نهج البلاغة: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(فرهنگ‌‌نامه‌های موضوعی)
 
(۴۲ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
{{متوسط}}
+
{{خوب}}
نهج البلاغه مجموعه گرد آوری شده و انتخابی [[سید رضی]] (م 406ه.ق) از سخنان [[امام علی علیه السلام]] در سه بخش خطبه ها ، نامه ها و جملات کوتاه است. سید رضی این مجموعه را براساس ذوق ادبی خویش فراهم آورده است اما امروزه بیشتر به جهت مباحث گسترده توحیدی، اجتماعی، اخلاقی، تاریخی و سیاسی آن در نزد مسلمانان حائز اهمیت است. نهج البلاغه را تاکنون بسیاری از عالمان [[شیعه]] و [[سنی]] شرح نموده اند.
+
{{مشخصات کتاب
  
==گردآورنده نهج البلاغة==
+
|عنوان=
  
'''<I>زندگی نامه:</I>'''
+
|تصویر= [[پرونده:نهج البلاغه.jpg|240px|وسط]]
  
ابوالحسن محمد بن حسین بن موسی موسوی بغدادی، معروف به سیدرضى (م 406 ق). در شهر [[بغداد]] و در خانواده ای شریف و اصیل و از نسل امامان معصوم علیهم السلام به دنیا آمد. نسب او از پدر به ابراهیم مجاب فرزند [[امام کاظم]] علیه السلام و از طرف مادر به [[امام سجاد]] علیه السلام می رسد. پدرش، ابواحمد حسین، از شخصیت های برجسته و مورد توجه حکومت، بزرگ [[سادات]]، مسئول رسیدگی به شکایات مردم و امیر [[حج]] بود. مادرش فاطمه، دختر ابومحمد حسین بن احمد بن محمد کبیر، زنی دانشمند و با[[تقوا]] بود و [[شیخ مفید]] کتاب [[احکام النساء]] را به درخواست ایشان به نگارش درآورد.
+
|نویسنده= سید رضی
  
شبی شیخ مفید، [[حضرت فاطمه]] علیها السلام را در خواب دید که دست [[امام حسن]] و [[امام حسین]] علیهماالسلام را در حالی که دو کودک خردسال هستند، گرفته و نزد او آورده و می فرماید: ای شیخ! به این دو کودک من علم [[فقه]] بیاموز. شیخ مفید پس از بیدار شدن، از این خواب خود شگفت زده می شود. صبح همان روز مادر سیدرضی و [[سید مرتضی]]، این دو کودک را نزد او می آورد و می گوید: ای شیخ! به این دو کودک من علم فقه را بیاموز. شیخ مفید از این حادثه منقلب و گریان گشت و خواب خود را برای آنان تعریف کرد و مسئولیت تربیت و تعلیم این دو سید بزرگوار را عهده دار گردید.
+
|موضوع= سخنان امام علی علیه‌السلام
  
سیدرضی شخصیتی اندیشمند و دارای قدرت هوش و درکی بالا بود. او مدرسه ای در شهر بغداد تأسیس کرد و به تربیت شاگردانی در علوم اسلامی پرداخت و کتابخانه بزرگی نیز برای استفاده شاگردان خود در آن مدرسه برپا نمود.<ref name = "zamiri">کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، محمدرضا ضميري</ref>
+
|زبان= عربی
  
'''<I>اساتید:</I>'''
+
|تعداد جلد= ۱
  
شیخ مفید، ابوبکر محمد بن موسی خوارزمی، ابوالحسن علی بن عیسی ربعی، ابوالفتح عثمان بن جنی موصلی، ابوسعید حسن بن عبدالله سیرافی.
+
|عنوان افزوده1= 
  
'''<I>آثار:</I>'''
+
|افزوده1= 
  
نهج البلاغه، [[خصائص ائمه]]، [[تلخیص البیان عن مجاز القرآن]]، [[المجازات النبویه]]، [[حقائق التأویل فی متشابه التنزیل]].
+
|عنوان افزوده2=
  
==انگیزه تالیف==
+
|افزوده2=
  
سیدرضی علاوه بر تبحر در رشته های مختلف علوم اسلامی، یکی از بزرگترین ادبا و شعرای زمان خویش قلمداد می شد. سیدرضی در مقدمه نهج البلاغه انگیزه خود را در جمع آوری این کتاب شریف چنین بیان می دارد:
+
|لینک= [http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/42381/ نهج البلاغه]
  
«من در سنین جوانی شروع به تألیف کتابی در خصائص [[ائمه اطهار]] علیهم السلام نمودم تا اخبار و کلمات آن بزرگواران را به صورت گلچین شده جمع آوری نمایم. زمانی که خصائص مربوط به امیرالمؤمنین علیه السلام را به اتمام رساندم، مشکلاتی پیش آمد که نتوانستم کتاب را کامل نمایم. در پایان فصول این کتاب، فصلی در کلمات قصار آن حضرت آمده بود؛ لکن [[خطبه]] ها و نامه های مفصل ایشان را ذکر نکرده بودم. چون عده ای از دوستان این فصل از کتاب را دیدند، برایشان جالب بود؛ لذا از من درخواست کردند تا کتابی مستقل درباره کلمات گرانبهای امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات گوناگون تألیف نمایم. من هم که دیدم چنین گردآوری تاکنون انجام نشده، دست به تألیف این کتاب عظیم زدم... و نام آن را نهج البلاغه گذاشتم».
+
}}
 +
کتاب شریف '''«نهج‌البلاغه»''' مجموعه‌ای است از [[خطبه|خطبه‌ها]]، نامه‌ها و جملات کوتاه امیرالمؤمنین [[امام علی علیه السلام|امام علی]] (علیه‌السلام) که [[سید رضی]] (م، ۴۰۶ ق) آن را براساس ذوق ادبی خویش و با معیار قرار دادن [[بلاغت]] آنها گردآوری نموده است. این کتاب به اذعان بسیاری از علما، پس از «[[قرآن|قرآن کریم]]» زیباترین و برترین تجلی بلاغت است. نهج‌البلاغه در دوره‌های بعدی بیشتر به جهت مباحث گسترده [[توحید|توحیدی]]، اجتماعی، [[اخلاق|اخلاقی]]، [[تاریخ|تاریخی]] و سیاسی آن مورد توجه قرار گرفت. تاکنون بسیاری از عالمان [[شیعه]] و [[سنی]] این کتاب را شرح نموده‌اند.  
  
ذکر این نکته لازم است که سیدرضی از بین منابع فراوانی که در اختیار داشته، قسمت هایی را با دید ادبی گلچین کرده است. او خود در مقدمه به این مطلب اشاره دارد و در باب نامگذاری کتابش به نهج البلاغه می گیود:
+
==گردآورنده نهج‌البلاغه==
  
بعد از تمام شدن كتاب چنين ديدم كه نامش را «نهج البلاغه» بگذارم زيرا اين كتاب درهاى بلاغت را به روى بيننده مى‌گشايد، و خواسته‌ هايش را به او نزديك مى ‌سازد. <ref> ترجمه نهج البلاغه دشتی، ص 29 </ref>
+
گردآورنده مجموعه «نهج البلاغه»، محمد بن حسین موسوی بغدادی، معروف به [[سید رضی|سید رضى]] (۴۰۶-۳۵۹ ق) است. او در شهر [[بغداد]] و در خانواده ای شریف و اصیل و از نسل [[ائمه اطهار|امامان معصوم]] علیهم السلام به دنیا آمد. نسب او از پدر به [[ابراهیم مجاب]] فرزند [[امام کاظم]] علیه السلام و از طرف مادر به [[امام سجاد]] علیه السلام می رسد.  
  
==بخش های اصلی نهج البلاغه==
+
سید رضی از شاگردان مبرز [[شیخ مفید]] بود. او شخصیتی اندیشمند و دارای قدرت هوش و درکی بالا بود و در سنین جوانی در علوم مختلف متبحر بود. اما بیشتر شهرت او در [[ادبیات عرب]] است و او را سرآمد شاعران آل ابی طالب دانسته اند.<ref>نگاهی به زندگانی پر افتخار شریف رضی، علی دوانی، مجله پژوهشهای نهج البلاغه، زمستان ۱۳۸۱ و بهار ۱۳۸۲، شماره ۶.</ref>
  
نهج البلاغه در سه بخش اصلی به شرح زیر تنظیم شده است:
+
سید رضی در دولت [[آل بویه]] مناصب مهم و بزرگی همچون نقابت‌ و [[امير الحاج|امارت حاج]] و ریاست [[دیوان (تشکیلات اداری)|دیوان]] مظالم را بر عهده داشت. او مدرسه ای در شهر [[بغداد]] تأسیس کرد و به تربیت شاگردانی در [[علوم اسلامی]] پرداخت و کتابخانه بزرگی نیز برای استفاده شاگردان خود در آن مدرسه برپا نمود.<ref name="zamiri">کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.</ref>
  
# خطبه ها که شامل 239 خطبه است و از نظر زمانی به سه بخش تقسیم می شود:
+
از دیگر تألیفات او می توان به [[خصائص الائمه]]، [[تلخيص البيان عن مجازات القرآن|تلخیص البیان عن مجاز القرآن]]، [[المجازات النبویه]] و [[حقایق التأویل فی متشابه التنزیل (کتاب)|حقائق التأویل فی متشابه التنزیل]] اشاره نمود.
## قبل از حکومت، مانند خطبه های 5 ـ 67 ـ 139 و...؛
 
## در هنگام خلافت، مانند خطبه های 3 ـ 12 ـ 15 ـ 16 و...؛
 
## بعد از خلافت، مانند خطبه های 20 ـ 21 ـ 27 ـ 105 ـ 47 ـ 108 و...
 
# نامه ها که شامل 79 نامه است و تقریباً تمام آن ها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده اند.
 
# کلمات قصار یا قصار الحکم که شامل 480 کلمه است و از حیث موضوعات بسیار متنوع <ref name="zamiri"/>
 
  
==مباحث و مسائل کلی نهج البلاغه==
+
==انگیزه تألیف نهج‌البلاغه==
  
مباحث نهج البلاغه كه هر كدام شايسته بحث و مقايسه است، به قرار ذيل است:
+
[[سید رضی|سیدرضی]] در مقدمه «نهج البلاغه» انگیزه خود را در جمع آوری این کتاب شریف چنین بیان می دارد:  
  
# [[الهيات]] و [[ماوراء الطبيعه]]
+
«من در سنین جوانی شروع به تألیف کتابی در خصائص [[ائمه اطهار]] علیهم السلام ([[خصائص الائمه]]) نمودم، تا اخبار و کلمات آن بزرگواران را به صورت گلچین شده جمع آوری نمایم. زمانی که خصائص مربوط به [[امیرالمومنین|امیرالمؤمنین]] علیه السلام را به اتمام رساندم، مشکلاتی پیش آمد که نتوانستم کتاب را کامل نمایم. در پایان فصول این کتاب، فصلی در کلمات قصار آن حضرت آمده بود؛ لکن [[خطبه]] ها و نامه های مفصل ایشان را ذکر نکرده بودم. چون عده ای از دوستان این فصل از کتاب را دیدند، برایشان جالب بود؛ لذا از من درخواست کردند تا کتابی مستقل درباره کلمات گرانبهای امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات گوناگون تألیف نمایم. من هم که دیدم چنین گردآوری تاکنون انجام نشده، دست به تألیف این کتاب عظیم زدم... و نام آن را نهج البلاغه گذاشتم».
# [[سلوك]] و [[عبادت]]
 
# [[حكومت]] و [[عدالت]]
 
# [[اهل بيت]] و خلافت
 
# موعظه و [[حكمت]]
 
# دنيا و دنياپرستي
 
# حماسه و [[شجاعت]]
 
# [[ملاحم و مغيبات]]
 
# [[دعا]] و [[مناجات]]
 
# شكايت و انتقاد از مردم زمان
 
# اصول اجتماعي
 
# [[اسلام]] و [[قرآن]]
 
# [[اخلاق]] و [[تهذيب نفس]]
 
# شخصیت ها
 
  
و يك سلسله مباحث ديگر.<ref> سيري در نهج البلاغه ، مرتضي مطهري، ص 47.</ref>
+
ذکر این نکته لازم است که سیدرضی از بین منابع فراوانی که در اختیار داشته، قسمت هایی را با دید ادبی گلچین کرده است. او خود در مقدمه به این مطلب اشاره دارد و در باب نامگذاری کتابش به «نهج البلاغه» می گوید: «بعد از تمام شدن کتاب چنین دیدم که نامش را «نهج البلاغه» بگذارم، زیرا این کتاب درهاى [[بلاغت]] را به روى بیننده مى‌گشاید و خواسته‌ هایش را به او نزدیک مى ‌سازد.»<ref> ترجمه نهج البلاغه دشتی، ص ۲۹ </ref>
  
==سخنان دانشمندان درباره نهج  البلاغه==
+
==محتوای نهج‌البلاغه==
  
'''<I>سید رضی:</I>'''
+
«نهج البلاغه» در سه بخش اصلی به شرح زیر تنظیم شده است:
  
سیدرضی در مقدمه نهج البلاغه می نویسد: «امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات و ابواب مختلف کلماتی دارد و هرگاه انسان در یک موضوع کلمات آن حضرت را مطالعه می کند، شک نمی کند که این سخنان از کسی است که تمام عمر خویش را در همان رشته سپری کرده است؛ وقتی در باب [[زهد]] داد سخن می دهد، گویی هیچ بهره ای جز زهد و عبادت ندارد و گویی تمام عمر خویش را در گوشه خانه ای یا در پای کوهی گذرانده که هیچ کس را جز خود ملاقات نکرده است».
+
#خطبه ها که شامل ۲۴۱ خطبه است و از نظر زمانی به سه بخش تقسیم می شود:
 +
#*قبل از حکومت [[امیرالمومنین|امیرالمؤمنین]] علیه السلام، مانند خطبه های ۵ ـ ۶۷ ـ ۱۳۹ و...؛
 +
#*در هنگام [[خلافت]]، مانند خطبه های ۳ ـ ۱۲ ـ ۱۵ ـ ۱۶ و...؛
 +
#*بعد از خلافت، مانند خطبه های ۲۰ ـ ۲۱ ـ ۲۷ ـ ۱۰۵ ـ ۴۷ ـ ۱۰۸ و...
 +
#نامه ها، که شامل ۷۹ نامه است و تقریباً تمام آن ها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده اند.
 +
#کلمات قصار یا قصار الحکم، که شامل ۴۸۰ کلمه است و از حیث موضوعات بسیار متنوع است.<ref>کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.</ref>
  
'''<I>شهید مرتضی مطهری:</I>'''
+
نکته قابل ذکر این که آن چه سید رضی به نام خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات حکمت‌آمیز از آن حضرت آورده، فقط قسمت‌هایی از نامه یا خطبه یا کلمات قصار است که به نظر سید از اوج فصاحت و [[بلاغت]] برخوردار است و به همین دلیل در گزینش خویش از باب «المختار من خطب»، باب «المختار من کتب» و باب «المختار من حکم» امیرالمؤمنین نام می‌برد؛ ‌یعنی جاهایی که او از نامه یا خطبه یا کلمات قصار گزینش کرده است. از این‌رو برخی نامه‌ها یا خطبه‌ها نیمی، کمتر یا بیشتر از آن چیزی است که قبل از سید نقل شده است. مثلاً آن چه که به‌عنوان نامه امام به [[مالك اشتر نخعى|مالک اشتر]] (م، ۳۷ ق) در نهج‌البلاغه سید آمده، حدود چهار پنجم آن چیزی است که [[ابن شعبه حرانی|ابن شعبه حرّانی]] (م، ۳۸۱ ق) در [[تحف العقول|تحف‌العقول]] ذکر کرده است.
  
این مجموعه نفيس و زيبا به نام «نهج  البلاغه» كه اكنون در دست ما است و روزگار از كهنه كردن آن ناتوان است و گذشت زمان و ظهور افكار و انديشه هاي نوتر و روشن تر مرتبا بر ارزش آن افزوده است، منتخبي از «خطابه ها» و «دعاها» و «وصايا» و «نامه ها» و «جمله هاي كوتاه» مولاي متقيان [[امام علی]] عليه السلام است كه بوسيله سيد شريف بزرگوار «رضي» رضوان الله عليه در حدود هزار سال پيش گردآوري شده است.
+
'''مباحث و مسائل کلی نهج البلاغه:'''
  
آن چه ترديد ناپذير است اينست كه علي عليه السلام چون مرد سخن بوده است، خطابه هاي فراوان انشاء كرده، و همچنين به تناسب هاي مختلف جمله هاي حكيمانه كوتاه فراوان از او شنيده شده است، همچنان كه نامه هاي فراوان مخصوصا در زمان خلافت نوشته است، و مردم مسلمان علاقه و عنايت خاصي به حفظ و ضبط آن ها داشته اند.
+
مباحث نهج البلاغه که هر کدام شایسته بحث و مقایسه است، به قرار ذیل است:
  
«مسعودي» كه تقريبا صد سال پيش از سيد رضي مي زيسته است (اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم هجري) در جلد دوم [[مروج الذهب]] تحت عنوان «في ذكر لمع من كلامه و اخباره و زهده» مي گويد: آن چه مردم از خطابه  هاي علي در مقامات مختلف حفظ كرده اند. بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندي مي شود، علي عليه السلام آن خطابه ها را بالبديهه و بدون يادداشت و پيشنويس انشاء مي كرد، و مردم هم الفاظ آن را مي گرفتند و هم عملا از آن بهره مند مي شدند.
+
#[[الهیات]] و ماوراء الطبیعه
 +
#[[سیر و سلوک|سلوک]] و [[عبادت]]
 +
#حکومت و [[عدالت]]
 +
#[[اهل بیت]] و [[خلافت]]
 +
#[[موعظه]] و [[حکمت]]
 +
#[[دنیا]] و [[دنیاطلبی|دنیاپرستی]]
 +
#حماسه و [[شجاعت]]
 +
#[[ملاحم]] و مغیبات
 +
#[[دعا]] و [[مناجات]]
 +
#شکایت و انتقاد از مردم زمان
 +
#اصول اجتماعی
 +
#[[اسلام]] و [[قرآن]]
 +
#[[اخلاق]] و [[تهذیب نفس]]
 +
#شخصیت ها
  
گواهي دانشمند خبير و متتبعي مانند مسعودي مي رساند كه خطابه هاي علي چقدر فراوان بوده است، در نهج البلاغه تنها 239 قسمت به نام خطبه نقل شده است، در صورتي كه مسعودي چهارصد و هشتاد و اندي آمار مي دهد و به علاوه اهتمام و شيفتگي طبقات مختلف را بر حفظ و ضبط سخنان مولي مي رساند.<ref> سيري در نهج  البلاغه ، مرتضي مطهري، ص 21.</ref>
+
و یک سلسله مباحث دیگر.<ref> سیری در نهج  البلاغه ، مرتضی مطهری، ص ۴۷.</ref>
 +
==کتب مرتبط با نهج‌البلاغه==
  
'''<I>مرحوم علی دوانی:</I>'''
+
===ترجمه‌های نهج‌البلاغه===
 +
ترجمه های متعددی از نهج البلاغه به زبان فارسی و زبان های دیگر صورت گرفته اند. از جمله ترجمه های فارسی:
  
نويسنده معروف و مورخ متفكر مسيحى «جرجى زيدان» در كتاب مشهور و ذيقيمت خود «[[تاريخ تمدن اسلام]]» سخن پرارزشى دارد كه بسيار مناسب است در اين جا بياوريم. وى مى نويسد: ما كه على بن ابى  طالب و معاويه بن ابى  سفيان را نديده ايم چگونه مى  توانيم آن ها را از هم تفكيك كنيم و پى به ميزان ارزش وجود آن ها ببريم؟ سپس مى گويد ما از روى سخنان و نامه و كلماتى كه از على و معاويه مانده است پس از چهارده قرن به خوبى مى توانيم درباره آن ها [[قضاوت]] كنيم.
+
۱. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: [[علی نقی فیض الاسلام|سید علی نقی فیض‌الاسلام]]؛
  
معاويه در نامه هائى كه به عمال و حكام خود نوشته بيشتر هدفش اينست كه خوب بر مردم مسلط شوند و زر و سيم بدست آورند سهمى را خود بردارند، و بقيه را براى او بفرستند، زيرا او از زر و سيم [[معجزات]] زيادى ديده است! ولى على بن ابى  طالب در تمام نامه هاى خود به فرمانداران و استانداران خود قبل از هر چيز اكيدا سفارش مى كند كه پرهيزكار باشند، و از خدا بترسند، [[نماز]] را مرتب و در اوقات خود بخوانند، و [[روزه]] بدارند، [[امر به معروف و نهی از منکر]] كنند و نسبت به زيردستان رحم و مروت داشته باشند و از فقيران و يتيمان و قرض  داران و حاجتمندان غفلت نورزند... و بدانند كه در هر حال خداوند ناظر اعمال آنان مى باشد و پايان اين زندگى گذاشتن و گذشتن از اين دنياست...
+
۲. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: مصطفی زمانی؛
  
على عليه السلام جز اين نبوده و امروز پس از صدها قرن هنوز چنان كه بوده است در خلال سخنان شورانگيز و دلفريبش كاملا مجسم است و همچون آفتاب نيمروز مى درخشد.
+
۳. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: [[ملا فتح الله کاشانی]]؛
  
به نظر ما اگر مسلمانان امروز دسترسى به آن همه آيات قرآنى كه در شان على علیه السلام نازل شده نداشته باشند، و چنان چه كليه روايات و [[احادیث]] كه از پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله و ائمه ى معصومين عليهم  السلام راجع به وجود اقدس على علیه السلام رسيده است، از ميان رفته، و تنها نهج  البلاغه براى مسلمانان باقى مانده بود، كافى بود كه ما از روى همين خطبه ها، سخنان، نامه ها و كلمات قصار على علیه السلام كه صفحات نهج البلاغه را همچون تابلو نقاشى رنگين و پرنقش و نگار كرده است، به خوبى اميرالمومنين على بن ابى  طالب عليه السلام را آن طور كه در عصر خود مي زيسته و ميان مردم جلوه كرده است ببينيم و بشناسيم!
+
۴. نهج البلاغه، ترجمه محمدعلی انصاری؛ وی همچنین این کتاب را به نظم درآورده و در ۱۰ جلد به چاپ رسانده است.
  
با اين كه شما در اين كتاب مى خوانيد بالغ بر 59 كتاب توسط دانشمندان بزرگ [[شيعه]] و سنى درباره نهج البلاغه نوشته شده و شرح و بسط به تجزيه و تحليل سخنان پيشواى سخن  سرايان جهان مولاى متقيان پرداخته اند، و با اين كه طبق كتاب گرانقدر «مصادر نهج البلاغه» تا عصر حاضر تعداد شرح ها و ترجمه هاى نهج البلاغه 110 بالغ مى گردد، و با اين كه به زبان هاى فرانسوى و انگليسى وارد و غيره هم ترجمه شده و قسمت هائى از آن به ساير زبان ها هم راه يافته است مع الوصف هنوز حق «نهج  البلاغه» ادا نشده است، و مردم جهان حتى مسلمانان و بلكه بالاتر بگويم شيعيان و دوستان مولى درست نتوانسته اند پى به مقام شامخ سخنان على عليه السلام ببرند، و از اين گنجينه علوم الهى و قوانين زنده كه براى اداره دنيائى پى ريزى شده است بهره ببرند!
+
۵. نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی؛
  
نهج  البلاغه  بايد در بخش هائى گوناگون توسط گروهى از دانشمندان متخصص در رشته هاى علمى، از فقيه و اصولى، فيلسوف الهى، پزشك، روانشناس و روانكاو، اديب و نويسنده، سياستمدار قانون  دان، خطيب و گوينده توانا، با دقت مورد بحث و بررسى قرار گيرد، و در چندين جلد بزرگ به صورت [[دائرة  المعارف]] بشرى درآيد، چه به يقين آن چه در آن كتاب ها با استفاده از منبع سرشار و بسيار غنى نهج  البلاغه  منتشر مى  شود، عالي ترين دستورالعمل زندگى و برگزيده ترين سخنان حكيمانه و جامعترين برنامه ايست كه توسط يك بشر آسمانى به جامعه انسانى ارائه شده است.<ref> در پيرامون نهج  البلاغه،  هبه الدين شهرستاني، چاپ چهارم، ص 10 (مقدمه آقای علی دوانی).</ref>
+
۶. سخنان علی، ترجمه جواد فاضل؛
  
'''<I>علامه حسن زاده:</I>'''
+
۷. نهج البلاغه، ترجمه اسدالله مشیری؛
  
کلمات امیرالمومنین علی علیه السلام نه فقط از حیث بلاغت نهج البلاغه است، بلکه در جمیع شئون و امور حیات انسانی نهجی قویم و طریقی مستقیم است. سیدرضی؛ چون خود در نظم و نثر ادبی مانند دیگر فنون علمی، قلمی توانا و ذوقی سرشار داشت شیدای سبک شیوای کلام امیر کلام و دلباخته آن شده، از دیدگاه فن ادبی خود آن را نهج البلاغه نامید. هر کسی از ظن خود شد یار من.
+
۸. نهج البلاغه، ترجمه محمدعلی شرقی؛
  
نهج البلاغه کتابی است که اگر در آن به ترتیب حروف تهجی از الف تا یا در هر یک از معارف حقه الهیه بحث و فحص گردد اصول وامهاتی را حائز است که هر اصلی خود [[شجره طیبه]] فروع و اثمار بسیار است که (اصل ها ثابت و فرع ها فی السماء توتی اکلها کل حین باذن ربها).<ref> انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، حسن حسن زاده آملی، مقدمه ص 13.</ref>
+
۹. خورشید بی غروب، ترجمه عبدالمجید معادیخواه؛
  
 +
۱۰. نهج البلاغه، ترجمه علی اصغر فقیهی؛
  
==فرهنگ های نهج البلاغه==
+
۱۱. نهج البلاغه، ترجمه احمد سپهر خراسانی؛
  
یکی از منابع مهم جهت استفاده کامل از نهج‌البلاغه آشنایی با فرهنگ‌ها و کتب لغت عربی به‌ویژه لغات نهج‌البلاغه است. وقتی به اهمیت این مسئله بیشتر آگاه می‌شویم که بدانیم امام(ع) لغات مترادف را در سخنان خویش فراوان به‌کار برده است و برای فهم سخن امام باید معنای دقیق واژه‌ها را با استفاده از کتب لغت استخراج نماییم.
+
۱۲. نهج البلاغه، ترجمه داریوش شاهین؛
  
فرهنگ‌ نهج‌البلاغه نیز در یک تقسیم‌بندی به دو دسته فرهنگ واژه‌ها و فرهنگ موضوعات تقسیم می‌شود. کتاب‌هایی مانند قاموس نهج‌البلاغه نوشته آیت‌الله شرقی و مفردات نهج‌البلاغه آیت‌الله قرشی و فرهنگ واژه‌های معادل مرحوم دشتی در فرهنگ‌ واژه‌ها جای می‌گیرند همین‌طور که فرهنگ آفتاب، الدلیل ـ الهادی و... در فرهنگ موضوعات. پس با تقسیم‌بندی فوق ابتدا به تدوین فرهنگ واژه‌ها سپس به تنظیم موضوعات می‌پردازیم.
+
۱۳. نهج البلاغه، ترجمه محمد جواد شریعت؛
  
===فرهنگ واژه‌ها===
+
۱۴. نهج البلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی.
  
'''1. قاموس نهج‌البلاغه'''
+
۱۵. نهج البلاغه، ترجمه [[محمد دشتی]]
  
یکی از مهم‌ترین کتاب‌هایی که پیرامون لغات نهج‌البلاغه به رشته تحریر درآمده، قاموس نهج‌البلاغه نوشته مرحوم آیت‌الله محمدعلی شرقی است که در چهار جلد تدوین و چاپ گردیده است.روش نگارش کتاب براساس واژه‌های ثلاثی مجرد است و مشتقات آن سپس ذکر شده و با استفاده از نهج‌البلاغه توضیح و شرح شده است.
+
۱۶. نهج البلاغه، ترجمه حسين انصاريان.
سپس احادیثی به عنوان وعظ و روایات آمده و مؤلف آن برای چهار نسخه نهج‌البلاغه فیض الاسلام ـ عبده ـ صبحی‌الصالح و شرقی فهرستی قرار داده است. چون نهج‌البلاغه مشتمل بر خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌هاست، برای خطبه‌ها حرف (ط)، ‌نامه‌ها حرف (ر) و حکمت‌ها حرف (ح) را انتخاب نموده است.
+
===شروح و تعلیقات نهج‌البلاغه===
در شماره‌گذاری عدد یک برای نهج‌البلاغه عبده و دو به نهج‌البلاغه شرقی اشارت دارد. ضمناً نویسنده در مقدمه از دو نهج‌البلاغه دیگر بحثی به میان نمی‌آورد.کتاب قاموس نهج‌البلاغه در آغاز به‌صورت جملات کوتاه عربی است که به فارسی ترجمه شده و در 4 مجلد مجموعاً 2446 صفحه به قطع وزیری است و دارالکتب الاسلامیه در سال 1366 آن را به چاپ رسانده است.
 
  
'''2. مفردات نهج‌البلاغه'''
+
در تاریخ [[اسلام]]، پس از [[قرآن|قرآن کریم]]، که اصیل‌ترین منبع دینی مسلمانان به‌شمار می‌رود، تقریباً هیچ کتاب مقدس دیگری را بسان «نهج‌البلاغه» به شرح و تفسیر ننهاده‌اند. وقتی [[سید رضی|شریف رضی]] نهج‌البلاغه را گردآوری کرد، اندیشمندان اسلامی در شرح و بسط سخنان مولی‌الموحدین همت گماشتند و با توضیح و تبیین خود قدرت تفهیم جامعه را برای درک سخنان آن حضرت توسعه دادند و از نهج‌البلاغه دایرة‌المعارفی در [[علوم اسلامی]] ساختند که خوانندگان را در همه اعصار و قرون فایده رساند.
  
از کتب دیگری که پیرامون واژه‌های نهج‌البلاغه به چاپ رسیده مفردات نهج‌البلاغه نوشته آقای سیدعلی اکبر قرشی است. این کتاب در دو جلد و مجموعاً در 1176 صفحه به‌ قطع وزیری است و موسسه فرهنگی نشر قبله تهران در سال 1377 آن را به چاپ رسانده است.نویسنده کتاب می‌گوید: «نهج‌البلاغه با حذف مکررات و مشتقات آن، حدود 2422 کلمه است که همه آنها در این کتاب توجه و بررسی شده و شواهد و مصادیقی از سخنان امام(ع) برای آنها نقل گردیده است.» وی پیرامون چگونگی استفاده از مفردات می‌نویسد: «طریق استفاده از این کتاب آن است که ثلاثی مجرد کلمه‌ای را در نظر گرفته به طریق الفبا مثل کتاب‌های لغت آن را پیدا کنید.
+
شروح نهج‌البلاغه عبارت است از توضیحاتی که دانشمندان اسلامی برای روشنگری جملات و سخنان امیر سخن [[امام علی علیه السلام|امام علی]] (علیه السلام) با استفاده از منابع مختلف تاریخی، ‌اجتماعی، [[عرفان|عرفانی]]، [[فلسفه|فلسفی]]، سیاسی، اعتقادی و... به رشته تحریر در آورده‌اند. به همین خاطر شرح‌ها غالباً یک یا چند بعد از ابعاد نهج‌البلاغه را شامل است و در بر گیرنده تمام جوانب و محتوای آن نیست به عنوان نمونه در شرح [[ابن ابی الحدید|ابن ابی‌الحدید]] جنبه ادبی و تاریخی آن و در شرح [[ابن ميثم بحرانی|ابن‌میثم بحرانی]] جنبه فلسفی و [[علم کلام|کلامی]] آن بر سایر جنبه‌ها مقدم است.
بعد از پیداکردن خواهید دید که آن کلمه با مشتقاتش در کتاب، ترجمه شده و شواهدی از نهج‌البلاغه برای آن آورده شده و به مناسبت همان کلمه بعضی از فرموده‌های امام(ع) توضیح داده شده است.» <ref>قرشی، سیدعلی‌اکبر، (1377) مفردات نهج‌البلاغه، تهران، نشر قبله، چ اول، ج 1، ص 17 و 18</ref>
 
در این کتاب خطبه ها را با حروف (خ) نامه‌ها با (ک) و حکمت‌ها با واژه حکمت و شماره آن نشان داده شده است. شمارش خطبه‌ها و نامه‌ها و سخنان حکمت‌آمیز براساس شمارش دکتر صبحی الصالح نوشته شده. در غالب واژه‌ها تعداد موارد ذکر شده بیان گردیده و در بعضی واژه‌ها به توضیح آن اکتفا شده است. ایرادی که بر چاپ اول این کتاب وارد است اغلاط چاپی متعدد و ضعف در ویرایش آن است.<ref>بیهقی، احمد بن علی، (1375) تاج المصادر، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.</ref>
 
  
'''3. فرهنگ نهج‌البلاغه'''
+
بر نهج‌البلاغه شروح بسیاری نوشته‌اند که تا ۳۵۰ شرح و ترجمه به زبان‌های مختلف ذکر کرده‌اند. این شرح ها به دو زبان فارسی و عربی در دسترس است، از جمله:
  
این کتاب مجموعه لغاتی است که دکتر صبحی‌الصالح در پایان نهج‌البلاغه گردآوری کرده و آقای مصطفی رحیمی‌نیا آن را به فارسی برگردانده است و به دو ترتیب نهج‌البلاغه‌ای و الفبایی تدوین شده است. ترتیب اول بر اساس نهج‌البلاغه است و واژه‌های هر خطبه یا نامه در جای خویش نوشته شده و در پایان براساس حروف الفبا تمام واژه‌های عربی جمع‌آوری و بدون ترجمه و با ذکر فهرست صفحه‌ای که واژه مذکور دارد مدون گردیده و انتشارات اسلامی در سال 1370 آن را در 312 صفحه به چاپ رسانده است.
+
۱. تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین، ترجمه و شرح فارسی نهج‌البلاغه [[ملا فتح الله کاشانی|ملا ‌فتح‌الله کاشانی]] (م. ۹۸۸ ق)، سه جلد.
لازم به ذکر است دکتر صبحی الصالح در پایان نهج‌البلاغه فهرستی از واژه‌های مشکل این کتاب عظیم را گرد آورده و «فهرس الالفاظ العربیه» نامیده است. این فهرست که حاوی (5031) ‌واژه می‌باشد برای کسانی که اطلاع عمومی از ادبیات عرب دارند، قابل استفاده است. در ترجمه گویا و شرح فشرده‌ای بر نهج‌البلاغه که زیر نظر آیت‌الله مکارم شیرازی و براساس تصحیح نهج‌البلاغه دکتر صبحی‌الصالح تدوین شده، فهرست الفاظ با ترجمه فارسی آن آمده است.
 
  
'''4. سیری در فرهنگ لغات نهج‌البلاغه'''
+
۲. ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، [[سید علی نقی فیض الاسلام|سید علی نقی فیض‌الاسلام]] (۱۲۸۴ ـ ۱۳۶۴ ش)، یک جلد.
  
این کتاب به ترتیب الفبایی تدوین شده و مؤلف در مقدمه جلد اول مجموع این فرهنگ‌نامه را سه جلد می‌داند، اما تاکنون به جز جلد اول، مجلدات دیگر به چاپ نرسیده است یا نگارنده از آن بی‌اطلاع است. روش کار مؤلف چنین بوده که توضیحات مربوط به هر واژه معمولاً در ذیل همان کلمه آورده شده و شماره خطبه، نامه و کلمات قصار و صفحه و سطر براساس نسخه مرحوم فیض‌الاسلام ذکر شده است.
+
۳. شرح نهج‌البلاغه [[علامه محمدتقی جعفری]] (۱۳۷۷ ـ ۱۳۰۴)، ۲۷ جلد.
برای استفاده بهتر از کتاب، علائم اختصاری نیز نگاشته شده که خواننده را در فهم بهتر محتوای کتاب یاری می‌نماید. مؤسسه کیهان جلد اول این کتاب را در سال 1367 در 592 صفحه چاپ و منتشر کرده است.
 
  
'''سایر فرهنگ واژه ها'''
+
۴. [[پیام امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام (کتاب)|پیام امام امیرالمؤمنین]] (ع)، جمعی از نویسندگان به سرپرستی [[آیت الله مکارم شیرازی]]، ۱۵ جلد.
  
1. فرهنگ لغات قرآن مجید و نهج‌البلاغه، علاءالدین مجتبوی، تهران، کتابفروشی مصطفوی 1343 ش، 228 صفحه؛
+
۵. [[شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید (کتاب)|شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید معتزلی]] (۶۵۵ ـ ۵۸۶ ق)، ۱۰ جلد (عربی).
 +
مطالب تاریخی شرح ابن‌ابی‌الحدید بر نهج‌البلاغه را دکتر مهدوی دامغانی در ۶ جلد ترجمه و تحت عنوان «[[جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید (کتاب)|جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه]]» به چاپ رسانده است.
  
2. فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کاظم فرهومندی، کتابفروشی مرتضوی، 1358 ش، 352 صفحه؛
+
۶. [[شرح نهج البلاغه ابن میثم (مصباح السالکین) (کتاب)|شرح نهج‌البلاغه ابن‌میثم بحرانی]] (م، ۶۷۹ ق)، ۲ جلد (عربی).
 +
شرح نهج‌البلاغه [[ابن میثم بحرانی|ابن میثم]] در دهه اخیر به همت بنیاد پژوهش‌های اسلامی [[آستان قدس رضوی]] به فارسی روان ترجمه شده و در پنج مجلد به چاپ رسیده است.
  
3. حل لغات نهج‌البلاغه، مولوی اعجاز حسین بدیوانی (1350 ﻫ)؛
+
۷. [[منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة(خوئی) (کتاب)|منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه]]، اثر [[میرزا حبیب الله هاشمی خویی|سید حبیب‌الله خوئی]] (۱۳۲۴ ـ ۱۲۶۱ ق)، ۷ جلد (عربی).
  
4. واژه‌های نهج‌البلاغه، عمران علی‌زاده، 1360 ش، رقعی، 200 صفحه. (جمعی از نویسندگان، 1380، ج 12، ص 81)
+
۸. [[منهاج البراعة في شرح نهج‌البلاغة (راوندی) (کتاب)|منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه]]، اثر [[قطب راوندى|قطب الدین راوندی]] (م،۵۷۳ ق)، ۳ جلد (عربی).
  
 +
۹. [[بهج الصباغة في شرح نهج‌البلاغة (کتاب)|بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه]]، اثر [[علامه محمد تقی شوشتری|علامه شیخ محمد‌تقی شوشتری]] (۱۳۷۴ ـ ۱۲۸۱)، ۱۴ جلد (عربی).
  
===فرهنگ‌‌نامه‌های موضوعی===
+
===مصادر نهج‌البلاغه===
  
فرهنگ‌نامه‌هایی که موضوعات نهج‌البلاغه را استخراج و تدوین نموده‌اند یا جنبه واژه‌ای دارند و یا حالت اصطلاحی و محتوایی. مثلاً‌ فرهنگ آفتاب، فرهنگ‌نامه موضوعی نهج‌البلاغه، الدلیل، المعجم‌المفهرس لالفاظ نهج‌البلاغه، المعجم الموضوعی لنهج‌البلاغه، الهادی الی موضوعات نهج‌البلاغه فرهنگ‌نامه‌هایی هستند که مطالعه آنها در شناخت معانی و مفاهیم نهج‌البلاغه تأثیرگذار است.
+
تردید در اعتبار کتاب شریف نهج البلاغه، پژوهشگران عرصه تحقیق را به کوشش های عالمانه و ارجمندی هدایت نمود تا مصادر نهج البلاغه را پیش از [[سید رضی]] و پس از او استخراج کرده و معرفی کنند. از جمله این تلاش ها عبارتند از:
  
این فرهنگ‌ها را نیز می‌توان به '''دو دسته''' تقسیم کرد:
+
۱. استناد نهج البلاغه: اثر امتیاز علی خان عرشی؛
  
ـ بعضی از نویسندگان خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها را به موضوعات مختلف و متنوع‌ تقسیم کرده‌اند.
+
۲. اسناد و مدارک نهج البلاغه: اثر [[محمد دشتی]]؛
  
مثلاً خطبه اول نهج‌البلاغه را به موضوعات اعتقادی، علمی، تاریخی، سیاسی، تقسیم‌بندی نموده‌اند. به عنوان نمونه مرحوم دشتی در فصل دوم جلد دوم آشنایی با نهج‌البلاغه تحت عنوان سیری در معارف نهج‌البلاغه به تفصیل و در فصل سوم فهرست‌گونه به این کار مبادرت ورزیده است.همچنین در کتاب دیگرش که فرهنگ موضوعات کلی نهج‌البلاغه نام دارد، موضوعات کلی نهج‌البلاغه براساس نگارش موجود گسترده‌تر شده با جملات نهج‌البلاغه، ترجمه و آدرس هر قسمت تدوین شده است.
+
۳. [[مصادر نهج‌البلاغة و أسانيده (کتاب)|مصادر نهج البلاغه و اسانیده]]: اثر سید عبدالزهرا حسینی؛
  
مثلاً موضوعات چهارگانه اعتقادی علمی، تاریخی و سیاسی خطبه اول به 16 مورد (هشت مورد اعتقادی، سه مورد علمی و پنج مورد تاریخی) تقسیم شده است.در این کتاب، مباحث نهج‌البلاغه در 66 عنوان اساسی و 4850 زیر مجموعه تدوین گریده است.در پایان نیز فهرست موضوعی کتاب براساس حروف الفبا (از «آتش» تا «یهود») در 93 صفحه تدوین شده است.این کتاب را مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین در 3000 شمارگان و 702 صفحه چاپ و منتشر است.
+
۴. مدارک نهج البلاغه و دفع الشبهات عنه: اثر هادی کاشف الغطاء؛
  
ـ اما گروهی دیگر موضوع‌ها را براساس حروف الفبا تدوین و از خطبه‌ها ـ نامه‌ها و کلمات قصار برای هر یک از موضوعات مطالبی را ارائه نموده‌اند.ابتدایی‌ترین نوع این فرهنگ‌ها کاری است که دکتر صبحی‌الصالح تحت عنوان فهرس الموضوعات العامه، مرتّبه علی حروف المعجم در پایان کار خود بر نهج‌البلاغه آورده و 35 صفحه را بدان اختصاص داده است. سپس موضوعات تخصصی‌تر را در فهرست دیگری تحت عنوان «فهرس الخطب و انواعها» در 26 صفحه ارائه نموده است.
+
۵. بحثی کوتاه پیرامون نهج البلاغه و مدارک آن: اثر [[رضا استادی مقدم|رضا استادی]]؛
  
کاری که آقایان امامی و آشتیانی در پایان ترجمه گویا و شرح فشرده بر نهج‌البلاغه آورده‌اند، مکمل کار صبحی‌الصالح است که با استفاده از الدلیل علی موضوعات نهج‌البلاغه و الکاشف لاالفاظ نهج‌البلاغه کار دکتر صبحی تکمیل شده و فهرست بهتری از موضوعات به اهل تحقیق ارائه شده است. <ref>مکارم‌شیرازی امامی، آشتیانی،(بی‌تا) ترجمه و شرح فشرده‌ای بر نهج‌البلاغه، قم، هدف. ج 3، ص 3</ref>
+
۶. الغدیق النضیر بمصادر ابن ابی الحدید، فی شرح نهج البلاغه: اثر عزالدین ابی حامد عبدالحمید المدائنی البغدادی؛
  
فرهنگ آفتاب و مانند آن نمونه‌های بسیار کامل‌تر فرهنگ موضوعی نهج‌البلاغه است که به معرفی آنها خواهیم پرداخت.اخیراً دفتر تبلیغات اسلامی کتابی تحت عنوان جلوه‌های حکمت را منتشر کرده که پیرامون 225 موضوع از نهج‌البلاغه و سایر منابعی است که از سخنان امام(ع) گردآوری و به فارسی ترجمه شده است.در اینجا از میان فرهنگ‌های موضوعی دو نمونه را معرفی می‌نماییم.
+
۷. پژوهشی نو در اسناد نهج‌البلاغه، اثر وحید سبزیان‌پور و فرزانه فتاحیان: در این پژوهش برای ۱۲۸ خطبه، ۴۸ نامه و ۲۴۰ حکمت از نهج البلاغه اسنادی از ادیبان و سخن سنجان [[اهل سنت]] آورده شده است که در پژوهش‌های مربوط به اسناد نهج البلاغه اشاره‌ای به آنها نشده است.
  
'''1. فرهنگ آفتاب ( عبدالمجید معادیخواه)'''
+
===فرهنگ‌های نهج‌البلاغه===
  
این کتاب یک فرهنگ تفصیلی مفاهیم نهج‌البلاغه است که موضوعات فراوانی از نهج‌البلاغه براساس حروف الفبا ‌تدوین و مجموعاً در ده جلد به فارسی روان نوشته شده است. در این کتاب از «آب» تا «یهود» مشتمل بر قریب یک هزار مدخل اصلی در نه جلد چاپ شده و جلد دهم نیز به فهرست تفصیلی این نه جلد و دیگر فهارس راهنما اختصاص دارد. <ref>شوشتری، شیخ محمد‌تقی (علامه)، (1378) بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه، تهران، امیرکبیر، ص 51</ref>در این کتاب ابتدا واژه فارسی انتخاب سپس از نهج‌البلاغه نمونه‌ای از مطلب را ذکر و ترجمه می‌نماید.
+
یکی از منابع مهم جهت استفاده کامل از نهج‌البلاغه آشنایی با فرهنگ‌ها و کتب لغت عربی به‌ویژه لغات نهج‌البلاغه است. وقتی به اهمیت این مسئله بیشتر آگاه می‌شویم که بدانیم امام علی (ع) لغات مترادف را در سخنان خویش فراوان به‌کار برده است و برای فهم سخن امام باید معنای دقیق واژه‌ها را با استفاده از کتب لغت استخراج نماییم.
  
نویسنده کتاب فرهنگ آفتاب، نهج‌البلاغه را ترجمه کرده و خورشید بی‌غروب نام نهاده است. سپس عبارات آن را منقسم و شماره‌گذاری کرده است. در انتهای عبارت نهج‌البلاغه که در فرهنگ آفتاب نوشته، شماره‌ای را ذکر کرده که آن شماره نشان دهنده محل قرار گرفتن مطلب مذکور در کتاب خورشید بی‌غروب می‌باشد.
+
فرهنگ‌ نهج‌البلاغه نیز در یک تقسیم‌بندی به دو دسته فرهنگ واژه‌ها و فرهنگ موضوعات تقسیم می‌شود:
مثلاً در صفحه 32 ج 1 قسمت 6 ـ 1 تحت عنوان آرایش سیرت می‌نویسد: العفاف زینه الفقر؛ و الشکر زینه الغنی «633»؛ آبروداری آرایش تهی‌دستی است، و سپاس گزاری زینت توان‌گری. ملاحظه می‌شود که در انتهای جمله امام(ع) شماره‌ای ضبط شده که این شماره به ترجمه نهج‌البلاغه معادیخواه خورشید بی‌غروب باز می‌گردد.اگر خورشید بی‌غروب در دسترس نباشد می‌توان از نهج‌البلاغه فیض استفاده کرد و چند جمله‌ای پس و پیش را مورد دقت قرار داد یا از فهرست مقایسه‌ای موجود فرهنگ آفتاب بهره برد.
 
این کتاب یکی از بهترین فرهنگ‌هایی است که دانشجویان عزیز و محققین فارسی زبان می‌توانند مفاهیم مورد نظر خود را از آن انتخاب و سپس با استفاده از شرح‌های مختلف نهج‌البلاغه به کنکاش پرداخته و با اندیشه خویش پرورش داده و از سرچشمه باطراوت علوی سیراب شوند و دیگران را نیز از زمزم حیات این سرچشمه معنوی سیراب نمایند. فرهنگ آفتاب در 10 جلد از الف تا ی تدوین شده و نشر ذره در 1372 آن را چاپ و منتشر کرده است.
 
  
'''2. فرهنگ‌نامه موضوعی نهج‌البلاغه (دکتر احمد خاتمی)'''
+
'''فرهنگ واژه‌ها:'''
  
این کتاب براساس حروف الفبا به ضمیمه دو فهرست به نام فهرست مداخل در 44 صفحه و فهرست راهنما در 41 صفحه و راهنمای علائم و نشانه‌ها در یک صفحه و جدول اختلاف نسخه‌های چاپی نهج‌البلاغه در 28 صفحه است که انتشارات سروش در 1381 آن را به چاپ رسانده است.نویسنده کتاب در مقدمه می‌نویسد: در این اثر کوشش شده است تا با استفاده از پژوهش پژوهش‌گران و با مطالعه دقیق نهج‌البلاغه، بخش‌های مختلف نهج‌البلاغه از نظر موضوع، طبقه‌بندی و سپس با ترتیب و تنظیم الفبایی به صورت فرهنگ نامه‌ای با بیش از یک هزار مدخل منظم و مرتب گردد. <ref>خاتمی، احمد، (1381) فرهنگ نامه موضوعی نهج‌البلاغه، تهران، سروش، چ اول، ص 2</ref>
+
۱. [[قاموس نهج‌البلاغة (شرقی) (کتاب)|قاموس نهج‌البلاغه]]، آیت‌الله محمدعلی شرقی، در چهار جلد.  
نویسنده محترم، نسخه نهج‌البلاغه دکتر صبحی الصالح را اساس قرار داده و به نسخه فیض و دکتر شهیدی نیز ارجاع داده است. در اصل فرهنگ‌نامه ابتدا جملات نهج‌البلاغه، سپس ترجمه آن براساس فهرست مداخل آورده شده و در انتهای هر قسمت آدرس کامل از نهج‌البلاغه به تصحیح شهیدی، فیض الاسلام و صبحی ذکر شده است. این کتاب که در فهرست الفبایی از واژه «آثار بخل» آغاز و به واژه «یاری نیازمندان» خاتمه می‌پذیرد مجموعاً 1427 صفحه به قطع وزیری است.نکته قابل ذکر این که بعضی واژه‌ها در فهرست مداخل ذکر نشده که در فهرست راهنمای تکمیل گردیده است. مثلاً واژه «آبرو» در مداخل نیامده، اما در فهرست راهنما از «حفظ آبرو» بحث کرده که می‌باید به واژه حفظ در فهرست مداخل مراجعه کرد.
 
  
==شروح و تعلیقات نهج البلاغه==
+
۲. [[مفردات نهج البلاغه (کتاب)|مفردات نهج‌البلاغه]]، [[سید علی اکبر قرشی|سید علی‌اکبر قرشی]]، در دو جلد.
  
شرح [[ابن میثم بحرانی]] (م 679 ق)، شرح [[ابن ابی الحدید]] معتزلی، شرح محمد عبده، شرح [[علامه محمدتقی جعفری]]، [[منهاج البراعه]]، از [[قطب الدین راوندی]]، شرح [[فخررازی]] مفسر بزرگ [[اهل سنت]]، شرح موضوعی [[علامه شوشتری]]، [[بهج الصباغه]] در 14 جلد.
+
۳. فرهنگ نهج‌البلاغه، دکتر صبحی‌ الصالح، ترجمه مصطفی رحیمی‌نیا.  
  
چندین مستدرک نیز بر این کتاب شریف تا به حال نوشته شده که عبارت اند از: مستدرک نهج البلاغه، از هادی کاشف الغطاء؛ نهج السعاده در هشت جلد، از محمدباقر محمودی؛ ملحق نهج البلاغه، از احمد بن یحیی و...
+
۴. سیری در فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کریم زمانی جعفری.
  
==وضعیت نشر==
+
۵. فرهنگ لغات قرآن مجید و نهج‌البلاغه، علاءالدین مجتبوی.
  
این کتاب بارها در ایران و [[لبنان]] منتشر شده است. مرحوم حاج شیخ محمد علی انصاری آن را به نثر ترجمه و شرح نموده و تمام آن را هم به نظم درآورده و در 10 جلد به چاپ رسیده و نیز به همت انتشارات دارالهجره قم، به قطع وزیری منتشر شده است.<ref> کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، محمدرضا ضميري </ref>
+
۶. فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کاظم فرهومندی.
 +
 
 +
۷. حل لغات نهج‌البلاغه، مولوی اعجاز حسین بدیوانی.
 +
 
 +
۸. واژه‌های نهج‌البلاغه، عمران علی‌زاده.
 +
 
 +
'''فرهنگ‌‌نامه‌های موضوعی:'''
 +
 
 +
فرهنگ‌نامه‌هایی که موضوعات نهج‌البلاغه را استخراج و تدوین نموده‌اند یا جنبه واژه‌ای دارند و یا حالت اصطلاحی و محتوایی که مطالعه آنها در شناخت معانی و مفاهیم نهج‌البلاغه تأثیرگذار است.
 +
 
 +
۱. الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه، اثر علی انصاریان.
 +
 
 +
۲. المعجم‌المفهرس لالفاظ نهج‌البلاغه، اثر [[محمد دشتی]] و کاظم محمدی.
 +
 
 +
۳. المعجم الموضوعی لنهج‌البلاغه، اثر اویس کریم محمد.
 +
 
 +
۴. الهادی الی موضوعات نهج‌البلاغه، اثر علی مشکینی.
 +
 
 +
۵. فرهنگ آفتاب، اثر عبدالمجید معادیخواه، در ده جلد.
 +
 
 +
۶. فرهنگ‌نامه موضوعی نهج‌البلاغه، اثر دکتر احمد خاتمی.
 +
 
 +
۷. تصنیف نهج البلاغه، لبیب بیضون.
 +
 
 +
۸. [[المعجم لموضوعات نهج‌البلاغة (ارفع) (کتاب)|المعجم لموضوعات نهج‌البلاغه]]، [[سید محمدکاظم ارفع|سید محمدکاظم ارفع]].
 +
 
 +
===مستدرکات نهج‌البلاغه===
 +
 
 +
مطالبی که [[سید رضی|شریف رضی]] در نهج‌البلاغه نیاورده است، بعدها توسط دانشمندان اسلامی جمع‌آوری و به نام '''مستدرکات''' ‌به چاپ رسیده است که این مطالب به غیر از کتاب «[[غرر الحکم|غررالحکم و دررالکلم]]» [[عبدالواحد تمیمى آمدى|تمیمی آمُدی]] (م، ۵۱۰ ق) است که شامل ۱۱۰۰۰ کلمه قصار می‌باشد.
 +
 
 +
مستدرکات نهج البلاغه به شرح زیر هستند:
 +
 
 +
۱. مستدرک نهج البلاغه، نوشته هادی کاشف الغطاء.
 +
 
 +
۲. التذییل علی نهج البلاغه، اثر اسماعیل ابن احمد حلبی.
 +
 
 +
۳. ملحق نهج البلاغه، تالیف احمد بن یحیی بن ناقه، ترجمه سوسن عباسیان.
 +
 
 +
۴. النهج القویم فی کلام امیرالمؤمنین(ع)، اثر خلف بن عبدالمطلب مشعشعی حویزی.
 +
 
 +
۵. مصباح البلاغة فی مشکاة الصیاغه، تالیف سید حسین میرجهانی طباطبائی، در دو جلد.
 +
 
 +
۶. نهج البلاغه الثانی، تالیف شیخ جعفر حائری.
 +
 
 +
۷. نهج‌السعاده فی مستدرک نهج‌البلاغه، اثر شیخ محمدباقر محمودی، در چهارده جلد.
 +
 
 +
۸. [[تمام نهج البلاغة (کتاب)|تمام نهج البلاغه]]، سید صادق موسوی.
 +
 
 +
==نهج‌البلاغه در نظر دانشمندان==
 +
 
 +
*''[[سید رضی]]:'' سیدرضی خود در مقدمه «نهج البلاغه» می نویسد: «[[امام علی علیه السلام|امیرالمؤمنین]] علیه السلام در موضوعات و ابواب مختلف کلماتی دارد و هرگاه انسان در یک موضوع کلمات آن حضرت را مطالعه می کند، شک نمی کند که این سخنان از کسی است که تمام عمر خویش را در همان رشته سپری کرده است؛ وقتی در باب [[زهد]] داد سخن می دهد، گویی هیچ بهره ای جز زهد و عبادت ندارد و گویی تمام عمر خویش را در گوشه خانه ای یا در پای کوهی گذرانده که هیچ کس را جز خود ملاقات نکرده است».
 +
*''[[شهيد مرتضی مطهرى|شهید مرتضی مطهری]]:'' «آن چه تردید ناپذیر است اینست که علی علیه السلام چون مرد سخن بوده است، خطابه های فراوان انشاء کرده، و همچنین به تناسب های مختلف جمله های حکیمانه کوتاه فراوان از او شنیده شده است، همچنان که نامه های فراوان مخصوصا در زمان [[خلافت]] نوشته است، و مردم مسلمان علاقه و عنایت خاصی به حفظ و ضبط آن ها داشته اند. [[مسعودی]] که تقریبا صد سال پیش از سید رضی می زیسته است (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری) در جلد دوم «[[مروج الذهب]]» تحت عنوان «فی ذکر لمع من کلامه و اخباره و زهده» می گوید: آن چه مردم از خطابه  های علی در مقامات مختلف حفظ کرده اند، بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی می شود، علی علیه السلام آن خطابه ها را بالبدیهه و بدون یادداشت و پیشنویس انشاء می کرد، و مردم هم الفاظ آن را می گرفتند و هم عملا از آن بهره مند می شدند».<ref> سیری در نهج  البلاغه ، مرتضی مطهری، ص ۲۱.</ref>
 +
*''علی دوانی:'' «به نظر ما اگر مسلمانان امروز دسترسى به آن همه [[آیه|آیات]] قرآنى که در شان على علیه السلام نازل شده نداشته باشند، و چنان چه کلیه روایات و [[احادیث]] که از [[پیامبر اسلام|پیغمبر اکرم]] صلی الله علیه و آله و [[ائمه اطهار|ائمه]] معصومین علیهم السلام راجع به وجود اقدس [[امام علی علیه السلام|على]] علیه السلام رسیده است، از میان رفته، و تنها نهج  البلاغه براى مسلمانان باقى مانده بود، کافى بود که ما از روى همین خطبه ها، سخنان، نامه ها و کلمات قصار على علیه السلام که صفحات نهج  البلاغه را همچون تابلو نقاشى رنگین و پرنقش و نگار کرده است، به خوبى امیرالمومنین على بن ابى  طالب علیه السلام را آن طور که در عصر خود می زیسته و میان مردم جلوه کرده است ببینیم و بشناسیم.»<ref> در پیرامون نهج البلاغه،  هبة الدین شهرستانی، چاپ چهارم، ص ۱۰ (مقدمه آقای علی دوانی).</ref>
 +
*''[[علامه حسن زاده آملی]]: «''کلمات امیرالمومنین علی علیه السلام نه فقط از حیث [[بلاغت]] نهج البلاغه است، بلکه در جمیع شئون و امور حیات انسانی نهجی قویم و طریقی مستقیم است... نهج البلاغه کتابی است که اگر در آن به ترتیب حروف تهجی از الف تا یا در هر یک از معارف حقه الهیه بحث و فحص گردد، اصول و امهاتی را حائز است که هر اصلی خود شجره طیبه فروع و اثمار بسیار است که (اصلها ثابت و فرعها فی السماء تؤتی اکلها کل حین باذن ربها)».<ref> انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، حسن حسن زاده آملی، مقدمه ص ۱۳.</ref>
 +
*''جرج جرداق مسیحی:'' این پروفسور [[مسیحیت|مسیحی]] ابعاد اندیشه و تفکر آن حضرت را چنین ترسیم می‌نماید: «او با منطقی استوار و آگاهانه درباره دگرگونی‌های دنیا و شئون مردم و سرشت افراد و گروه‌ها سخن گفته و گاهی رعد‌و‌برق و آفرینش آسمان و زمین را توصیف کرده است. همچنین به تفصیل در مورد پدیده‌های زنده طبیعت پرداخته، اسرار خلقت خفاش و مورچه و طاووس و ملخ را بیان داشته و در عین حال، برای مردم، فرمان‌های اخلاقی و اجتماعی وضع کرده است. آنگاه از آفرینش و زیبایی وجود سخن به میان آورده است، چنانکه در [[ادبیات عرب]] هرگز چنین تنوعی در مباحث مختلف، آن چنان که در نهج‌البلاغه بیان شده، سابقه نداشته است.»<ref>جرج جورداق (۱۳۴۴)، امام علی(ع) صدای عدالت انسانیت، ترجمه سیدهادی خسروشاهی، تهران، فراهانی، ج ۱، ص ۱۴۶. </ref>
 +
*''جرجی زیدان:'' نویسنده معروف و مورخ متفکر مسیحى در کتاب «تاریخ تمدن اسلام» مى نویسد: «ما که [[امام علی علیه السلام|على بن ابى طالب]] و [[معاویه|معاویه بن ابى سفیان]] را ندیده ایم، چگونه مى توانیم آن ها را از هم تفکیک کنیم و پى به میزان ارزش وجود آن ها ببریم؟ ما از روى سخنان و نامه ها و کلماتى که از على و معاویه مانده است پس از چهارده قرن به خوبى مى توانیم درباره آن ها قضاوت کنیم. معاویه در نامه هائى که به عمّال و حکام خود نوشته بیشتر هدفش اینست که خوب بر مردم مسلط شوند و زر و سیم بدست آورند، سهمى را خود بردارند و بقیه را براى او بفرستند، زیرا او از زر و سیم معجزات زیادى دیده است! ولى على بن ابى  طالب در تمام نامه هاى خود به فرمانداران و استانداران خود قبل از هر چیز اکیدا سفارش مى کند که پرهیزکار باشند، و از خدا بترسند، [[نماز]] را مرتب و در اوقات خود بخوانند، و [[روزه]] بدارند، [[امر به معروف و نهی از منکر]] کنند و نسبت به زیردستان رحم و مروت داشته باشند و از فقیران و یتیمان و قرض داران و حاجتمندان غفلت نورزند... و بدانند که در هر حال خداوند ناظر اعمال آنان مى باشد و پایان این زندگى گذاشتن و گذشتن از این دنیاست...».<ref> در پیرامون نهج  البلاغه، هبه الدین شهرستانی، چاپ چهارم، ص ۱۰ (مقدمه آقای علی دوانی).</ref>
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
<references/>
+
<references />
 +
==پیوندها==
 +
* [https://ahlolbait.com/media/18215 متن و ترجمه و شرح نهج البلاغه]
 +
 
 
----
 
----
'''کتاب ها'''
+
{{نهج البلاغه}}
 +
{{حدیث}}
 +
{{شناختنامه امام علی علیه السلام/افقی}}
  
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42362&scope=Z-ljg0Zl-MuVtFmAroL46g09AJPhiSmb&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true کتاب نهج البلاغة]'''
+
[[رده:امام علی علیه السلام]]
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42781&scope=Z-ljg0Zl-MuPb8QuDsFzWFavKtsjZfjR&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه (علي بن ناصر سرخسي)]'''
 
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42778&scope=Z-ljg0Zl-MsLWLtUylm7YmyZK7mTwBOn&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه (ابن ميثم بحراني)]'''
 
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42779&scope=Z-ljg0Zl-MsLWLtUylm7Yl4OXX-KTySx&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه (علي انصاريان)]'''
 
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42369&scope=Z-ljg0Zl-MuVtFmAroL46l4OXX-KTySx&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه، مكارم شيرازي]'''
 
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42777&scope=Z-ljg0Zl-MsLWLtUylm7Ytvmotasf8ds&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه (ابن ابي الحديد)]'''
 
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42371&scope=Z-ljg0Zl-MvaEXn9b0A_XlavKtsjZfjR&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه، نواب لاهيجاني، محمدباقر بن محمد]'''.
 
----
 
 
[[Category:آثار علمی امام علی علیه السلام]]
 
[[Category:آثار علمی امام علی علیه السلام]]
 
[[رده:منابع حدیثی]]
 
[[رده:منابع حدیثی]]
 
[[رده:نهج البلاغه]]
 
[[رده:نهج البلاغه]]
{{حدیث}}
+
[[رده:آثار سید رضی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۹ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۰۶:۲۵

نهج البلاغه.jpg
نویسنده سید رضی
موضوع سخنان امام علی علیه‌السلام
زبان عربی
تعداد جلد ۱

نهج البلاغه

کتاب شریف «نهج‌البلاغه» مجموعه‌ای است از خطبه‌ها، نامه‌ها و جملات کوتاه امیرالمؤمنین امام علی (علیه‌السلام) که سید رضی (م، ۴۰۶ ق) آن را براساس ذوق ادبی خویش و با معیار قرار دادن بلاغت آنها گردآوری نموده است. این کتاب به اذعان بسیاری از علما، پس از «قرآن کریم» زیباترین و برترین تجلی بلاغت است. نهج‌البلاغه در دوره‌های بعدی بیشتر به جهت مباحث گسترده توحیدی، اجتماعی، اخلاقی، تاریخی و سیاسی آن مورد توجه قرار گرفت. تاکنون بسیاری از عالمان شیعه و سنی این کتاب را شرح نموده‌اند.

گردآورنده نهج‌البلاغه

گردآورنده مجموعه «نهج البلاغه»، محمد بن حسین موسوی بغدادی، معروف به سید رضى (۴۰۶-۳۵۹ ق) است. او در شهر بغداد و در خانواده ای شریف و اصیل و از نسل امامان معصوم علیهم السلام به دنیا آمد. نسب او از پدر به ابراهیم مجاب فرزند امام کاظم علیه السلام و از طرف مادر به امام سجاد علیه السلام می رسد.

سید رضی از شاگردان مبرز شیخ مفید بود. او شخصیتی اندیشمند و دارای قدرت هوش و درکی بالا بود و در سنین جوانی در علوم مختلف متبحر بود. اما بیشتر شهرت او در ادبیات عرب است و او را سرآمد شاعران آل ابی طالب دانسته اند.[۱]

سید رضی در دولت آل بویه مناصب مهم و بزرگی همچون نقابت‌ و امارت حاج و ریاست دیوان مظالم را بر عهده داشت. او مدرسه ای در شهر بغداد تأسیس کرد و به تربیت شاگردانی در علوم اسلامی پرداخت و کتابخانه بزرگی نیز برای استفاده شاگردان خود در آن مدرسه برپا نمود.[۲]

از دیگر تألیفات او می توان به خصائص الائمه، تلخیص البیان عن مجاز القرآن، المجازات النبویه و حقائق التأویل فی متشابه التنزیل اشاره نمود.

انگیزه تألیف نهج‌البلاغه

سیدرضی در مقدمه «نهج البلاغه» انگیزه خود را در جمع آوری این کتاب شریف چنین بیان می دارد:

«من در سنین جوانی شروع به تألیف کتابی در خصائص ائمه اطهار علیهم السلام (خصائص الائمه) نمودم، تا اخبار و کلمات آن بزرگواران را به صورت گلچین شده جمع آوری نمایم. زمانی که خصائص مربوط به امیرالمؤمنین علیه السلام را به اتمام رساندم، مشکلاتی پیش آمد که نتوانستم کتاب را کامل نمایم. در پایان فصول این کتاب، فصلی در کلمات قصار آن حضرت آمده بود؛ لکن خطبه ها و نامه های مفصل ایشان را ذکر نکرده بودم. چون عده ای از دوستان این فصل از کتاب را دیدند، برایشان جالب بود؛ لذا از من درخواست کردند تا کتابی مستقل درباره کلمات گرانبهای امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات گوناگون تألیف نمایم. من هم که دیدم چنین گردآوری تاکنون انجام نشده، دست به تألیف این کتاب عظیم زدم... و نام آن را نهج البلاغه گذاشتم».

ذکر این نکته لازم است که سیدرضی از بین منابع فراوانی که در اختیار داشته، قسمت هایی را با دید ادبی گلچین کرده است. او خود در مقدمه به این مطلب اشاره دارد و در باب نامگذاری کتابش به «نهج البلاغه» می گوید: «بعد از تمام شدن کتاب چنین دیدم که نامش را «نهج البلاغه» بگذارم، زیرا این کتاب درهاى بلاغت را به روى بیننده مى‌گشاید و خواسته‌ هایش را به او نزدیک مى ‌سازد.»[۳]

محتوای نهج‌البلاغه

«نهج البلاغه» در سه بخش اصلی به شرح زیر تنظیم شده است:

  1. خطبه ها که شامل ۲۴۱ خطبه است و از نظر زمانی به سه بخش تقسیم می شود:
    • قبل از حکومت امیرالمؤمنین علیه السلام، مانند خطبه های ۵ ـ ۶۷ ـ ۱۳۹ و...؛
    • در هنگام خلافت، مانند خطبه های ۳ ـ ۱۲ ـ ۱۵ ـ ۱۶ و...؛
    • بعد از خلافت، مانند خطبه های ۲۰ ـ ۲۱ ـ ۲۷ ـ ۱۰۵ ـ ۴۷ ـ ۱۰۸ و...
  2. نامه ها، که شامل ۷۹ نامه است و تقریباً تمام آن ها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده اند.
  3. کلمات قصار یا قصار الحکم، که شامل ۴۸۰ کلمه است و از حیث موضوعات بسیار متنوع است.[۴]

نکته قابل ذکر این که آن چه سید رضی به نام خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات حکمت‌آمیز از آن حضرت آورده، فقط قسمت‌هایی از نامه یا خطبه یا کلمات قصار است که به نظر سید از اوج فصاحت و بلاغت برخوردار است و به همین دلیل در گزینش خویش از باب «المختار من خطب»، باب «المختار من کتب» و باب «المختار من حکم» امیرالمؤمنین نام می‌برد؛ ‌یعنی جاهایی که او از نامه یا خطبه یا کلمات قصار گزینش کرده است. از این‌رو برخی نامه‌ها یا خطبه‌ها نیمی، کمتر یا بیشتر از آن چیزی است که قبل از سید نقل شده است. مثلاً آن چه که به‌عنوان نامه امام به مالک اشتر (م، ۳۷ ق) در نهج‌البلاغه سید آمده، حدود چهار پنجم آن چیزی است که ابن شعبه حرّانی (م، ۳۸۱ ق) در تحف‌العقول ذکر کرده است.

مباحث و مسائل کلی نهج البلاغه:

مباحث نهج البلاغه که هر کدام شایسته بحث و مقایسه است، به قرار ذیل است:

  1. الهیات و ماوراء الطبیعه
  2. سلوک و عبادت
  3. حکومت و عدالت
  4. اهل بیت و خلافت
  5. موعظه و حکمت
  6. دنیا و دنیاپرستی
  7. حماسه و شجاعت
  8. ملاحم و مغیبات
  9. دعا و مناجات
  10. شکایت و انتقاد از مردم زمان
  11. اصول اجتماعی
  12. اسلام و قرآن
  13. اخلاق و تهذیب نفس
  14. شخصیت ها

و یک سلسله مباحث دیگر.[۵]

کتب مرتبط با نهج‌البلاغه

ترجمه‌های نهج‌البلاغه

ترجمه های متعددی از نهج البلاغه به زبان فارسی و زبان های دیگر صورت گرفته اند. از جمله ترجمه های فارسی:

۱. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: سید علی نقی فیض‌الاسلام؛

۲. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: مصطفی زمانی؛

۳. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: ملا فتح الله کاشانی؛

۴. نهج البلاغه، ترجمه محمدعلی انصاری؛ وی همچنین این کتاب را به نظم درآورده و در ۱۰ جلد به چاپ رسانده است.

۵. نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی؛

۶. سخنان علی، ترجمه جواد فاضل؛

۷. نهج البلاغه، ترجمه اسدالله مشیری؛

۸. نهج البلاغه، ترجمه محمدعلی شرقی؛

۹. خورشید بی غروب، ترجمه عبدالمجید معادیخواه؛

۱۰. نهج البلاغه، ترجمه علی اصغر فقیهی؛

۱۱. نهج البلاغه، ترجمه احمد سپهر خراسانی؛

۱۲. نهج البلاغه، ترجمه داریوش شاهین؛

۱۳. نهج البلاغه، ترجمه محمد جواد شریعت؛

۱۴. نهج البلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی.

۱۵. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی

۱۶. نهج البلاغه، ترجمه حسين انصاريان.

شروح و تعلیقات نهج‌البلاغه

در تاریخ اسلام، پس از قرآن کریم، که اصیل‌ترین منبع دینی مسلمانان به‌شمار می‌رود، تقریباً هیچ کتاب مقدس دیگری را بسان «نهج‌البلاغه» به شرح و تفسیر ننهاده‌اند. وقتی شریف رضی نهج‌البلاغه را گردآوری کرد، اندیشمندان اسلامی در شرح و بسط سخنان مولی‌الموحدین همت گماشتند و با توضیح و تبیین خود قدرت تفهیم جامعه را برای درک سخنان آن حضرت توسعه دادند و از نهج‌البلاغه دایرة‌المعارفی در علوم اسلامی ساختند که خوانندگان را در همه اعصار و قرون فایده رساند.

شروح نهج‌البلاغه عبارت است از توضیحاتی که دانشمندان اسلامی برای روشنگری جملات و سخنان امیر سخن امام علی (علیه السلام) با استفاده از منابع مختلف تاریخی، ‌اجتماعی، عرفانی، فلسفی، سیاسی، اعتقادی و... به رشته تحریر در آورده‌اند. به همین خاطر شرح‌ها غالباً یک یا چند بعد از ابعاد نهج‌البلاغه را شامل است و در بر گیرنده تمام جوانب و محتوای آن نیست به عنوان نمونه در شرح ابن ابی‌الحدید جنبه ادبی و تاریخی آن و در شرح ابن‌میثم بحرانی جنبه فلسفی و کلامی آن بر سایر جنبه‌ها مقدم است.

بر نهج‌البلاغه شروح بسیاری نوشته‌اند که تا ۳۵۰ شرح و ترجمه به زبان‌های مختلف ذکر کرده‌اند. این شرح ها به دو زبان فارسی و عربی در دسترس است، از جمله:

۱. تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین، ترجمه و شرح فارسی نهج‌البلاغه ملا ‌فتح‌الله کاشانی (م. ۹۸۸ ق)، سه جلد.

۲. ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، سید علی نقی فیض‌الاسلام (۱۲۸۴ ـ ۱۳۶۴ ش)، یک جلد.

۳. شرح نهج‌البلاغه علامه محمدتقی جعفری (۱۳۷۷ ـ ۱۳۰۴)، ۲۷ جلد.

۴. پیام امام امیرالمؤمنین (ع)، جمعی از نویسندگان به سرپرستی آیت الله مکارم شیرازی، ۱۵ جلد.

۵. شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید معتزلی (۶۵۵ ـ ۵۸۶ ق)، ۱۰ جلد (عربی). مطالب تاریخی شرح ابن‌ابی‌الحدید بر نهج‌البلاغه را دکتر مهدوی دامغانی در ۶ جلد ترجمه و تحت عنوان «جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه» به چاپ رسانده است.

۶. شرح نهج‌البلاغه ابن‌میثم بحرانی (م، ۶۷۹ ق)، ۲ جلد (عربی). شرح نهج‌البلاغه ابن میثم در دهه اخیر به همت بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی به فارسی روان ترجمه شده و در پنج مجلد به چاپ رسیده است.

۷. منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه، اثر سید حبیب‌الله خوئی (۱۳۲۴ ـ ۱۲۶۱ ق)، ۷ جلد (عربی).

۸. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، اثر قطب الدین راوندی (م،۵۷۳ ق)، ۳ جلد (عربی).

۹. بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه، اثر علامه شیخ محمد‌تقی شوشتری (۱۳۷۴ ـ ۱۲۸۱)، ۱۴ جلد (عربی).

مصادر نهج‌البلاغه

تردید در اعتبار کتاب شریف نهج البلاغه، پژوهشگران عرصه تحقیق را به کوشش های عالمانه و ارجمندی هدایت نمود تا مصادر نهج البلاغه را پیش از سید رضی و پس از او استخراج کرده و معرفی کنند. از جمله این تلاش ها عبارتند از:

۱. استناد نهج البلاغه: اثر امتیاز علی خان عرشی؛

۲. اسناد و مدارک نهج البلاغه: اثر محمد دشتی؛

۳. مصادر نهج البلاغه و اسانیده: اثر سید عبدالزهرا حسینی؛

۴. مدارک نهج البلاغه و دفع الشبهات عنه: اثر هادی کاشف الغطاء؛

۵. بحثی کوتاه پیرامون نهج البلاغه و مدارک آن: اثر رضا استادی؛

۶. الغدیق النضیر بمصادر ابن ابی الحدید، فی شرح نهج البلاغه: اثر عزالدین ابی حامد عبدالحمید المدائنی البغدادی؛

۷. پژوهشی نو در اسناد نهج‌البلاغه، اثر وحید سبزیان‌پور و فرزانه فتاحیان: در این پژوهش برای ۱۲۸ خطبه، ۴۸ نامه و ۲۴۰ حکمت از نهج البلاغه اسنادی از ادیبان و سخن سنجان اهل سنت آورده شده است که در پژوهش‌های مربوط به اسناد نهج البلاغه اشاره‌ای به آنها نشده است.

فرهنگ‌های نهج‌البلاغه

یکی از منابع مهم جهت استفاده کامل از نهج‌البلاغه آشنایی با فرهنگ‌ها و کتب لغت عربی به‌ویژه لغات نهج‌البلاغه است. وقتی به اهمیت این مسئله بیشتر آگاه می‌شویم که بدانیم امام علی (ع) لغات مترادف را در سخنان خویش فراوان به‌کار برده است و برای فهم سخن امام باید معنای دقیق واژه‌ها را با استفاده از کتب لغت استخراج نماییم.

فرهنگ‌ نهج‌البلاغه نیز در یک تقسیم‌بندی به دو دسته فرهنگ واژه‌ها و فرهنگ موضوعات تقسیم می‌شود:

فرهنگ واژه‌ها:

۱. قاموس نهج‌البلاغه، آیت‌الله محمدعلی شرقی، در چهار جلد.

۲. مفردات نهج‌البلاغه، سید علی‌اکبر قرشی، در دو جلد.

۳. فرهنگ نهج‌البلاغه، دکتر صبحی‌ الصالح، ترجمه مصطفی رحیمی‌نیا.

۴. سیری در فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کریم زمانی جعفری.

۵. فرهنگ لغات قرآن مجید و نهج‌البلاغه، علاءالدین مجتبوی.

۶. فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کاظم فرهومندی.

۷. حل لغات نهج‌البلاغه، مولوی اعجاز حسین بدیوانی.

۸. واژه‌های نهج‌البلاغه، عمران علی‌زاده.

فرهنگ‌‌نامه‌های موضوعی:

فرهنگ‌نامه‌هایی که موضوعات نهج‌البلاغه را استخراج و تدوین نموده‌اند یا جنبه واژه‌ای دارند و یا حالت اصطلاحی و محتوایی که مطالعه آنها در شناخت معانی و مفاهیم نهج‌البلاغه تأثیرگذار است.

۱. الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه، اثر علی انصاریان.

۲. المعجم‌المفهرس لالفاظ نهج‌البلاغه، اثر محمد دشتی و کاظم محمدی.

۳. المعجم الموضوعی لنهج‌البلاغه، اثر اویس کریم محمد.

۴. الهادی الی موضوعات نهج‌البلاغه، اثر علی مشکینی.

۵. فرهنگ آفتاب، اثر عبدالمجید معادیخواه، در ده جلد.

۶. فرهنگ‌نامه موضوعی نهج‌البلاغه، اثر دکتر احمد خاتمی.

۷. تصنیف نهج البلاغه، لبیب بیضون.

۸. المعجم لموضوعات نهج‌البلاغه، سید محمدکاظم ارفع.

مستدرکات نهج‌البلاغه

مطالبی که شریف رضی در نهج‌البلاغه نیاورده است، بعدها توسط دانشمندان اسلامی جمع‌آوری و به نام مستدرکات ‌به چاپ رسیده است که این مطالب به غیر از کتاب «غررالحکم و دررالکلم» تمیمی آمُدی (م، ۵۱۰ ق) است که شامل ۱۱۰۰۰ کلمه قصار می‌باشد.

مستدرکات نهج البلاغه به شرح زیر هستند:

۱. مستدرک نهج البلاغه، نوشته هادی کاشف الغطاء.

۲. التذییل علی نهج البلاغه، اثر اسماعیل ابن احمد حلبی.

۳. ملحق نهج البلاغه، تالیف احمد بن یحیی بن ناقه، ترجمه سوسن عباسیان.

۴. النهج القویم فی کلام امیرالمؤمنین(ع)، اثر خلف بن عبدالمطلب مشعشعی حویزی.

۵. مصباح البلاغة فی مشکاة الصیاغه، تالیف سید حسین میرجهانی طباطبائی، در دو جلد.

۶. نهج البلاغه الثانی، تالیف شیخ جعفر حائری.

۷. نهج‌السعاده فی مستدرک نهج‌البلاغه، اثر شیخ محمدباقر محمودی، در چهارده جلد.

۸. تمام نهج البلاغه، سید صادق موسوی.

نهج‌البلاغه در نظر دانشمندان

  • سید رضی: سیدرضی خود در مقدمه «نهج البلاغه» می نویسد: «امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات و ابواب مختلف کلماتی دارد و هرگاه انسان در یک موضوع کلمات آن حضرت را مطالعه می کند، شک نمی کند که این سخنان از کسی است که تمام عمر خویش را در همان رشته سپری کرده است؛ وقتی در باب زهد داد سخن می دهد، گویی هیچ بهره ای جز زهد و عبادت ندارد و گویی تمام عمر خویش را در گوشه خانه ای یا در پای کوهی گذرانده که هیچ کس را جز خود ملاقات نکرده است».
  • شهید مرتضی مطهری: «آن چه تردید ناپذیر است اینست که علی علیه السلام چون مرد سخن بوده است، خطابه های فراوان انشاء کرده، و همچنین به تناسب های مختلف جمله های حکیمانه کوتاه فراوان از او شنیده شده است، همچنان که نامه های فراوان مخصوصا در زمان خلافت نوشته است، و مردم مسلمان علاقه و عنایت خاصی به حفظ و ضبط آن ها داشته اند. مسعودی که تقریبا صد سال پیش از سید رضی می زیسته است (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری) در جلد دوم «مروج الذهب» تحت عنوان «فی ذکر لمع من کلامه و اخباره و زهده» می گوید: آن چه مردم از خطابه های علی در مقامات مختلف حفظ کرده اند، بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی می شود، علی علیه السلام آن خطابه ها را بالبدیهه و بدون یادداشت و پیشنویس انشاء می کرد، و مردم هم الفاظ آن را می گرفتند و هم عملا از آن بهره مند می شدند».[۶]
  • علی دوانی: «به نظر ما اگر مسلمانان امروز دسترسى به آن همه آیات قرآنى که در شان على علیه السلام نازل شده نداشته باشند، و چنان چه کلیه روایات و احادیث که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام راجع به وجود اقدس على علیه السلام رسیده است، از میان رفته، و تنها نهج البلاغه براى مسلمانان باقى مانده بود، کافى بود که ما از روى همین خطبه ها، سخنان، نامه ها و کلمات قصار على علیه السلام که صفحات نهج البلاغه را همچون تابلو نقاشى رنگین و پرنقش و نگار کرده است، به خوبى امیرالمومنین على بن ابى طالب علیه السلام را آن طور که در عصر خود می زیسته و میان مردم جلوه کرده است ببینیم و بشناسیم.»[۷]
  • علامه حسن زاده آملی: «کلمات امیرالمومنین علی علیه السلام نه فقط از حیث بلاغت نهج البلاغه است، بلکه در جمیع شئون و امور حیات انسانی نهجی قویم و طریقی مستقیم است... نهج البلاغه کتابی است که اگر در آن به ترتیب حروف تهجی از الف تا یا در هر یک از معارف حقه الهیه بحث و فحص گردد، اصول و امهاتی را حائز است که هر اصلی خود شجره طیبه فروع و اثمار بسیار است که (اصلها ثابت و فرعها فی السماء تؤتی اکلها کل حین باذن ربها)».[۸]
  • جرج جرداق مسیحی: این پروفسور مسیحی ابعاد اندیشه و تفکر آن حضرت را چنین ترسیم می‌نماید: «او با منطقی استوار و آگاهانه درباره دگرگونی‌های دنیا و شئون مردم و سرشت افراد و گروه‌ها سخن گفته و گاهی رعد‌و‌برق و آفرینش آسمان و زمین را توصیف کرده است. همچنین به تفصیل در مورد پدیده‌های زنده طبیعت پرداخته، اسرار خلقت خفاش و مورچه و طاووس و ملخ را بیان داشته و در عین حال، برای مردم، فرمان‌های اخلاقی و اجتماعی وضع کرده است. آنگاه از آفرینش و زیبایی وجود سخن به میان آورده است، چنانکه در ادبیات عرب هرگز چنین تنوعی در مباحث مختلف، آن چنان که در نهج‌البلاغه بیان شده، سابقه نداشته است.»[۹]
  • جرجی زیدان: نویسنده معروف و مورخ متفکر مسیحى در کتاب «تاریخ تمدن اسلام» مى نویسد: «ما که على بن ابى طالب و معاویه بن ابى سفیان را ندیده ایم، چگونه مى توانیم آن ها را از هم تفکیک کنیم و پى به میزان ارزش وجود آن ها ببریم؟ ما از روى سخنان و نامه ها و کلماتى که از على و معاویه مانده است پس از چهارده قرن به خوبى مى توانیم درباره آن ها قضاوت کنیم. معاویه در نامه هائى که به عمّال و حکام خود نوشته بیشتر هدفش اینست که خوب بر مردم مسلط شوند و زر و سیم بدست آورند، سهمى را خود بردارند و بقیه را براى او بفرستند، زیرا او از زر و سیم معجزات زیادى دیده است! ولى على بن ابى طالب در تمام نامه هاى خود به فرمانداران و استانداران خود قبل از هر چیز اکیدا سفارش مى کند که پرهیزکار باشند، و از خدا بترسند، نماز را مرتب و در اوقات خود بخوانند، و روزه بدارند، امر به معروف و نهی از منکر کنند و نسبت به زیردستان رحم و مروت داشته باشند و از فقیران و یتیمان و قرض داران و حاجتمندان غفلت نورزند... و بدانند که در هر حال خداوند ناظر اعمال آنان مى باشد و پایان این زندگى گذاشتن و گذشتن از این دنیاست...».[۱۰]

پانویس

  1. نگاهی به زندگانی پر افتخار شریف رضی، علی دوانی، مجله پژوهشهای نهج البلاغه، زمستان ۱۳۸۱ و بهار ۱۳۸۲، شماره ۶.
  2. کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
  3. ترجمه نهج البلاغه دشتی، ص ۲۹
  4. کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
  5. سیری در نهج البلاغه ، مرتضی مطهری، ص ۴۷.
  6. سیری در نهج البلاغه ، مرتضی مطهری، ص ۲۱.
  7. در پیرامون نهج البلاغه، هبة الدین شهرستانی، چاپ چهارم، ص ۱۰ (مقدمه آقای علی دوانی).
  8. انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، حسن حسن زاده آملی، مقدمه ص ۱۳.
  9. جرج جورداق (۱۳۴۴)، امام علی(ع) صدای عدالت انسانیت، ترجمه سیدهادی خسروشاهی، تهران، فراهانی، ج ۱، ص ۱۴۶.
  10. در پیرامون نهج البلاغه، هبه الدین شهرستانی، چاپ چهارم، ص ۱۰ (مقدمه آقای علی دوانی).

پیوندها