مدینه و مناطق اطراف آن در بلند مدّت به دستاوردهاى مهمّ سیاسى و اجتماعى نایل خواهند شد.

بنابراین اهداف آنان عقیدتى، اخلاقى و انسانى نبود، بلکه انسانیت و اخلاق و حتى مبانى و اصول ارزشى عقیدتى خود را هم زیر پا گذاشتند و از آن گذر کردند.

تاریخ وقوع نبرد احزاب

مورّخان در تاریخ وقوع جنگ خندق اختلاف نظر دارند. گروهى جنگ احزاب را به سال پنجم هجرى دانسته‌اند. شمارى از معتقدان به این تاریخ عبارتند از واقدی، ابن اسحاق، مقریزى، طبرى، ابن اثیر، بیهقى، ذهبى، ابن حبیب، ابن کازرونى، مقدسى، ابن القیم، ابن حجر، ابن عمّار و مسعودى. از عروه، قتاده و احمد بن حنبل، گروهى دیگر از مورّخان و راویان نیز روایت شده است.[۳] واقدى، ابن سعد و بلاذرى تاریخ جنگ احزاب را از روز سه شنبه هشتم ذى قعده تا چهارشنبه ۲۳ ذى قعده سال پنجم هجرى دانسته‌اند.[۴] ابن اسحاق زمان آن را شوال سال پنجم دانسته است.[۵]

گروهى دیگر از مورّخان و سیره‌نگاران عقیده دارند که جنگ خندق در سال چهارم هجرى روى داده است.[۶] از این گروه مى‌ توان به این افراد اشاره کرد؛ مالک و احمد بن حنبل این را از مالک در مسند خود نقل کرده اند، ابن العربى، عیاض، ابن حزم، ابن الدیبع، صاحب بن عبّاد، ابن حبیب، ابن خلدون هم آن را صحیح خوانده است؛ نووى در روضه؛ بخارى آن را قوى دانسته است؛ موسى بن عقبه، آن را از زهرى نقل کرده است؛ فاکهانى در ریاض الافهام، و یعقوب بن سفیان‌.[۷]

ترکیب احزاب مشرکین

یهودیان فتنه‌گر

یهودیان از نزدیک شاهد بودند که چگونه قدرت مسلمانان رو به فزونى، و آئین اسلام در حال گسترش مداوم است. آنان دریافتند که نفوذشان به عنوان تنها منبع علوم و معارف در منطقه رو به افول و فروپاشى است و اسلام، این ادعاى یهودیان را به چالش و نابودى کشانده، معارف حق را از باطل روشن مى‌سازد و بدین وسیله پایگاه آنان را در منطقه به خطر انداخته، عامل عزّت و افتخارشان را گرفته است‌. بدین ترتیب دل‌هاى یهودیان از خشم آتش گرفت و از کینه لبریز شد؛ چنان که بر ضد آئین اسلام توطئه کردند و پیمان‌هاى خود را با پیغمبر (ص) شکستند و خویش را به رنج و مصیبت مبتلا کردند. چنین بود که واقعه بنى قینقاع و بنى نضیر، یکى پس از دیگرى به وقوع پیوست. یهودیان به گمان خویش مى‌خواستند از پیغمبر (ص) و مسلمانان انتقام بگیرند، اما به عجز و ناتوانى خویش آگاه بودند. از این رو به قریش و قبایل عرب روى آوردند که از اسلام به شدت شکست خورده و در چنین جنگى به دنبال دستاوردهاى مالى و غیره مى‌گشتند.

گروه زیادى از یهودیان دلاور و چالاک در خیبر سکونت داشتند، امّا خانه و زندگى و حسب و نسب آنان چون بنى نضیر نبود. چون بنى نضیر به خیبر رسیدند، گروهى از یهودیان به مکه رفتند تا قریش و پیروان آنان را به جنگ پیغمبر (ص) تحریض و ترغیب کنند. برخى از آنان از یهود بنى وائل و دیگران از قبیله بنى نضیر بودند. شمارشان دوازده نفر و مطابق برخى روایات به حدود بیست نفر مى‌ رسید.

چنان که در روایات مختلف از آنان چنین نام برده ‌اند: حى بن اخطب، کنانة بن ربیع بن ابى الحقیق، هوذة بن الحقیق، هوذة بن قیس وائلى (یا والبى) از خاندان بنى خطمه و از قبیله اوس، ابو عامر راهب یا ابو عمار- وائلى- یا ابو عماره، سلّام بن مسلم، حوج بن عامر، ابو رفیع، و ربیع بن ابى الحقیق،[۸] سلّام بن ابى الحقیق که ابن اثیر او را عبداللّه بن سلّام بن ابى الحقیق ثبت کرده است.

تحریک قریش توسط یهودیان

آنان چون به مکه رسیدند، پیش ابوسفیان رفتند که مى ‌دانستند از دشمنان رسول خدا (ص) و پیشگام جنگ با آن حضرت است. یهودیان آنچه از پیغمبر (ص) به آنان رسیده بود را براى ابو سفیان بازگو کردند و براى جنگ با حضرت از وى کمک خواستند. ابو سفیان گفت: هر گونه بخواهید، همراه شما هستیم. اکنون به نزد قریش بروید و از آن‌ها براى جنگ با او کمک بخواهید و تضمین کنید که آنان را یارى دهید و تا ریشه ‌کن کردن محمّد، در کنار آنان ایستادگى نمایید. آنان به نزد بزرگان قریش رفتند و همه را براى جنگ با پیامبر (ص) دعوت کردند.[۹] آن‌ها به قریش گفتند: ما با شما خواهیم بود تا محمّد را (با طرفداران او) از پا درآوریم. ابو سفیان گفت: آیا انگیزه شما فقط همین بود و به این منظور به مکه آمده ‌اید؟ گفتند: آرى. آمده‌ ایم تا با شما درباره دشمنى و جنگ با محمّد هم پیمان شویم و بر این کار سوگند بخوریم. ابو سفیان گفت: درود بر شما، خوش آمدید. محبوب ‌ترین مردم در نظر ما کسى است که ما را در ستیزه با محمّد یارى کند، امّا به شما اعتماد نداریم، مگر این که در مقابل خدایانمان سجده کنید تا به شما اطمینان کنیم. یهودیان در برابر خدایان مشرکان به سجده‌ رفتند.[۱۰]

آن‌ها به ابو سفیان گفتند: پنجاه نفر از خاندان ‌هاى مختلف قریش را که خودت هم همراه آنان باشى، حاضر کن. ما و شما زیر پرده کعبه مى‌ رویم و در حالى که پهلوهاى خود را به دیوار کعبه چسبانده باشیم، سوگند یاد مى ‌کنیم که هیچ یک از ما دیگرى را رها نکند و تا آخرین نفر که زنده باشیم، همگى بر دشمنى با محمّد هماهنگ و متحد باشیم. آن‌ها این کار را کردند و در این باره یکدیگر را سوگند دادند و هم‌ پیمان شدند.[۱۱]

تحریک سایر قبایل توسط یهودیان

یهودیان بیرون آمدند تا به قبیله غطفان (و قیس عیلان) رسیدند. قریش هم به تجهیز خود براى جنگ پرداخت و در میان اعراب راه افتاد و آن‌ها را به یارى خود فرا مى‌ خواند. آن‌ها، متّحدان غیر عرب خود را هم به یارى طلبیدند. یهودیان سپس به نزد قبیله بنى سلیم آمدند و با آن‌ها وعده کردند که چون قریش حرکت کردند، آن‌ها هم همراهشان بیرون روند. آنگاه به سراغ غطفان رفتند و محصول خرماى یک سال خیبر را براى آنان قرار دادند که یهودیان را یارى دهند و همراه قریش به جنگ پیغمبر (ص) بروند. غطفان پذیرفتند و عیینة بن حصن در این کار از همگان پیش‌گام ‌تر بود.[۱۲] طبق روایت برخى، کنانة ابن ابى الحقیق نصف محصول خرماى خیبر را در هر سال براى غطفان قرار داد.[۱۳]

قریش به گروهى از مردان بنى سلیم که با آنان پیوند رحمى و خویشاوندى داشتند، نامه نوشت و براى جنگ با محمّد (صلی الله علیه وآله) از آن‌ها نیز کمک خواست. ابو الاعور همراه شمارى از پیروان خود از قبیله بنى سلیم براى یارى قریش آمد. یهودیان نیز به هم ‌پیمانان خود از قبیله بنى سعد نامه نوشتند که به یاریشان بیایند.[۱۴] قریش همراه متّحدان و هم‌پیمانان خود از کنانه و ثقیف و دیگران و نیز آن دسته از قبایل عرب که به آنان پیوستند، با بزرگان و سروران خود، بیرون آمدند.[۱۵]

سپاه مشرکان در احزاب

تعداد سپاه مشرکان را واقدی این چنین بیان می کند:

  1. قریش و پیروان ایشان که مجموعا چهار هزار نفر مى شدند، بیرون آمده و پرچم خود را در دار الندوه بر پا کردند. آنها سیصد اسب و یک هزار و پانصد شتر نیز همراه خود داشتند.
  2. بنى سلیم هم که هفتصد نفر بودند بیرون آمدند و در منطقه مرّ الظهران به قریش پیوستند. سرپرستى بنى سلیم بر عهده سفیان بن عبد شمس همپیمان حرب بن امیه بود. و او پدر ابى الاعور است که در جنگ صفّین همراه معاویه بود.
  3. بنى فزاره هم به صورت کامل که هزار نفر بودند به فرماندهى عیینة بن حصن حرکت کردند.
  4. بنى أسد بن خزیمة بن مدرکه، به فرماندهى «طلیحة بن خویلد أسدى» که در سال نهم اسلام آورد و سپس مرتدّ و مدّعى پیامبرى شد و مدّتى بعد از شکست خوردن در «بزاخه» در زمان عمر اسلام آورد و در جنگ قادسیه شرکت کرد.
  5. قبیله اشجع با چهارصد نفر به فرماندهى مسعود بن رخیله‌.
  6. بنى مرّة با چهار صد نفر به فرماندهى حارث بن عوف بن أبى حارثه که بعدها اسلام آورد.
  7. عده کثیرى نیز از غطفان قریش را همراهى کردند.

مجموع افرادى که از قبایل قریش و سلیم و غطفان و اسد در جنگ خندق شرکت کردند ده هزار نفر بودند که به سه لشکر تقسیم مى ‌شدند. و فرماندهى آنان با ابوسفیان بود.[۱۶]

دفاع مسلمانان از مدینه

چون قریش از مکه به قصد مدینه بیرون آمدند، گروهى از سواران خزاعه خود را به پیامبر (ص) رسانده و خبر دادند که قریش براى جنگ به قصد مدینه راه افتادند. این گروه فاصله بین مکه و مدینه را چهار روزه طى کردند. در این هنگام پیغمبر (ص) مردم را فرا خواند و خبر حرکت دشمن را به آنان داد و درباره جنگ و جهاد با آن‌ها مشورت و رایزنى کرد. روایت دیگرى از امام على (ع) داریم که مى‌ گوید: رسول خدا از طریق جبرئیل از حرکت سپاه احزاب باخبر شد.[۱۷]

سلمان و پیشنهاد کندن خندق

مسجد حضرت سلمان از مساجد سبعه

پیامبر (ص) در شورا به اصحاب فرمود: آیا براى مبارزه از مدینه بیرون برویم یا در مدینه باقى بمانیم و گرداگرد آن را خندق بسازیم؟ یا در فاصله نزدیک مدینه باشیم و این کوه را پشت سر خود قرار دهیم؟ مسلمانان اختلاف نظر پیدا کردند. سلمان گفت: اى رسول خدا، روزگارى که در زمین فارس بودیم، هر گاه از سواران بیم داشتیم برگرد خود خندق مى‌کندیم، آیا صلاح مى ‌دانید که اکنون هم خندق درست کنیم؟[۱۸] مسلمانان از این پیشنهاد سلمان استقبال کردند. همان روز، کار حفر خندق به فرمان رسول خدا (ص) آغاز شد. حضرت مسلمانان را فراخواند و آنان را از نزدیک شدن دشمن باخبر ساخت و نیروهایش را در دامنه کوه سلع، سازماندهى کرد.[۱۹]

پیامبر (ص) حفر هر بخش از خندق را به گروهى واگذار فرمود. همچنین ایشان به منظور کسب ثواب و تشویق مسلمانان، در حفر خندق شرکت فعال داشت.[۲۰] مسلمانان در کندن خندق رنج و مشقت فراوان بردند. پیامبر (ص) نیز در این زحمات طاقت فرسا و گرسنگى، در کنار آنان رنج‌ها برد.[۲۱]

در روز خندق مسلمانان اگر از کسى سستى مى‌ دیدند، بر او مى‌ خندیدند. در آن روز بود که مردم درباره سلمان فارسى با هم بگومگو کردند. مهاجران گفتند: سلمان از ماست. او مردى نیرومند و کاملا آشنا به حفر خندق بود. انصار نیز مى ‌گفتند: سلمان از ماست و ما به او سزاوارتریم. چون این گفتار انصار و مهاجران به رسول خدا (ص) رسید، فرمود: سلمان مردى از ما اهل بیت است.[۲۲]

رویارویی سپاه مسلمانان و احزاب

محل قرارگیری دو سپاه در غزوه احزاب

پیامبر (ص) هشت روز مانده از ذى‌قعده یا شوّال از مدینه بیرون رفت‌ و پیش از خروج ابن امّ مکتوم را در مدینه به جاى خود گذاشت.[۲۳] پیغمبر (ص) منطقه خالى از موانع را براى کندن خندق انتخاب کرد و اردوگاه سپاه خود را پاى کوه سلع[۲۴] یا دامنه یا بالاى آن قرار داد و بر اساس برخى روایات، کوه سلع را پشت سر خود گذاشت، چنان که خندق میان سپاه مسلمانان و احزاب فاصله بود.[۲۵] برخى عقیده دارند که اگر دشمن مى‌توانست از خندق عبور کند، کوه سلع همان امتیازات کوه احد را براى مدافعان مدینه به همراه داشت. از آنچه گذشت، به دست مى‌آید که موقعیت آنان در پاى کوه سلع از جهت شام و مغرب قرار داشت. پیامبر (ص) به هنگام حفر خندق نوجوانان را سان مى ‌دید. به گروهى اجازه شرکت در جنگ داد و گروهى را رد کرد. همه آن‌ها حتى نوجوانانى که به سن بلوغ نرسیده و اجازه شرکت در جنگ نداشتند، کار مى‌ کردند. هنگامى که کار بالا گرفت و جنگ در شرف آغاز بود، پیامبر (ص) به نوجوانانى که بالغ نشده بودند، فرمان داد که به خانه هایشان برگردند و همراه زنان و بچه ‌ها در کوشک‌ها باشند. مسلمانان زنان و بچه‌ها را در کوشک‌ها قرار دادند.[۲۶]

وقتى خندق را کندند، پیامبر (ص) ده گذرگاه (باب) براى آن قرار داد و از هر قبیله‌اى یک مرد براى پاسدارى از درها گماشت و زبیر بن عوّام را فرمانده آنان کرد و به او فرمود که اگر نبردى پیش آمد، نبرد کند.[۲۷] شعار یاران پیغمبر (ص) در جنگ خندق و غزوه بنى قریظه «حم، لا ینصرون» بود.[۲۸]

شمار نیروهای اسلام

بیشتر مورّخان عقیده دارند که شمار مسلمانان در جنگ خندق، سه هزار نفر یا در همین حدود بوده است.[۲۹] واقدی و ابن سعد، از همراه داشتن سى و شش اسب در سپاه پیغمبر (ص) خبر مى‌ دهند.[۳۰] از امام صادق (ع) روایت است که فرمود: رسول خدا (ص) با نهصد مرد در جنگ خندق حاضر شد.[۳۱] همچنین روایت شده که پیامبر (ص) فرمود: شمار مسلمانان را براى من بنویسید. حذیفة بن یمان نام هزار و پانصد مرد را براى حضرت نوشت. در روایت دیگرى است که شمار مسلمانان از ششصد تا هفتصد نفر است‌.

خیانت بنی قریظه

حُیى بن اخطَب که یکى از محدثان، وى را در خودخواهى و نخوت به ابوجهل تشبیه کرده، سریعتر از سپاه قریش به مدینه آمد و به سراغ کعب بن اسد رئیس بنى قریظه و امضاء کننده معاهده با رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم آمد. او به‌ کعب گفت که سپاه گسترده‌اى را شامل قریش، غطفان و کنانه که ده هزار تن مى‌شوند به همراه آورده و آنان در وادى عقیق، زغابه -در نزدیکى احد- و رومه مستقر شده و این بار آنان را از دست محمد راحت خواهند کرد. ابتداء کعب او را به درون خانه راه نداد زیرا همین به منزله نقض عهد تلقى مى‌ شد. حُیى اصرار کرد تا آن که به درون خانه رفت. کعب به او گفت: به خدا سوگند با وفاتر از محمد ندیده‌ام، او ما را بر پذیرش دین خود مجبور نکرده و اموال ما را غصب ننموده است،[۳۲] اما حُیى آن قدر اصرار کرد تا کعب بن اسد راضى شده و عهدنامه خود و رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم را به دست حیى داد و او نیز آن را پاره کرد. در اصل یهودیان تنها مشکلشان آن بود که مبادا قریش و دیگر قبایل از عهده کارى برنیایند و منطقه را ترک کنند، در آن صورت بنى قریظه توان برابرى با مسلمانان را ندارد. حیى قسم خورد که او در کنار آنان باقى خواهد ماند.[۳۳]

زمانى که خبر نقض عهد بنى قریظه به گوش رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم رسید کسى را فرستاد تا خبرى از بنى قریظه بیاورد؛ مخبر خبر آورد که مشغول اصلاح قلعه ‌ها و راه هاى خود هستند و تمام چهارپایان خود را جمع آورى کرده ‌اند. رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم گروهى از رهبران انصار را شامل سعد بن معاذ -که پیش از اسلام با بنى قریظه هم پیمان بود- سعد بن عباده، اسید بن حُضَیر و گروهى دیگر نزد کعب بن اسد فرستاد و او را قسم داد تا به عهد خویش پایبند باشد. اما کعب و یهودیان با اشاره به واقعه اخراج بنى النضیر، به رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم و سعد دشنام دادند.[۳۴] کعب گفت: عهدنامه را همچنانکه بند کفش خود را پاره مى‌ کند، از بین برده است.[۳۵] خبر نقض عهد بنى قریظه مسلمانان را به وحشت انداخت و در همان حال رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم وعده نصرت و پیروزى به مردم مى ‌دادند.

از آنجا که احتمال آن بود تا مشرکان گروههایى را -ولو با زحمت- از سوى قلعه بنى قریظه به داخل مدینه وارد کنند و اخبار نیز شنیده شد که کعب خواسته بود دو سه هزار نفرى از سپاه شرک به او ملحق شوند تا از داخل بر مسلمانان یورش برد، رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم پانصد تن از اصحاب را به محافظت از خانه ‌هاى مدینه گماشت‌. یکبار یک یهودى در اطراف یکى از قلعه‌ هایى که زنان مسلمان در آن بودند دیده شد. حسان بن ثابت که گفته ‌اند ترسو بوده، همراه زنان در آن قلعه بود. صفیه عمه پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم پایین آمده و آن یهودى را به قتل رساند.[۳۶]

محاصره مدینه

حفر خندق، نقشه احزاب را بر هم زد و آن‌ها را زمین ‌گیر کرد. با این حال نیروهاى مشرکین نومید و مأیوس نشدند، بلکه هنوز امیدوار بودند تا مگر فرصتى بیابند و رخنه‌اى در گذر از خندق ایجاد کنند و با همکارى یهود بنى قریظه که در عقبه سپاه اسلام زندگى مى‌کردند، ضربه کوبنده‌اى بر کیان مسلمین وارد سازند.

مدت محاصره

مشرکان، نیروهاى مسلمان را چونان قلعه‌اى در محاصره گرفتند و مدینه را از هر سو احاطه کردند.[۳۷] این محاصره مدّت درازى به طول انجامید. مورّخان در تعیین مدّت محاصره با هم اختلاف دارند. چنان که از پانزده روز تا یک ماه گفته‌اند. خلاصه دیدگاه‌ها به شرح زیر است؛ پانزده روز[۳۸]، بیست روز[۳۹]، بیشتر از بیست روز[۴۰]، یک ماه[۴۱]، نزدیک به یک ماه.[۴۲]

پاسداری مسلمانان از مدینه

پاسدارى مداوم و بیدارى همیشگى از امور بسیار ضرورى در جنگ خندق بود. نیروهاى مسلمان به طور مستمر این وظیفه مهم و حیاتى را انجام مى ‌دادند. رسول خدا (ص) سلمة بن اسلم را همراه دویست مرد و زید بن حارثه را همراه سیصد مرد به نگهبانى مدینه فرستاد. آنان مى ‌بایست با صداى بلند تکبیر مى ‌گفتند، زیرا از بنى قریظه بر زنان و کودکان بیم مى‌رفت. عبّاد بن بشر با گروهى از انصار مسئولیت محافظت از خیمه رسول خدا (ص) را بر عهده داشت و هر شب از خیمه حضرت پاسدارى مى‌ کردند.[۴۳]

مساجد سبعه

علی بن ابراهیم قمى در این باره مى‌گوید: رسول خدا (ص) به یاران خود فرمان داده بود که شب‌ها از مدینه پاسدارى دهند. امیر المؤمنین على (ع) شب‌ها از همه سپاه محافظت مى‌کرد و مواظب بود تا اگر یکى از قریش تحرکى انجام دهد، او را وادار به فرار کند. امیر المؤمنین (ع) از خندق عبور مى‌کرد و تا نزدیکى قریش مى‌رفت. چنان که آنان را مى‌دید. آن حضرت شب را تا صبح به تنهایى مى‌ایستاد و نماز مى‌خواند و صبح که مى‌شد، به مقر خود برمى‌گشت. مسجد امیر المؤمنین (ع) در منطقه خندق معروف است و آن‌ها که مى‌شناسند، به آنجا مى‌آیند و نماز مى‌خوانند. فاصله این مسجد تا مسجد فتح به اندازه پرتاب یک تیر، اندکى بیشتر است.[۴۴]

تیر خوردن سعد بن معاذ

هرگاه مشرکان حمله مى‌کردند، تیراندازان خود را جلو مى‌آوردند. تیراندازانى چون حبّان بن عرقه و ابو اسامه جشمى و برخى دیگر همراه آنان بودند. روزى این تیراندازان ساعتى تیراندازى کردند و همه آن‌ها یک هدف‌ داشتند و آن خیمه پیامبر (ص) بود. حضرت در حالى که زره بر تن داشت، سوار بر اسب ایستاده بود. حبّان بن عرقه، تیرى به سعد بن معاذ انداخت که به رگ بزرگ دست وى اصابت کرد.[۴۵]

سعد گفت: خدایا، اگر از جنگ تیر قریشیان چیزى بر جاى گذاشته‌اى، مرا براى آن نگه، زیرا دوست‌داشتنى‌تر از این براى من نیست که با مردمى بجنگم که پیامبر تو را اذیت کردند و از سرزمینش بیرون راندند و او را تکذیب نمودند. بار خدایا، اگر جنگ بین ما و آن‌ها را به پایان رسانده‌اى، پس این را شهادت من قرار بده و مرا نمیران تا چشمانم به نابودى بنى قریظه روشن شود. بنى قریظه در عصر جاهلى، متحدان و همپیمانان سعد بن معاذ بودند.[۴۶]

هنگامى که سعد بن معاذ مجروح شد، او را به خیمه رفیده بردند. رفیده این خیمه را براى مداواى مجروحان جنگ در مسجد پیغمبر (ص) برپا کرده‌ بود. رسول خدا (ص) شخصا به ملاقات سعد مى‌ آمد.[۴۷]

نبرد امیرالمؤمنین و عمرو بن عبدود

عبور از خندق

پس از مجروح شدن سعد بن معاذ، رؤساى مشرکان تصمیم گرفتند که فردا دسته‌جمعى حمله کنند. این گروه در جستجوى نقطه باریکى از خندق برآمدند تا از آنجا با اسب‌هاى خود به سوى پیامبر (ص) و یاران او هجوم برند. اتفاقا به نقطه تنگى رسیدند که مسلمانان از آن غفلت کرده بودند و هرگز به خیالشان نرسیده بودند. عکرمة بن ابى جهل، نوفل بن عبداللّه مخزومى، ضرار بن خطّاب فهرى، هبیرة بن وهب و عمرو بن عبدود از خندق عبور کردند و دیگران همان سوى خندق ماندند.[۴۸]

حضرت علی و عمر بن عبدود.jpg

عمرو بن عبد ود در جنگ بدر شرکت کرد و زخمى شد، امّا در جنگ احد حضور نداشت. او روغن مالیدن را بر خود حرام کرده بود، مگر این که از محمّد و یارانش انتقام بگیرد.[۴۹] عمرو تک سوار قریش بود[۵۰] و با هزار سوار برابرى مى‌ کرد.[۵۱] و او را فارس یلیل مى‌گفتند، زیرا همراهى گروهى از قریش از مکه بیرون آمد تا به یلیل رسید که دره‌اى در نزدیکى بدر است. در این محل با شمارى از بنى بکر روبه ‌رو شدند. عمرو به همراهانش گفت: شما بروید و خود در مقابل بکرى ‌ها ایستاد و اجازه نداد که به او دست پیدا کنند. از این رو به «فارس یلیل» معروف شد.[۵۲] او از پهلوانان نامدار و شجاعان عرب بود.[۵۳]

امام على (ع) فرمود: در آن روزگار، سوار قریش و عرب، عمرو بن عبد ود بود که چونان شتر مست بانگ مى‌زد... عرب جز او سوارى براى خود نمى‌شناخت.[۵۴]

هماورد خواهی عمرو بن عبدود

هنگامى که سواران قریش درصدد عبور از خندق بودند، رسول خدا (ص) یاران خود را به صف کرد. آنان در جلوى حضرت صف کشیده بودند. وقتى که نیروهاى احزاب از خندق گذشتند، به سرعت خود را به مقابل پیغمبر (ص) رساندند و مسلمانان پشت سر حضرت قرار داشتند.[۵۵] سپس اسب خود را به شتاب از محل کم عرض خندق پرش داد و در محلى بین خندق و کوه سلع ایستاد.[۵۶] آنان اسب‌هاى خود را در میان خندق و کوه سلع به تاخت‌وتاز آوردند. مسلمانان همچنان نظاره‌گر جولان عمرو و یارانش بودند و احدى جرأت نمى ‌کرد، به مقابله آنان برود. عمرو مبارز خواست.

رسول خدا (ص)، گفت: چه کسى به جنگ او مى ‌رود. هیچ کس برنخاست. وقتى چند بار این سخن را تکرار کرد، على (ع) برخاست و گفت: یا رسول اللّه، من با او جنگ مى‌ کنم. پیامبر (ص) به او فرمان داد که بنشیند و انتظار داشت که کسى جز على (ع) بلند شود. عمرو همچنان بانگ هماورد خواهى سر مى ‌داد و مردم همچنان خاموش بودند، گویى بر سرشان پرنده نشسته است. عمرو گفت: مردم، شما که چنین مى‌ پنداشتید که کشتگان شما در بهشت خواهند بود و کشتگان ما، در دوزخ. آیا کسى از شما دوست ندارد به بهشت رود یا دشمن خود را به جهنم فرستد؟ بازهم هیچ کس برنخاست. على (ع) براى بار دوم برخاست و گفت: یا رسول اللّه، من با او مى ‌جنگم. پیامبر (ص) او را به نشستن دستور فرمود. عمرو بن عبد ود شروع به جست و خیز با اسب خویش کرد و جلو و عقب مى ‌رفت. در این هنگام على (ع) برخاست و عرضه داشت: یا رسول اللّه، براى جنگ با او به من اجازه فرماى. پیغمبر فرمود: نزدیک بیا. على (ع) نزدیک رفت. رسول خدا (ص) عمامه خویش را بر سر على (ع) بست و شمشیر خود، ذو الفقار، را بر دوش او آویخت و فرمود: از پى تصمیم خود باش، و برای اون چنین دعا کرد: بار خدایا! او را بر عمرو یارى فرماى‌.[۵۷]

نبرد تمام کفر و تمام اسلام

هنگامى که على (ع) به جنگ عمرو بن عبد ود رفت، رسول خدا (ص) فرمود: همه اسلام (یا همه ایمان) در مقابل همه شرک ایستاد.[۵۸]

على (ع) پیاده به سوى عمرو رفت که بر سر اسب خود سوار بود. عمرو او را به تمسخر گرفت. على (ع) به او نزدیک شد.[۵۹] عمرو به امام گفت که چون با پدرش همنشین بوده نمى‌ خواهد با وى بجنگند، اما، امام فرمود که او راغب به کشتن او است. در عین حال، امام از او خواست تا طبق آنچه خود در جاهلیت مى‌گفت که اگر کسى در لحظه نبرد سه چیز از او بخواهد یکى را مى ‌پذیرد، یکى از سه چیز را بپذیرد: یکى آن که اسلام آورد، دوم آن که جبهه جنگ را ترک کند و سوم آن که براى جنگ از اسب خود پایین آید. عمرو دو خواسته نخست را نپذیرفت و تن به جنگ پیاده داد. نبرد میان آنان آغاز شد آنچنان که در گرد و غبار کسى آنان را نمى ‌دید تا آن که صداى تکبیر امام برخاست؛ این علامت آن بود که عمرو کشته شده است. بقیه افراد با دیدن صحنه، به شدت ترسیده روى به گریز نهادند. از میان آنان نوفل بن عبدالله به درون خندق افتاد و با سنگ باران مسلمانان به هلاکت رسید.[۶۰]

هنگامى که على (ع) بر عمرو بن عبد ود غالب آمد، او را نکشت. مسلمانان به انتقاد پرداختند و حذیفة بن یمان نیز اقدام على (ع) را خطا خواند. پیامبر (ص) فرمود: حذیفه، آرام باش. على سبب این کار را بیان خواهد کرد. آنگاه على (ع) عمرو را کشت. وقتى رسول خدا (ص) علت خوددارى على (ع) را در ابتداى امر جویا شد، پاسخ داد: عمرو، مادرم را ناسزا گفت و بر صورتم آب دهان انداخت، پروا کردم که مبادا او را به خاطر خودم بکشم. از این‌رو رهایش کردم تا خشمم فرو نشست. سپس او را به خاطر رضاى خداوند کشتم.[۶۱]

نشان افتخار

ضربة علی یوم الخندق افضل من عبادة الثقلین

رسول خدا (ص) فرمود: مبارزه على (ع) با عمرو بن عبد ود (یا قتل عمرو یا ضربت على) در روز خندق از عبادت انس و جن برتر یا بهتر است. (یا فرمود: از اعمال امّت من تا روز قیامت، برتر است‌.)[۶۲]

علامه مجلسى و طبرسى افزوده ‌اند: زیرا خانه‌اى از خانه‌هاى مشرکان باقى نماند، مگر این که در اثر قتل عمرو بن عبد ود سستى در آن رخنه کرد و در مقابل، هیچ یک از خانه‌هاى مسلمانان نماند، مگر این که به واسطه قتل عمرو، عزّت یافت.[۶۳]

ابن ابى الحدید معتزلى مى‌گوید: امّا بیرون آمدن و نبرد على (ع) به روز جنگ خندق با عمرو بن عبد ود بزرگ‌تر از آن است که گفته شود بزرگ، و شکوهمندتر از آن است که گفته شود، با شکوه است. این مبارزه همان‌گونه است که شیخ ما ابو الهذیل گفته است. کسى از او پرسید: على در پیشگاه خداوند بلندمرتبه‌تر است یا ابوبکر؟ ابو الهذیل گفت: اى برادرزاده، به خدا قسم، نبرد على با عمرو در جنگ خندق معادل همه اعمال و عبادات مهاجرین و انصار بلکه فراتر از آن است، تا چه رسد به اعمال ابوبکر به تنهایى‌![۶۴]

پایان نبرد احزاب

خدعه نعیم بن مسعود

نعیم بن مسعود که آن زمان با احزاب به جنگ پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم آمده بود -و خود مى‌گوید که در آنجا خداوند نور اسلام را در قلب من تاباند- نزد رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم آمد، اظهار اسلام کرد و گفت که چه کارى از عهده او ساخته است؟

مهم ترین مسأله برهم زدن اتحاد احزاب بود و رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم از نعیم خواست تا در این باره هرچه مى‌ تواند انجام دهد. نعیم ابتدا به سراغ بنى قریظه که سابقه دوستى با آنان داشت رفت. او با تأکید بر علاقه پیشین خود گفت که چیزى به نظرش آمده، اگر او را متهم نمى‌کنند نظرش را بگوید. آنان دوستیش را تأیید کردند. نعیم با اشاره به این که رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم بلایى براى مردم شده گفت: دیدید که بنى قینقاع و بنى النضیر را اخراج کرد؛ اکنون نیز ما به تحریک کنانة ابن ابى الحقیق براى یارى شما آمده ‌ایم جز آن که ایام ماندن طولانى و دشوار شده است. اگر کار به جایى نرسد قریش و غطفان وضعیت شما را ندارند، آنها به مکان و مسکن خویش باز مى‌گردند، این شمایید که با فرزندان و کودکان خود در اینجا هستید و رو در رو با سپاه محمد صلى الله علیه و آله و سلم. دیدید که دیروز از صبح تا شب ماندند و عاقبت عمرو بن عبدود از سرانشان کشته شد. قریظیان از وى چاره خواستند. او گفت باید چند گروگان از قریش و غطفان داشته باشید تا آنها تا پایان بمانند. آنان، عقیده وى را پذیرفتند. آنگاه نزد قریش آمد و از پشیمانى قریظیان و این که مصمم شده‌اند تا چند نفر را به عنوان گروگان گرفته به محمد صلى الله علیه و آله و سلم تحویل دهند، با آنان سخن گفت. این سخنان در هر دوسو تأثیر تفرقه افکنانه خود را در سپاه دشمن گذاشت.

ابوسفیان براى کسب اطمینان، شب هنگام عکرمه را نزد بنى قریظه فرستاد. او به قریظیان گفت: زمان به درازا کشیده و لازم است تا شما بر دشمن حمله برید. آنان گفتند فردا شنبه است و آنها جنگ نخواهند کرد، اگر قریش گروگانهاى خود را نزد آنان بفرستد روز یکشنبه جنگ را شروع خواهند کرد. عکرمه بازگشت و به ابوسفیان گفت که نعیم حقیقت را گفته است.[۶۵]

کمک‌های الهی به مسلمانان

رسول خدا (ص) روزهاى دوشنبه، سه ‌شنبه و چهارشنبه در مسجد احزاب، مشرکان را نفرین کرد و روز چهارشنبه دعایش اجابت شد.[۶۶]

محل استراحت پیامبر صلی الله علیه و آله در بعضی از شب‌های جنگ احزاب

چون شب شنبه فرا رسید، خداوند باد و طوفان را برانگیخت که همه چیز را ریشه‌ کن کرد. چنان که احدى جاى وسایل خود را نمى‌دید و خیمه‌ هایشان کنده شده و کاسه‌هایشان واژگون گردید. رسول خدا (ص) در آن شب بپاخاست و تا یک سوم از شب گذشته، نماز خواند.[۶۷]

به روایت یعقوبى، خدا بر مشرکان باد و تاریکى فرستاد؛ پس گریزان بازگشتند، بى آن که به چیزى توجّه کنند، تا آنجا که ابو سفیان بر شتر دست بسته خود سوار شد و چون خبرش به رسول خدا (ص) رسید، گفت: پیرمرد، به شتاب گرفته شد.[۶۸]

درباره فرشتگان نیز متون فراوانى در کتب تاریخ و حدیث آمده که مى ‌رساند: خداوند، فرشتگان را به کمک مسلمانان فرستاد. به عقیده مفسران آیه مبارکه زیر بیان مى‌کند که خداوند باد و فرشتگان را فرستاد تا احزاب را درهم کوبیدند: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیکمْ إِذْ جاءَتْکمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیراً».[۶۹] اى کسانى که ایمان آورده‌اید؛ نعمت خدا را بر خود یاد آرید، آنگاه که لشکرهایى به سوى شما در آمدند، پس بر سر آن‌ها تند بادى و لشکرهایى که آن‌ها را نمى‌دیدند، فرستادیم و خداوند به آنچه مى‌کنید، همواره بیناست.

خداوند فرشتگان را برانگیخت تا اسبان و شتران دشمن را تحریک مى‌کردند. مشرکان در حالى که شکست خوردند، پا به فرار گذاشتند، و راه سه روز را در یک روز مى ‌پیمودند.[۷۰]

ماموریت حذیفه بن یمان

حذیفه مى‌ گوید: «هرگز شبى تاریک‌ تر و طوفانى ‌تر از آن شب بر ما نگذشت، صداى باد چونان غرّش صاعقه و تاریکى شب آن قدر تیره و تار بود که هیچ کس انگشتان خود را نمى‌ دید. آن شب منافقان از رسول خدا (ص) اجازه مى‌ خواستند و مى ‌گفتند: خانه ‌هاى ما بى‌حفاظ است، ولى خانه‌هایشان بى‌حفاظ نبود. هیچ یک از آنان اجازه نمى‌خواست، مگر این که حضرت به او اجازه مى‌داد. پس یکى یکى رفتند و ما سیصد نفر یا در همین حدود، با پیغمبر (ص) ماندیم.»

پیامبر (ص) سه بار درخواست کرد تا کسى از احزاب برایش خبرى بیاورد، امّا از شدت گرسنگى، سرما و ترس احدى جواب او را نداد. ابو بکر گفت: یا رسول اللّه، حذیفه را بفرست. وقتى پیغمبر (ص) حذیفه را صدا زد، او از ترس محکم روى زمین نشست. حضرت او را فرمود که برخیزد. حذیفه برخاست. رسول خدا (ص) به او فرمود: «در میان احزاب خبرى است. از آنان برایم خبرى بیاور». در روایتى هست که فرمود: «خداوند به من خبر داده که باد را بر قریش فرستاده و آنان را به هزیمت کشانده است». پس حذیفه بیرون رفت و پیامبر (ص) برایش دعا کرد و ترس و سرما از او دور شد.

حذیفه رفت تا به احزاب نزدیک شد و مرد سیاه بزرگى دید که گروهى در مورد آتشى فروزان، گرد او نشسته ‌اند و احزاب از در مورد او پراکنده شده بودند و او مى‌ گفت: کوچ کنید، کوچ کنید. حذیفه پیش از آن ابو سفیان را نمى ‌شناخت. تیرى برگرفت تا به او بزند. به یاد سفارش پیامبر (ص) افتاد (که با کسی در این ماموریت درگیر نشود) پس خوددارى کرد. او مى ‌گوید: وقتى در میان جمع نشستم، ابو سفیان احساس کرد که بیگانه ‌اى در میان آنان وارد شده است و از این رو گفت: هر یک از شما، دست همنشین خود را بگیرد. من دست سمت راستى خود را گرفتم و پرسیدم: تو کیستى؟ گفت: معاویة بن ابى سفیان. سپس دست سمت چپى را گرفتم و پرسیدم: تو کیستى؟ گفت: عمرو بن عاص‌. من این کار را کردم که مبادا مرا شناسایى کند. از این رو من پیش دستى کردم. لختى در میان آنان ماندم. آنگاه به میان بنى کنانه و قیس رفتم و آنچه را که رسول خدا (ص) مرا فرموده بود، گفتم. (بگو: اى گروه قریش، مردم مى‌خواهند، فردا بگویند قریش کجاست؟ فرمانده مردم کجاست؟ سردمداران و سران مردم کجایند؟ سپس شما را پیش دارند تا جنگ کنید و فقط شما کشته شوید.) آنگاه وارد اردوگاه احزاب شدم.[۷۱]

فرار احزاب

حذیفه می گوید: «طوفان در اردوى مشرکان مى‌وزید و یک وجب از آن بیرون نمى‌رفت. به خداى سوگند، صداى سنگ‌ریزه‌ها را در باروبنه آنان مى‌شنیدم که در اثر باد به آن‌ها اصابت مى‌کرد. نزدیک‌هاى صبح فریاد مى‌زدند: قریش کجایند؟ سران مردم کجایند؟ آن‌ها مى‌گفتند همین بود که دیشب شنیدیم. سپس گفتند: بنى کنانه کجا هستند؟ گفتند: همین بود که دیشب شنیدیم. قیس کجایند؟ پس مى‌گفتند همین بود که دیشب شنیدیم. وقتى ابو سفیان این وضعیت را دید، دستور داد که بار کنند. احزاب بار کردند و طوفان بر آنان چیره شد و اموالشان را در هم پیچیده بود. ابو سفیان را دیدم که بر شتر دسته بسته‌اش سوار شد آن را به حرکت مى‌آورد و حیوان نمى‌توانست برخیزد تا این که دستش را باز کرد.»[۷۲]

نامه ابوسفیان به پیامبر (ص) و جواب ایشان

ابوسفیان پیش از آن که به سوى مکه کوچ کند، نامه ‌اى به رسول خدا (ص) نوشت. در این نامه آمده است: «پروردگارا به نام تو، به لات و عزّى سوگند مى‌خورم که با جمع خود به سوى تو آمدم و تصمیم داشتم که به هیچ روى بر نگردم تا تو را درمانده سازم و ریشه کن نمایم، ولى دیدم که برخورد با ما را خوش نداشتى و خندقر‌ها و تنگه ‌هایى فراهم ساخته ‌اى. اى کاش مى ‌دانستم چه کسى این کار را به تو آموخته است؟ اکنون هم اگر بر مى‌ گردیم؛ براى شما از طرف ما روزى دیگر چون احد خواهد بود که زن‌ها در آن روز گریبان خواهند درید.»

رسول خدا (ص) در پاسخ نامه ابو سفیان به ابى بن کعب دستور داد که چنین نوشت: «از محمّد رسول خدا (ص) به ابو سفیان پسر حرب، امّا بعد، غرور تو از دیرباز تو را نسبت به خدا مغرور ساخته است، امّا این که نوشته‌اى که با جمع خود به سوى ما آمده‌اى و قصد داشته‌اى که برنگردى تا ما را درمانده سازى و ریشه کن نمایى، این چیزى است که خداوند میان تو و آن مانع خواهد بود و عاقبت پسندیده را براى ما قرار خواهد داد تا دیگر نتوانى از لات و عزّى نام ببرى و این که گفته‌اى چه کسى به من کندن خندق را آموخته است، خداوند متعال براى خشمگین ساختن تو و یارانت، این را به من الهام فرمود و روزى خواهد رسید که فقط شب‌ها جرأت مدافعه از خود داشته باشى و روزى بر تو خواهد رسید که من در آن روز لات و عزّى و اساف و نائله و هبل را خواهم شکست تا امروز را به یادت آورم.»[۷۳]

شهدای احزاب

  1. سعد بن معاذ (از بنى عبد الأشهل) به دست «حبّان بن عرقه».
  2. أنس بن أوس بن عتیک (از بنى عبد الأشهل) به دست «خالد بن ولید مخزومى».
  3. عبد اللّه بن سهل بن رافع (از بنى عبد الأشهل).
  4. طفیل بن نعمان بن خنساء (از بنى جشم بن خزرج، سپس از بنى سلمه) به دست وحشىّ بن حرب.
  5. ثعلبة بن غنمه (از بنى جشم بن خزرج، از بنى سلمه) به دست هبیرة بن أبى وهب مخزومى.
  6. کعب بن زید (از بنى نجّار، از بنى دینار) به دست ضرار بن خطّاب فهرى.

غزوه احزاب آخرین هجوم قریش به مدینه

جنگ احزاب آخرین تلاش مشرکان براى ایجاد یک جبهه قوى و همگانى بر ضد اسلام بود. پس از آن قریش رو به تحلیل رفته و حملات مکرر رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم به قبایل اطراف، بویژه آنان که هوس مخالفت و تصمیم به غارت مدینه را داشتند، همه را بر سر جایشان نشاند. رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم پس از رفتن مشرکان فرمودند: «الان نغزوهم و لا یغزونا»، از این پس ما به جنگ آنان خواهیم رفت و آنان به جنگ ما نخواهند آمد.[۷۴]

پانویس

  1. ↑ الخصال، ۲/ ۳۶۸؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۴۴؛ شرح الاخبار، ۱/ ۲۸۷؛ الاختصاص، ۱۶۶- ۱۶۷.
  2. ↑ سیره رسول خدا(ص)، جعفریان ،ص:۵۵۰
  3. ↑ المغازى، ۲/ ۴۴۰- ۴۲۱؛ تاریخ ابن الورى، ۱/ ۱۶۰؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۲۴؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۵۸؛ دلائل النبوه( بیهقى)، ۳/ ۳۹۵؛ البدء و التاریخ، ۴/ ۲۱۷؛ شذرات الذهب، ۱/ ۱۱؛ مختصر التاریخ، ۴۲؛ المختصر فى اخبار البشر، ۱/ ۱۳۴؛ عیون الاثر، ۲/ ۵۵؛ تاریخ یعقوبى، ۲/ ۵۰؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۷۸؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۳۳؛ تهذیب سیره ابن هشام، ۱۸۸؛ تفسیر قمى، ۲/ ۱۷۶؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۱۶؛ المحبر، ۱۱۳؛ مروج الذهب، ۲/ ۲۱۹؛ الثقات، ۱/ ۲۶۴؛ وفاء الوفاء، ۱/ ۳۰۰؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۵۹؛ شرح بهجة المحافل، ۱/ ۲۶۲؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۱۶؛ الجامع( قیروانى)، ۲۷۹- ۲۸۱؛ التنبیه و الاشراف، ۱۱۵؛ انساب الاشراف، ۱/ ۳۴۳؛ مجمع البیان، ۸/ ۲۰۸؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۶۶؛ فتح البارى، ۷/ ۳۰۲؛ سیره دحلان، ۲/ ۲؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۶۱؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۹۳- ۹۴؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۱۸۰- ۱۸۱؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۷۹- ۴۸۰؛ فتوح البلدان، ۱/ ۲۳؛ صفة الصفوة، ۱/ ۴۵۵- ۴۵۹؛ الطبقات الکبرى، ۲/ ۲/ ۴۷؛ ۴/ ۱/ ۶۰؛ المصنّف، ۵/ ۳۶۷؛ سیره مغلطاى، ۵۶؛ العبر، ۲/ ۲/ ۲۹؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۲۸؛ المواهب اللدنیه، ۱/ ۱۱۰؛ الرصف، ۱/ ۶۰؛ جوامع السیره، ۱۴۸؛ تاریخ الاسلام( ذهبى)، ۱/ ۲۰۵؛ سیر اعلام النبلاء، ۱/ ۲۸۹- ۲۹۰
  4. ↑ المغازى، ج ۲، ص ۴۴۱؛ طبقات الکبرى، ج ۲، ص ۶۵؛ انساب الاشرف، ص ۳۴۳
  5. ↑ السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۳، ص ۲۱۴؛ زادالمعاد، ج ۳، ص ۲۶۹؛ وى این نظر را« اصح القولین» دانسته است‌
  6. ↑ تاریخ یعقوبى، ۲/ ۵۰.
  7. ↑ عنوان المعارف، ۱۲؛ جوامع السیره، ۱۴۸؛ المحبر، ۱۱۳؛ صحیح بخارى، ۳/ ۲۰؛ فتح البارى، ۷/ ۳۰۲؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۹۳؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۱۸۰؛ اعلام الورى، ۹۰؛ تاریخ ابن الوردى، ۱/ ۱۶۰؛ شرح صحیح مسلم، ۸/ ۶۴؛ العبر، ۲/ ۲/ ۲۹؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۰؛ المواهب اللدنیه، ۱/ ۱۱۰؛ تاریخ مختصر الدول، ۹۵؛ وفاء الوفاء، ۱/ ۳۰۰؛ تاریخ الاسلام( ذهبى)، ۱/ ۲۰۵؛ ۲۴۴؛ شذرات الذهب، ۱/ ۱۱؛ الجامع( قیروانى)، ۲۷۹؛ ۲۸۱؛ سیره مغلطاى، ۵۶؛ بهجة المحافل، ۱/ ۲۶۲؛ عیون الاثر، ۲/ ۵۵؛ دلائل النبوه( بیهقى)، ۳/ ۳۹۳- ۴۰۰؛ مجمع الزوائد، ۹/ ۲۴۵؛ تهذیب الکمال، ۱۰/ ۳۱؛ مناقب آل ابى طالب، ۴/ ۷۶؛ مرآة الجنان، ۱/ ۹؛ سیره دحلان، ۲/ ۲؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۲۸؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۱۶؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۶۱؛ حدائق الانوار، ۱/ ۵۲؛ الرصف، ۱/ ۶۰
  8. ↑ جامع البیان، ۵/ ۸۶؛ تفسیر القرآن العظیم، ۲/ ۵۱۳؛ دلائل النبوه( بیهقى)، ۳/ ۴۰۸.
  9. ↑ الارشاد، ۵۰
  10. ↑ این اتّفاق پیش از این هم، زمانى که کعب بن اشرف با همراهان خود براى درخواست کمک از قریش براى جنگ با محمّد( ص) و مسلمانان به مکه آمد، روى داد. احتمال داده مى‌شود یک بار بوده، امّا راویان اشتباه کرده‌اند.
  11. ↑ المغازى، ۱/ ۴۴۱- ۴۴۳
  12. ↑ المغازى، ۱/ ۴۴۱- ۴۴۳؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۱۲- ۵۱۳؛ عیون الاثر، ۲/ ۵۵؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۵۹؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۷۸؛ الثقات، ۱/ ۲۶۴- ۲۶۵؛ الدر المنثور، ۲/ ۱۷۲؛ جامع جامع البیان، ۵/ ۸۶؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۵۸؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۲۵- ۲۲۶؛ اعلام الورى، ۹۰؛ تفسیر القرآن الکریم، ۲/ ۵۱۳؛ الوفاء ۶۹۲؛ انساب الاشراف، ۱/ ۳۴۳؛ دلائل النبوه( بیهقى)، ۳/ ۳۹۸- ۳۹۹؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۳۳؛ تاریخ الاسلام( ذهبى)، ۱/ ۲۳۳؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۹۴- ۹۵؛ جوامع السیره، ۱۴۸؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۱۸۱- ۱۸۲؛ البدء و التاریخ، ۴/ ۲۱۶- ۲۱۷؛ تجارب الامم، ۱/ ۱۴۹؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۶۶- ۱۶۷؛ زاد المعاد، ۲/ ۱۱۷؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۰۹- ۳۱۰؛ سیره دحلان، ۲/ ۲؛ تهذیب سیره ابن هشام، ۱۸۸- ۱۸۹؛ تفسیر قمى، ۲/ ۱۷۶- ۱۸۸؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۱۶- ۲۳۳؛ شرح بهجة المحافل، ۱/ ۲۶۲- ۲۶۳؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۰؛ المواهب اللدنیه، ۱/ ۱۱۰؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۱۶- ۲۱۸؛ حدائق الانوار، ۲/ ۵۸۴؛ الارشاد، ۵۰- ۵۱؛ کشف الغمّه، ۱/ ۲۰۱- ۲۰۲؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۰.
  13. ↑ الاکتفاء، ۲/ ۱۵۸؛ در برخى منابع، محصول یک سال خیبر را به آنان وعده دادند؛ امتاع الاسماع، ۲۱۷۰۱؛ انساب الاشراف، ۱/ ۳۴۳؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۱۰؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۰؛ المغازى، ۲/ ۴۴۳؛ فتح البارى، ۷/ ۳۰۱؛ وفاء الوفاء، ۱/ ۳۰۱.
  14. ↑ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۰؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۵۹؛ دلائل النبوه( بیهقى)، ۳/ ۳۹۸- ۳۹۹
  15. ↑ انساب الاشراف، ۱/ ۳۴۳.
  16. ↑ المغازى/ترجمه،متن،ص:۳۳۲
  17. ↑ الخصال، ۲/ ۲۶۸؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۴۴
  18. ↑ المغازى/ترجمه،متن،ص:۳۳۳
  19. ↑ لمغازى، ۲/ ۴۴۴- ۴۴۵؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۱۹- ۲۲۱؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۱۱؛ الثقات، ۱/ ۲۶۵- ۲۶۶؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۱۴- ۵۱۵.
  20. ↑ المغازى، ۲/ ۴۴۵؛ تهذیب سیره ابن هشام، ۱۸۹؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۲۰؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۳۴؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۶۸؛ عیون الاثر، ۲/ ۵۵- ۵۷؛ دلائل النبوه( بیهقى)، ۳/ ۳۳۹؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۱۸۳؛ وفاء الوفاء، ۴/ ۱۴۰۷؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۵۹؛ فتح البارى، ۷/ ۳۰۱.
  21. ↑ بهجة المحافل، ۱/ ۲۶۳؛ حدائق الانوار، ۲/ ۵۸۵
  22. ↑ مغازى، ۱/ ۴۴۶؛ الکامل فى التاریخ ۲/ ۱۷۹؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۳۵؛ شرح بهجة المحافل، ۱/ ۲۶۳؛ سیرة المصطفى، ۴۹۵؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۲؛ سیره دحلان، ۲/ ۳؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۲۱؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۱۵؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۹۹؛ مجمع البیان، ۲/ ۴۲۷؛ ۸/ ۳۴۱؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۱۸۹؛ وفاء الوفاء، ۴/ ۱۲۰۵.
  23. ↑ التنبیه و الاشراف، ۲۱۶؛ زاد المعاد، ۲/ ۱۱۷؛ جوامع السیره، ۱۴۹؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۳۱؛ العبر، ۲/ ۲/ ۲۹؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۱۰۲- ۱۰۳؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۱؛ سیره دحلان، ۲/ ۴؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۱۵؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۱۶؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۲۳؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۶۸؛ المغازى، ۲/ ۴۴۱؛ عیون الاثر، ۲/ ۵۷
  24. ↑ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۱؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۱۵.
  25. ↑ البدء و التاریخ، ۴/ ۲۱۷؛ وفاء الوفاء، ۱/ ۳۰۰- ۳۰۱؛ ۴/ ۱۲۰۴؛ المغازى، ۲/ ۴۵۴؛ العبر، ۲/ ۲/ ۲۹؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۳۱؛ زاد المعاد، ۲/ ۱۷؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۸۰؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۶۲؛ انساب الاشراف، ۱/ ۳۴۳؛ تاریخ الاسلام( ذهبى)، ۱/ ۲۳۶؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۳۷؛ جوامع السیره، ۱۴۹؛ فتح البارى، ۷/ ۳۰۷؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۴۱۵؛ بهجة المحافل، ۱/ ۲۶۴؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۱۲۵؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۲؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۰۰؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۶۸
  26. ↑ مغازی، ۲/ ۴۵۰- ۲۵۲؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۱۵؛ تاریخ یعقوبى، ۲/ ۳۱۲؛ وفاء الوفاء، ۴/ ۱۲۰۶
  27. ↑ تفسیر قمى، ۲/ ۱۷۹؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۲۰.
  28. ↑ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۳؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۲۴؛ الکافى، ۵/ ۴۷؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۷۸؛ المغازى، ۲/ ۴۷۴؛ عیون الاثر، ۲/ ۶۲؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۳۷؛ تهذیب سیره ابن هشام، ۱۹۴؛ سیره دحلان، ۲/ ۸؛ زاد المعاد، ۲/ ۱۱۸؛ بهجة المحافل، ۱/ ۲۷۱- ۲۷۲؛ وسائل الشیعة، ۱۱/ ۱۰۵؛ کنز العمّال، ۱/ ۲۹۱؛ جوامع السیره، ۱۵۰؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۶۹؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۲۱.
  29. ↑ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۲۴- ۲۲۵؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۲۴؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۰۰؛ سیره مغلطاى، ۵۶؛ التنبیه و الاشراف، ۲۱۶؛ وفاء الوفاء، ۱/ ۳۰۱؛ ۴/ ۲۰۴؛ الثقات، ۱/ ۲۲۶؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۸۰؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۱۳؛ الاختفاء، ۲/ ۱۶۲؛ الوفاء، ۶۹۳؛ مناقب آل ابى طالب، ۱/ ۱۹۷؛ تاریخ الاسلام( ذهبى)، ۲/ ۲۲۳؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۳۶- ۲۳۷؛ العبر، ۲/ ۲/ ۲۹؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۱۹۷؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۱۰۲؛ المواهب اللدنیه، ۱/ ۱۱۰- ۱۱۲؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۲۴؛ کشف الغمّه، ۱/ ۱۹۷؛ شرح نهج البلاغه، ۴/ ۲۶۷؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۴۸؛ عیون الاثر، ۱/ ۵۷- ۵۸؛ تهذیب سیره ابن هشام، ۱۹۰؛ دلائل النبوه( بیهقى)، ۳/ ۴۲۸؛ البدء و التاریخ، ۴/ ۲۱۷؛ مختصر التاریخ، ۴۳؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۵۹؛ جوامع السیره، ۱۴۹؛ فتح البارى، ۷/ ۳۰۱- ۳۰۷؛ سعد السعود، ۱۳۸.
  30. ↑ المغازى، ۲/ ۴۵۷؛ المواهب اللدنیه، ۱/ ۱۱۰؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۰.
  31. ↑ الکافى، ۵/ ۴۶؛ وسائل الشیعة، ۱۱/ ۱۰۵.
  32. ↑ دلائل النبوه، بیهقى، ج ۳، ص ۴۰۱
  33. ↑ المغازى، ج ۲، صص ۴۵۷- ۴۵۵
  34. ↑ دلائل النبوة، بیهقى، ج ۳، ص ۴۰۳؛ السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۳، ص ۲۲۲
  35. ↑ المغارى، ج ۲، صص ۴۵۸- ۴۵۷
  36. ↑ دلائل النبوه، بیهقى، ج ۳، ص ۴۴۲؛ السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۳، ص ۲۲۸؛ انساب الاشراف، ج ۱، ص ۳۴۷
  37. ↑ سیره مغلطاى، ۵۶؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۲۶؛ الوفاء، ۴/ ۶۹؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۴- ۴۹۲؛ سیره دحلان، ۲/ ۱۲؛ المواهب اللدنیه، ۲/ ۱۱۵؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۶۴.
  38. ↑ شذرات الذهب، ۱/ ۱۱؛ التنبیه و الاشراف، ۲۱۶؛ مرآة الجنان، ۱/ ۹- ۱۰؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۳۹؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۲۶؛ انساب الاشراف، ۱/ ۳۴۵؛ بهجة المحافل، ۱/ ۲۷۱؛ المواهب اللدنیه، ۱/ ۱۱۵؛ تفسیر قمى، ۲/ ۱۸۵؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۲۸؛ المغازى، ۲/ ۴۴۰؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۲۹.
  39. ↑ وفاء الوفاء، ۱/ ۳۰۱؛ فتح البارى، ۷/ ۳۰۱؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۹۰- ۴۲۹؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۴۶؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۳۹؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۲۶؛ المغازى، ۱/ ۴۱۹.
  40. ↑ شذرات الذهب، ۱/ ۱۱؛ تاریخ ابن الوردى، ۱/ ۱۶۲؛ اعلام الوردى، ۹۱؛ مناقب آل ابى طالب، ۱/ ۱۹۸؛ مرآة الجنان، ۱/ ۱۰؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۲؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۵۲؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۳۰۹.
  41. ↑ التنبیه و الاشراف، ۲۱۶؛ العبر، ۲/ ۲؛ ۳۰؛ سیره دحلان، ۲/ ۱۲؛ زاد المعاد، ۲/ ۱۱۸
  42. ↑ سیره مغلطاى، ۵۶؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۲۶؛ الوفاء، ۴/ ۶۹؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۴- ۴۹۲؛ سیره دحلان، ۲/ ۱۲؛ المواهب اللدنیه، ۲/ ۱۱۵؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۶۴.
  43. ↑ عیون الاثر، ۲/ ۵۸؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۴؛ المغازى، ۲/ ۴۶۰؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۱۵؛ سیره دحلان، ۲/ ۴- ۵؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۲۸؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۲۸.
  44. ↑ تفسیر قمى، ۲/ ۱۸۶؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۳۰.
  45. ↑ متاع الاسماع، ۱/ ۲۳۱- ۲۳۲؛ المغازى، ۲/ ۴۶۸- ۴۶۱؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۳۷؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۲۰۷؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۱۰۸؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۸۲؛ تاریخ الامم و الملوک، ۱/ ۲۴۰؛ شرح بهجة المحافل، ۱/ ۲۶۸؛ المواهب اللدنیه، ۱/ ۱۱۳؛ جوامع السیره، ۱۵۱؛ اعلام الورى، ۱۰۱؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۴؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۲۱؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۰۶- ۲۰۷؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۸؛ سیره دحلان، ۲/ ۸؛ انساب الاشراف، ۱/ ۳۴۷؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۷۰- ۱۷۱؛ دلائل النبوه (بیهقى)، ۴۳۶؛ العبر، ۲/ ۳۰۲؛ عیون الاثر، ۲/ ۶۳؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۸۳؛ دلائل النبوه (بیهقى)، ۳/ ۴۴۱- ۴۴۲.
  46. ↑ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۳۷؛ بنگرید: الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۸۲؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۴۲۰؛ سیره ابن هشام، ۴/ ۲۳۸- ۲۳۹؛ سیره دحلان، ۲/ ۸؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۳۱- ۲۳۲؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۴؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۸؛ دلائل النبوه( ابو نعیم)، ۴۳۶؛ العبر، ۲/ ۲/ ۳۰؛ عیون الاثر، ۲/ ۶۳؛ تاریخ الاسلام( ذهبى)، ۱/ ۲۴۰؛ البدء و التاریخ، ۴/ ۲۱۸؛ جوامع السیره، ۱۵۱؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۷۰؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۲۰۷- ۲۰۸؛ سیر اعلام النبلاء، ۱/ ۲۸۱- ۲۸۲؛ مسند احمد، ۶/ ۱۴۱؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۲۱؛ صحیح بخارى، ۳/ ۲۳.
  47. ↑ عیون الاثر، الاسماع، ۷/ ۷۲؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۵۰؛ تهذیب سیره ابن هشام، ۲۰۰؛ سیره دحلان، ۲/ ۱۷؛ شرح بهجة المحافل، ۱/ ۲۷۲؛ المواهب اللدنیه، ۱/ ۱۱۶؛ جوامع السیره، ۱۵۴؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۱۲۱؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۹۱؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۲۳۳؛ تاریخ الاسلام( ذهبى)، ۱/ ۲۶۶؛ سیر اعلام النبلاء، ۱/ ۲۸۷؛ سیره حلبى، ۲/ ۲۳۸؛ فتح البارى، ۷/ ۳۱۷؛ تفسیر قمى، ۲/ ۱۸۸؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۳۲؛ الاستیعاب، ۴/ ۳۱۱؛ المفصّل فى تاریخ العرب قبل الاسلام، ۸/ ۳۸۷؛ التراتیب الاداریه؛ الاصابه، ۴/ ۳۰۲- ۴۰۳
  48. ↑ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۳۲؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۳۲- ۵۳۳؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۱۰۵؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۷۳؛ المغازى، ۲/ ۴۷۰؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۲۸۶؛ الارشاد، ۵۲؛ مناقب آل ابى طالب، ۱/ ۱۹۸؛ کشف الغمّه، ۱/ ۱۹۷- ۱۹۸؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۸۱؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۳۹؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۲؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۰۲؛ عیون الاثر، ۲/ ۶۱؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۳۵؛ تهذیب سیره ابن هشام، ۱۹۳؛ دلائل النبوه( بیهقى)، ۳/ ۴۳۶- ۴۳۷؛ سیره دحلان، ۲/ ۶؛ شرح نهج البلاغه، ۱۹/ ۶۲؛ جوامع السیره، ۱۵۰؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۶۶؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۳۰۲؛ تاریخ الاسلام( ذهبى)، ۱/ ۲۳۸- ۲۳۹؛ الوفاء، ۶۹۳؛ العبر، ۲/ ۲/ ۳۰دحلان، ۲/ ۶؛ شرح نهج البلاغه، ۱۹/ ۶۲؛ جوامع السیره، ۱۵۰؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۶۶؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۳۰۲؛ تاریخ الاسلام (ذهبى)، ۱/ ۲۳۸- ۲۳۹؛ الوفاء، ۶۹۳؛ العبر، ۲/ ۲/ ۳۰
  49. ↑ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۳۲؛ سیره حلبى، ۲/ ۲۱۸؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۳۳؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۸۱؛ المغازى، ۲/ ۴۷۰؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۶؛ عیون الاثر، ۲/ ۶۱؛ دلائل النبوه-( بیهقى)، ۳/ ۴۷۳؛ سیره دحلان، ۲/ ۶؛ شرح نهج البلاغه، ۱۹/ ۶۲- ۶۳؛ ۱۵/ ۸۵- ۸۶؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۲۰۲- ۲۰۳؛ تاریخ الاسلام( ذهبى)، ۱/ ۲۳۹؛ العبر، ۲/ ۲/ ۳۰
  50. ↑ . مجمع البیان، ۸/ ۳۴۲؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۰۲؛ شرح نهج البلاغه، ۱۴/ ۲۳۷
  51. ↑ مجمع البیان، ۱۸/ ۳۴۲؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۰۲؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۶؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۶۱؛ ینابیع الموده، ۹۵
  52. ↑ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۲؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۰۲؛ ۴۱/ ۸۸؛ مناقب آل ابى طالب، ۳/ ۱۳۵
  53. ↑ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۸۶.
  54. ↑ الخصال، ۲/ ۳۶۸؛ الاختصاص، ۱۶۷
  55. ↑ تفسیر قمى، ۲/ ۱۸۲- ۱۸۳؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۲۵
  56. ↑ مناقب آل ابى طالب، ۱/ ۱۹۸.
  57. ↑ شرح نهج البلاغه، ۱۹/ ۶۳- ۶۴؛ الارشاد، ۵۹- ۶۰؛ عیون الاثر، ۲/ ۶۱؛ اعلام الورى، ۱۹۴- ۱۹۵؛ المغازى، ۲/ ۴۷۰- ۴۷۱؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۶۱؛ مناقب آل ابى طالب، ۳/ ۱۳۵؛ بحار الانوار، ۴۱/ ۸۸- ۸۹؛ ۲۰/ ۲۰۳- ۲۰۵؛ ۲۲۵- ۲۲۸؛ ۲۵۴- ۲۵۶؛ تفسیر قمى، ۲/ ۱۸۱- ۱۸۵؛ کشف الغمّه، ۱/ ۲۰۴؛ سیره دحلان، ۲/ ۶- ۷؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۱۹
  58. ↑ کشف الغمّه، ۱/ ۲۰۵؛ ینابیع الموده، ۹۴- ۹۵؛ اعلام الورى، ۱۹۴؛ مناقب آل ابى طالب، ۳/ ۱۳۶؛ شرح نهج البلاغه، ۱۳/ ۲۶۱؛ ۲۸۵؛ ۱۹/ ۶۱؛ الطرائف، ۶۰؛ کنز الفوائد، ۱۳۷؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۳؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۰۵؛ نهج الحق، ۲۱۷
  59. ↑ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۳۲
  60. ↑ المغازى، ج ۲، ص ۴۷۲؛ دلائل النبوه، بیهقى، ج ۳، ص ۴۳۷؛ در نقلهاى دیگر تصریح شده که امام على علیه السلام او را کشته است نک: دلائل النبوه، بیهقى، ج ۳، ص ۴۳۸؛ المغازى، ج ۲، ص ۴۹۶؛ گفتنى است که نقلى حکایت از زخمى شدن سر امام به دست عمرو دارد؛ نک: انساب الاشراف، ج ۱، ص ۳۴۵؛ اشعار زیبایى از امام در برابر رجزخوانیهاى عمر روایت شده است؛ نک: دلائل النبوه، بیهقى، ج ۳، ص ۴۳۹- ۴۳۸؛ عیون الاثر، ج ۲، ص ۹۳
  61. ↑ مناقب آل ابى طالب، ۲/ ۱۱۵؛ بحار الانوار، ۴۱/ ۵۱.
  62. ↑ ر این باره بنگرید: کنز العمّال، ۱۲/ ۲۱۹؛ تاریخ بغداد، ۱۳/ ۱۹؛ مقتل الحسین( خوارزمى)، ۴۵؛ مستدرک حاکم، ۳/ ۳۲؛ مناقب خوارزمى، ۵۸؛ مناقب آل ابى طالب، ۱۳/ ۱۳۸؛ شرح المواقف، ۸/ ۳۷۱؛ فرائد السمطین، ۱/ ۲۵۶؛ شواهد التنزیل، ۲/ ۱۴؛ هدایة المرتاب، ۱۴۸؛ التفسیر الکبیر، ۳۲/ ۳۱؛ فضائل الخمسه فى الصالح السته، ۳/ ۳۲۳؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۶۲؛ ینابیع الموده، ۹۴- ۹۶؛ سعد السعود، ۱۳۹؛ الطرائف، ۶۰؛ کنز الفوائد، ۱۳۷؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۱۹- ۳۲۰؛ شرح المقاصد، ۵/ ۲۹۸؛ فردوس الاخبار، ۳/ ۴۵۵؛ نفحات اللاهوت، ۹۱؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۳؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۰۵؛ احقاق الحق( ملحقات)، ۱۶/ ۴۰۳؛ ۶/ ۶۵؛ حیاة الحیوان، ۲۷۴؛ روضة الاحباب، ۳۲۷؛ مفتاح النجاه، مناقب على( ع)، ۲۶
  63. ↑ بحار الانوار، ۲/ ۲۰۵؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۳؛ شواهد التنزیل، ۲/ ۱۲
  64. ↑ شرح نهج البلاغه، ۱۹/ ۶۰؛ احقاق الحق، ۶/ ۸؛ سیرة المصطفى، ۵۰۳؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۷۳
  65. ↑ تجارب الامم، ۱/ ۱۵۰- ۱۵۲؛ المغازى، ۲/ ۴۸۱- ۴۸۴؛ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۴۱- ۵۴۵؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۸۲؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۳۶- ۲۳۸؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۱۱۱- ۱۱۲؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۴۲- ۲۴۳؛ تاریخ ابن الوردى، ۱/ ۱۶۲؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۴۰- ۲۴۲؛ تفسیر قمى، ۲/ ۱۸۱- ۱۸۶؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۳۲- ۲۰۷- ۲۰۸؛ ۲۲۴؛ ۲۲۸- ۲۲۹؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۴؛ نهایة الارب، ۱۷/ ۱۷۵- ۱۷۷؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۹۰؛ العبر، ۲/ ۲/ ۳۰- ۳۱؛ عیون الاثر، ۲/ ۶۴- ۶۵؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۶۳؛ جوامع السیره، ۱۵۱- ۱۵۲؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۷۲- ۱۷۴؛ شرح الاخبار، ۱/ ۲۹۷- ۲۹۹؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۲۱۴- ۲۱۶؛ تاریخ الاسلام (ذهبى)، ۲۴۱- ۲۴۲؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۴۲؛ فتح البارى، ۷/ ۳۰۹؛ تهذیب سیره ابن هشام، ۱۹۴- ۱۹۶؛ دلائل النبوه (بیهقى)، ۲۱۹- ۲۲۰؛ زاد المعاد، ۲/ ۱۱۸؛ بهجة المحافل، ۱/ ۲۶۷- ۶۷۱.
  66. ↑ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۴۰؛ بنگرید: تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۹۰؛ اعلام الورى، ۱۰۰؛ الکافى، ۸/ ۲۳۳؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۶۸- ۲۶۹؛ سیره دحلان، ۲/ ۱۲؛ المغازى، ۲/ ۴۸۷؛ سیره حلبى، ۲/ ۳۲۴.
  67. ↑ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۳۸؛ المغازى، ۲/ ۴۸۸؛ سیره دحلان، ۱۲ و ۲/ ۸؛ حبیب السیر، ۱/ ۳۶۴.
  68. ↑ تاریخ یعقوبى، ۲/ ۵۰؛ بنگرید: الخرائج و الجرائح، ۱۵۲؛ بحار الانوار، ۲۰/ ۲۴۹
  69. ↑ احزاب( ۳۳): ۹.
  70. ↑ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۶۴.
  71. ↑ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۷۴- ۵۴۹؛ کنز العمّال، ۱۰/ ۲۸۲- ۲۸۵؛ تجارب الامم، ۲/ ۱۵۲- ۱۵۳؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۳۹؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۸۴؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۴۴؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۱۱۳- ۱۱۵؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۲۱۷- ۲۲۱؛ اعلام الورى، ۱۰۱؛ عیون الاثر، ۲/ ۶۵- ۶۶؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۴۳؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۴- ۳۴۵؛ نهایة الارب، ۱۷۴/ ۱۷۷- ۱۷۸؛ المغازى، ۲/ ۴۸۹- ۴۹۰؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۹۱- ۴۹۲؛ الکافى، ۸/ ۲۷۸- ۲۷۹؛ تفسیر قمى، ۲/ ۱۸۷؛ مستدرک حاکم، ۳/ ۳۱؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۷۴- ۱۷۵؛ السنن الکبرى، ۹/ ۱۴۸- ۱۴۹.
  72. ↑ سبل الهدى و الرشاد، ۴/ ۵۷۴- ۵۴۹؛ کنز العمّال، ۱۰/ ۲۸۲- ۲۸۵؛ تجارب الامم، ۲/ ۱۵۲- ۱۵۳؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۳۹؛ الکامل فى التاریخ، ۲/ ۱۸۴؛ تاریخ الامم و الملوک، ۲/ ۲۴۴؛ البدایة و النهایه، ۴/ ۱۱۳- ۱۱۵؛ سیره ابن کثیر، ۳/ ۲۱۷- ۲۲۱؛ اعلام الورى، ۱۰۱؛ عیون الاثر، ۲/ ۶۵- ۶۶؛ سیره ابن هشام، ۳/ ۲۴۳؛ مجمع البیان، ۸/ ۳۴۴- ۳۴۵؛ نهایة الارب، ۱۷۴/ ۱۷۷- ۱۷۸؛ المغازى، ۲/ ۴۸۹- ۴۹۰؛ تاریخ الخمیس، ۱/ ۴۹۱- ۴۹۲؛ الکافى، ۸/ ۲۷۸- ۲۷۹؛ تفسیر قمى، ۲/ ۱۸۷؛ مستدرک حاکم، ۳/ ۳۱؛ الاکتفاء، ۲/ ۱۷۴- ۱۷۵؛ السنن الکبرى، ۹/ ۱۴۸- ۱۴۹.
  73. ↑ المغازى، ۲/ ۴۲۹؛ امتاع الاسماع، ۱/ ۲۴۰؛ خاتم النبیین، ۲/ ۱۴۲؛ انساب الاشراف، ۱/ ۳۴۴؛ النزاع و التخاصم، ۱۷- ۱۸؛ الغدیر، ۳/ ۲۱۲
  74. ↑ لمعرفة والتاریخ، ج ۲، ص ۶۲۲؛ حلیة الاولیاء، ج ۴، ص ۳۴۵؛ عیون الاثر، ج ۲، ص ۹۹؛ دلائل النبوه، بیهقى، ج ۳، صص ۴۵۸- ۴۵۷؛ در پاورقى همو از: کتاب بخارى، ج ۵، ص ۴۸

منابع

  • سیره رسول خدا صلى الله علیه و آله وسلم‌، رسول جعفریان، دلیل ما، قم‌، ۱۳۸۳ش‌.
  • سیرت جاودانه/ ترجمه‌ الصحیح من سیرة النبی الأعظم‌، جعفر مرتضى العاملى/ مترجم محمد سپهرى‌، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى‌، ۱۳۸۴ش‌.
  • مغازى تاریخ جنگهاى پیامبر(ص)، محمد بن عمر واقدى (م ۲۰۷)، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، تهران، مرکز نشر دانشگاهى، چ دوم، ۱۳۶۹ش.
  • تاریخ پیامبر اسلام‌، محمد ابراهیم آیتى، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۸ش‌.
غزوات پیامبر اکرم (ص)
2 هجری غزوه ودّان * غزوه بواط * غزوه عشيره‌ * غزوه كدر * غزوه بنى قينقاع * غزوه سويق‌
3 هجری غزوه بدر * غزوه غطفان‌ * غزوه احد * غزوه حمراء الأسد
4 هجری غزوه بنى نضير * غزوه ذات الرقاع * غزوه بدر الموعد
5 هجری غزوه دومة الجندل‌ * غزوه خندق یا احزاب * غزوه بنى قريظه‌
6 هجری غزوه بنى لحيان * غزوه ذى قرد * غزوه بنى مصطلق * غزوه حديبيه
7 هجری غزوه خيبر
8 هجری غزوه فتح مكه‌ * غزوه حنين * غزوه طائف‌
9 هجری غزوه تبوك‌
حضرت محمد (صلی الله علیه و آله)
رحمة للعالمین.jpg
رویدادهای مهم زندگی
حمله اصحاب فیل به مکه • سفر پیامبر اکرم به شام • ازدواج با حضرت خدیجه کبری (س) • گذاشتن سنگ حجرالاسود در جای خویش • مبعث • معراج • ولادت حضرت فاطمه سلام الله علیها • رفتن به شعب ابی طالب • عام الحزن•سفر به طائف • هجرت به مدینه • ازدواج حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) • غزوه بدر • غزوه احد • غزوه احزاب • صلح حدیبیه • غزوه خیبر • سریه ذات السلاسل • فتح مکه • غزوه حنین • غزوه تبوک • غدیر خم
بستگان
امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) •عبدالله بن عبدالمطلب(س) • عبدالمطلب • ابوطالب(ع) • حمزه بن عبدالمطلب(ع) • عباس بن عبدالمطلب • ابولهب • جعفر طیار • آمنه(س) • فاطمه بنت اسد(س) • خدیجه کبری(س) • حضرت زهرا(س) • امام حسن(ع) • امام حسین(ع) • حضرت زینب(س)
اصحاب
سلمان فارسی • عمار بن یاسر • ابوذر • مقداد • ابوسلمه مخزومی • زيد بن حارثه • عثمان بن مظعون • مصعب بن عمیر • ابوبکر • طلحه • زبیر • عثمان بن عفان • عمر بن خطاب • سعد بن ابی وقاص • عبدالله بن مسعود • اسعد بن زراره • سعد بن معاذ • سعد بن عباده • عثمان بن حنیف • سهل بن حنیف • ابو ایوب انصاری • حذیفة بن یمان• خالد بن سعيد • خزیمة بن ثابت • عبدالله بن رواحه • اویس قرنی • عبدالله بن مسعود • بلال حبشی
مکان های مرتبط
مکه • مدینه • غار حرا • کعبه • شعب ابوطالب • غدیر خم • فدک • بقیع • غار ثور • مسجد قبا • مسجد النبی • مسجد الحرام


برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=غزوه_احزاب&oldid=118429»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا