نهج البلاغة: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۱۰ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{خوب}}
 
{{خوب}}
−
نهج‌البلاغه مجموعه ای است از [[خطبه]] ها، نامه ها و جملات کوتاه [[امام علی علیه السلام|امام علی]] علیه السلام که [[سید رضی]] (م 406ه.ق) آن را براساس ذوق ادبی خویش و با معیار قرار دادن [[بلاغت]] آنها گردآوری نموده است. این کتاب به اذعان بسیاری پس از [[قرآن]] زیباترین و برترین تجلی بلاغت است.
+
{{مشخصات کتاب
  
−
نهج البلاغه در دوره های بعدی بیشتر به جهت مباحث گسترده [[توحید|توحیدی]]، اجتماعی، [[اخلاق|اخلاقی]]، [[تاریخ|تاریخی]] و سیاسی آن مورد توجه قرار گرفت. تاکنون بسیاری از عالمان [[شیعه]] و [[سنی]] این کتاب را شرح نموده اند.
+
|عنوان=
  
−
==گردآورنده نهج البلاغه==
+
|تصویر= [[پرونده:نهج البلاغه.jpg|240px|وسط]]
  
−
گرد آورنده مجموعه نهج البلاغه، ابوالحسن محمد بن حسین بن موسی موسوی بغدادی، معروف به سیدرضى (406 ـ 359 ق) است. او در شهر [[بغداد]] و در خانواده ای شریف و اصیل و از نسل [[ائمه اطهار|امامان معصوم]] علیهم السلام به دنیا آمد. نسب او از پدر به ابراهیم مجاب فرزند [[امام کاظم]] علیه السلام و از طرف مادر به [[امام سجاد]] علیه السلام می رسد.
+
|نویسنده= سید رضی
  
−
سید رضی از شاگرد مبرز [[شیخ مفید]] بود. او شخصیتی اندیشمند و دارای قدرت هوش و درکی بالا بود و در سنین جوانی در علوم مختلفی متبحر بود . اما بیشتر شهرت او در ادبیات عرب است و او را سرآمد شاعران آل ابی طالب دانسته اند.<ref>نگاهی به زندگانی پر افتخار شریف رضی ، دوانی، علی، مجله پژوهشهای نهج البلاغه، زمستان 1381 و بهار 1382، شماره 6</ref>
+
|موضوع= سخنان امام علی علیه‌السلام
  
−
سید رضی در دولت [[آل بویه]] مناصب مهم و بـزرگی همچون نقابت‌ و امارت حاج و ریاست دیوان مظالم را بر عهده داشت. او مدرسه ای در شهر [[بغداد]] تأسیس کرد و به تربیت شاگردانی در علوم اسلامی پرداخت و کتابخانه بزرگی نیز برای استفاده شاگردان خود در آن مدرسه برپا نمود.<ref name="zamiri">کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، محمدرضا ضميري</ref>
+
|زبان= عربی
  
−
از تالیفات او می توان به [[خصائص الائمه]]، [[تلخيص البيان عن مجازات القرآن|تلخیص البیان عن مجاز القرآن]]، [[المجازات النبویه]] و [[حقائق التأویل فی متشابه التنزیل]] اشاره نمود.
+
|تعداد جلد= ۱
  
−
==انگیزه تألیف نهج البلاغه==
+
|عنوان افزوده1=
  
−
سیدرضی در مقدمه نهج البلاغه انگیزه خود را در جمع آوری این کتاب شریف چنین بیان می دارد:
+
|افزوده1= 
  
−
«من در سنین جوانی شروع به تألیف کتابی در خصائص [[ائمه اطهار]] علیهم السلام نمودم تا اخبار و کلمات آن بزرگواران را به صورت گلچین شده جمع آوری نمایم. زمانی که خصائص مربوط به [[امیرالمومنین|امیرالمؤمنین]] علیه السلام را به اتمام رساندم، مشکلاتی پیش آمد که نتوانستم کتاب را کامل نمایم. در پایان فصول این کتاب، فصلی در کلمات قصار آن حضرت آمده بود؛ لکن خطبه ها و نامه های مفصل ایشان را ذکر نکرده بودم. چون عده ای از دوستان این فصل از کتاب را دیدند، برایشان جالب بود؛ لذا از من درخواست کردند تا کتابی مستقل درباره کلمات گرانبهای امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات گوناگون تألیف نمایم. من هم که دیدم چنین گردآوری تاکنون انجام نشده، دست به تألیف این کتاب عظیم زدم... و نام آن را نهج البلاغه گذاشتم».
+
|عنوان افزوده2=
  
−
ذکر این نکته لازم است که سیدرضی از بین منابع فراوانی که در اختیار داشته، قسمت هایی را با دید ادبی گلچین کرده است. او خود در مقدمه به این مطلب اشاره دارد و در باب نامگذاری کتابش به نهج البلاغه می گوید:
+
|افزوده2=
  
−
بعد از تمام شدن كتاب چنين ديدم كه نامش را «نهج البلاغه» بگذارم زيرا اين كتاب درهاى بلاغت را به روى بيننده مى‌گشايد، و خواسته‌ هايش را به او نزديك مى ‌سازد. <ref> ترجمه نهج البلاغه دشتی، ص 29 </ref>
+
|لینک= [http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/42381/ نهج البلاغه]
  
−
==بخش های اصلی نهج البلاغه==
+
}}
 +
کتاب شریف '''«نهج‌البلاغه»''' مجموعه‌ای است از [[خطبه|خطبه‌ها]]، نامه‌ها و جملات کوتاه امیرالمؤمنین [[امام علی علیه السلام|امام علی]] (علیه‌السلام) که [[سید رضی]] (م، ۴۰۶ ق) آن را براساس ذوق ادبی خویش و با معیار قرار دادن [[بلاغت]] آنها گردآوری نموده است. این کتاب به اذعان بسیاری از علما، پس از «[[قرآن|قرآن کریم]]» زیباترین و برترین تجلی بلاغت است. نهج‌البلاغه در دوره‌های بعدی بیشتر به جهت مباحث گسترده [[توحید|توحیدی]]، اجتماعی، [[اخلاق|اخلاقی]]، [[تاریخ|تاریخی]] و سیاسی آن مورد توجه قرار گرفت. تاکنون بسیاری از عالمان [[شیعه]] و [[سنی]] این کتاب را شرح نموده‌اند.
  
−
نهج البلاغه در سه بخش اصلی به شرح زیر تنظیم شده است:
+
==گردآورنده نهج‌البلاغه==
  
−
#خطبه ها که شامل 239 خطبه است و از نظر زمانی به سه بخش تقسیم می شود:
+
گردآورنده مجموعه «نهج البلاغه»، محمد بن حسین موسوی بغدادی، معروف به [[سید رضی|سید رضى]] (۴۰۶-۳۵۹ ق) است. او در شهر [[بغداد]] و در خانواده ای شریف و اصیل و از نسل [[ائمه اطهار|امامان معصوم]] علیهم السلام به دنیا آمد. نسب او از پدر به [[ابراهیم مجاب]] فرزند [[امام کاظم]] علیه السلام و از طرف مادر به [[امام سجاد]] علیه السلام می رسد.
−
##قبل از حکومت، مانند خطبه های 5 ـ 67 ـ 139 و...؛
 
−
##در هنگام خلافت، مانند خطبه های 3 ـ 12 ـ 15 ـ 16 و...؛
 
−
##بعد از خلافت، مانند خطبه های 20 ـ 21 ـ 27 ـ 105 ـ 47 ـ 108 و...
 
−
#نامه ها که شامل 79 نامه است و تقریباً تمام آن ها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده اند.
 
−
#کلمات قصار یا قصار الحکم که شامل 480 کلمه است و از حیث موضوعات بسیار متنوع <ref name="zamiri" />
 
  
−
نکته قابل ذکر این که آن چه سید رضی به نام خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات حکمت‌آمیز از آن حضرت آورده، فقط قسمت‌هایی از نامه یا خطبه یا کلمات قصار است که به نظر سید از اوج فصاحت و بلاغت برخوردار است و به همین دلیل در گزینش خویش از باب «المختار من خطب»، باب «المختار من کتب» و باب «المختار من حکم» امیرالمؤمنین نام می‌برد؛ ‌یعنی جاهایی که او از نامه یا خطبه یا کلمات قصار گزینش کرده است. از این‌رو برخی نامه‌ها یا خطبه‌ها نیمی، کمتر یا بیشتر از آن چیزی است که قبل از سید نقل شده است. مثلاً آن چه که به‌عنوان نامه امام به مالک اشتر (مقتول 37 ق) در نهج‌البلاغه آمده، حدود چهار پنجم آن چیزی است که ابن شعبه حرّانی (م. 381 ق) در تحف‌العقول ذکر کرده است.
+
سید رضی از شاگردان مبرز [[شیخ مفید]] بود. او شخصیتی اندیشمند و دارای قدرت هوش و درکی بالا بود و در سنین جوانی در علوم مختلف متبحر بود. اما بیشتر شهرت او در [[ادبیات عرب]] است و او را سرآمد شاعران آل ابی طالب دانسته اند.<ref>نگاهی به زندگانی پر افتخار شریف رضی، علی دوانی، مجله پژوهشهای نهج البلاغه، زمستان ۱۳۸۱ و بهار ۱۳۸۲، شماره ۶.</ref>
  
−
==مباحث و مسائل کلی نهج البلاغه==
+
سید رضی در دولت [[آل بویه]] مناصب مهم و بزرگی همچون نقابت‌ و [[امير الحاج|امارت حاج]] و ریاست [[دیوان (تشکیلات اداری)|دیوان]] مظالم را بر عهده داشت. او مدرسه ای در شهر [[بغداد]] تأسیس کرد و به تربیت شاگردانی در [[علوم اسلامی]] پرداخت و کتابخانه بزرگی نیز برای استفاده شاگردان خود در آن مدرسه برپا نمود.<ref name="zamiri">کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.</ref>
  
−
مباحث نهج البلاغه كه هر كدام شايسته بحث و مقايسه است، به قرار ذيل است:
+
از دیگر تألیفات او می توان به [[خصائص الائمه]]، [[تلخيص البيان عن مجازات القرآن|تلخیص البیان عن مجاز القرآن]]، [[المجازات النبویه]] و [[حقایق التأویل فی متشابه التنزیل (کتاب)|حقائق التأویل فی متشابه التنزیل]] اشاره نمود.
  
−
#[[الهيات]] و [[ماوراء الطبيعه]]
+
==انگیزه تألیف نهج‌البلاغه==
−
#[[سلوك]] و [[عبادت]]
 
−
#[[حكومت]] و [[عدالت]]
 
−
#[[اهل بيت]] و خلافت
 
−
#موعظه و [[حكمت]]
 
−
#دنيا و دنياپرستي
 
−
#حماسه و [[شجاعت]]
 
−
#[[ملاحم و مغيبات]]
 
−
#[[دعا]] و [[مناجات]]
 
−
#شكايت و انتقاد از مردم زمان
 
−
#اصول اجتماعي
 
−
#[[اسلام]] و [[قرآن]]
 
−
#[[اخلاق]] و [[تهذيب نفس]]
 
−
#شخصیت ها
 
  
−
و يك سلسله مباحث ديگر.<ref> سيري در نهج  البلاغه ، مرتضي مطهري، ص 47.</ref>
+
[[سید رضی|سیدرضی]] در مقدمه «نهج البلاغه» انگیزه خود را در جمع آوری این کتاب شریف چنین بیان می دارد:
−
==ترجمه های نهج البلاغه==
 
  
−
ترجمه های متعدد از نهج البلاغه به زبان فارسی و زبان های دیگر صورت گرفته اند. از جمله ترجمه های فارسی:
+
«من در سنین جوانی شروع به تألیف کتابی در خصائص [[ائمه اطهار]] علیهم السلام ([[خصائص الائمه]]) نمودم، تا اخبار و کلمات آن بزرگواران را به صورت گلچین شده جمع آوری نمایم. زمانی که خصائص مربوط به [[امیرالمومنین|امیرالمؤمنین]] علیه السلام را به اتمام رساندم، مشکلاتی پیش آمد که نتوانستم کتاب را کامل نمایم. در پایان فصول این کتاب، فصلی در کلمات قصار آن حضرت آمده بود؛ لکن [[خطبه]] ها و نامه های مفصل ایشان را ذکر نکرده بودم. چون عده ای از دوستان این فصل از کتاب را دیدند، برایشان جالب بود؛ لذا از من درخواست کردند تا کتابی مستقل درباره کلمات گرانبهای امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات گوناگون تألیف نمایم. من هم که دیدم چنین گردآوری تاکنون انجام نشده، دست به تألیف این کتاب عظیم زدم... و نام آن را نهج البلاغه گذاشتم».
  
−
1. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: علی نقی اصفهانی فیض الاسلام؛
+
ذکر این نکته لازم است که سیدرضی از بین منابع فراوانی که در اختیار داشته، قسمت هایی را با دید ادبی گلچین کرده است. او خود در مقدمه به این مطلب اشاره دارد و در باب نامگذاری کتابش به «نهج البلاغه» می گوید: «بعد از تمام شدن کتاب چنین دیدم که نامش را «نهج البلاغه» بگذارم، زیرا این کتاب درهاى [[بلاغت]] را به روى بیننده مى‌گشاید و خواسته‌ هایش را به او نزدیک مى ‌سازد.»<ref> ترجمه نهج البلاغه دشتی، ص ۲۹ </ref>
  
−
2. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: مصطفی زمانی؛
+
==محتوای نهج‌البلاغه==
  
−
3. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: ملا فتح الله کاشانی؛
+
«نهج البلاغه» در سه بخش اصلی به شرح زیر تنظیم شده است:
  
−
4. نهج البلاغه، ترجمه محمد علی انصاری؛
+
#خطبه ها که شامل ۲۴۱ خطبه است و از نظر زمانی به سه بخش تقسیم می شود:
 +
#*قبل از حکومت [[امیرالمومنین|امیرالمؤمنین]] علیه السلام، مانند خطبه های ۵ ـ ۶۷ ـ ۱۳۹ و...؛
 +
#*در هنگام [[خلافت]]، مانند خطبه های ۳ ـ ۱۲ ـ ۱۵ ـ ۱۶ و...؛
 +
#*بعد از خلافت، مانند خطبه های ۲۰ ـ ۲۱ ـ ۲۷ ـ ۱۰۵ ـ ۴۷ ـ ۱۰۸ و...
 +
#نامه ها، که شامل ۷۹ نامه است و تقریباً تمام آن ها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده اند.
 +
#کلمات قصار یا قصار الحکم، که شامل ۴۸۰ کلمه است و از حیث موضوعات بسیار متنوع است.<ref>کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.</ref>
  
−
5. نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی؛
+
نکته قابل ذکر این که آن چه سید رضی به نام خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات حکمت‌آمیز از آن حضرت آورده، فقط قسمت‌هایی از نامه یا خطبه یا کلمات قصار است که به نظر سید از اوج فصاحت و [[بلاغت]] برخوردار است و به همین دلیل در گزینش خویش از باب «المختار من خطب»، باب «المختار من کتب» و باب «المختار من حکم» امیرالمؤمنین نام می‌برد؛ ‌یعنی جاهایی که او از نامه یا خطبه یا کلمات قصار گزینش کرده است. از این‌رو برخی نامه‌ها یا خطبه‌ها نیمی، کمتر یا بیشتر از آن چیزی است که قبل از سید نقل شده است. مثلاً آن چه که به‌عنوان نامه امام به [[مالك اشتر نخعى|مالک اشتر]] (م، ۳۷ ق) در نهج‌البلاغه سید آمده، حدود چهار پنجم آن چیزی است که [[ابن شعبه حرانی|ابن شعبه حرّانی]] (م، ۳۸۱ ق) در [[تحف العقول|تحف‌العقول]] ذکر کرده است.
  
−
6. سخنان علی، ترجمه جواد فاضل؛
+
'''مباحث و مسائل کلی نهج البلاغه:'''
  
−
7. نهج البلاغه، اسدالله مشیری؛
+
مباحث نهج البلاغه که هر کدام شایسته بحث و مقایسه است، به قرار ذیل است:
  
−
8. نهج البلاغه، ترجمه محمد علی شرقی؛
+
#[[الهیات]] و ماوراء الطبیعه
 +
#[[سیر و سلوک|سلوک]] و [[عبادت]]
 +
#حکومت و [[عدالت]]
 +
#[[اهل بیت]] و [[خلافت]]
 +
#[[موعظه]] و [[حکمت]]
 +
#[[دنیا]] و [[دنیاطلبی|دنیاپرستی]]
 +
#حماسه و [[شجاعت]]
 +
#[[ملاحم]] و مغیبات
 +
#[[دعا]] و [[مناجات]]
 +
#شکایت و انتقاد از مردم زمان
 +
#اصول اجتماعی
 +
#[[اسلام]] و [[قرآن]]
 +
#[[اخلاق]] و [[تهذیب نفس]]
 +
#شخصیت ها
  
−
9. خورشید بی غروب، ترجمة عبدالمجید معادیخواه؛
+
و یک سلسله مباحث دیگر.<ref> سیری در نهج  البلاغه ، مرتضی مطهری، ص ۴۷.</ref>
 +
==کتب مرتبط با نهج‌البلاغه==
  
−
10. نهج البلاغه، ترجمه علی اصغر فقیهی؛
+
===ترجمه‌های نهج‌البلاغه===
 +
ترجمه های متعددی از نهج البلاغه به زبان فارسی و زبان های دیگر صورت گرفته اند. از جمله ترجمه های فارسی:
  
−
11. نهج البلاغه، ترجمه احمد سپهر خراسانی؛
+
۱. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: [[علی نقی فیض الاسلام|سید علی نقی فیض‌الاسلام]]؛
  
−
12. نهج البلاغه، ترجمه داریوش شاهین؛
+
۲. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: مصطفی زمانی؛
  
−
13. نهج البلاغه، ترجمه محمد جواد شریعت؛
+
۳. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: [[ملا فتح الله کاشانی]]؛
  
−
14. نهج البلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی.
+
۴. نهج البلاغه، ترجمه محمدعلی انصاری؛ وی همچنین این کتاب را به نظم درآورده و در ۱۰ جلد به چاپ رسانده است.
  
−
==کتابهای مربوط به نهج البلاغه==
+
۵. نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی؛
−
===شروح و تعلیقات نهج البلاغه===
 
  
−
سنت شرح نویسی بر متون دینی قدمتی طولانی دارد. کتاب‌های مقدس ادیان مختلف را عالمان دینی با دقت و تأمل و به گونه‌ای دقیق و موشکافانه بررسی کرده‌اند. در تاریخ اسلام، پس از قرآن کریم، که اصیل‌ترین منبع دینی مسلمانان به‌شمار می‌رود، تقریباً هیچ کتاب مقدس دیگری را بسان نهج‌البلاغه به شرح و تفسیر ننهاده‌اند.
+
۶. سخنان علی، ترجمه جواد فاضل؛
  
−
وقتی شریف رضی نهج‌البلاغه را گردآوری کرد، اندیشمندان اسلامی در شرح و بسط سخنان مولی‌الموحدین همت گماشتند و با توضیح و تبیین خود قدرت تفهیم جامعه را برای درک سخنان آن حضرت توسعه دادند و از نهج‌البلاغه دایره‌المعارفی در علوم اسلامی ساختند که خوانندگان را در همه اعصار و قرون فایده رساند.
+
۷. نهج البلاغه، ترجمه اسدالله مشیری؛
  
−
شروح نهج‌البلاغه عبارت است از توضیحاتی که دانشمندان اسلامی برای روشنگری جملات و سخنان امیر سخن علی(ع) با استفاده از منابع مختلف تاریخی، ‌اجتماعی، عرفانی، فلسفی، سیاسی، اعتقادی و... به رشته تحریر در آورده‌اند. به همین خاطر شرح‌ها غالباً یک یا چند بعد از ابعاد نهج‌البلاغه را شامل است و در بر گیرنده تمام جوانب و محتوای آن نیست به عنوان نمونه در شرح ابن ابی‌الحدید جنبه ادبی و تاریخی آن و در شرح ابن‌میثم جنبه فلسفی کلامی آن بر سایر جنبه‌ها مقدم است.
+
۸. نهج البلاغه، ترجمه محمدعلی شرقی؛
  
−
بر نهج‌البلاغه شروح بسیاری نوشته‌اند که تا 350 شرح و ترجمه به زبان‌های مختلف ذکر کرده‌اند. این شرح ها به دو زبان فارسی و عربی در دسترس است.
+
۹. خورشید بی غروب، ترجمه عبدالمجید معادیخواه؛
  
−
====شروح فارسی نهج‌البلاغه====
+
۱۰. نهج البلاغه، ترجمه علی اصغر فقیهی؛
  
−
1.تنبیه الغافلین و تذکره‌العارفین، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه [[ملا‌فتح‌الله کاشانی]] (م. 988 ق)، سه جلد.
+
۱۱. نهج البلاغه، ترجمه احمد سپهر خراسانی؛
  
−
2.ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، [[حاج سیدعلی نقی فیض‌الاسلام]] مشهور به نهج‌البلاغه فیض (1284 ـ 1364 ش)، یک جلد.
+
۱۲. نهج البلاغه، ترجمه داریوش شاهین؛
  
−
3.شرح نهج‌البلاغه [[علامه محمدتقی جعفری تبریزی]] (1377 ـ 1304)، 27 جلد.
+
۱۳. نهج البلاغه، ترجمه محمد جواد شریعت؛
  
−
4.شرح نهج البلاغه پیام امام امیرالمؤمنین (ع)، جمعی از نویسندگان به سرپرستی [[آیت الله مکارم شیرازی]]، 15 جلد.
+
۱۴. نهج البلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی.
  
−
====شروح عربی نهج‌البلاغه====
+
۱۵. نهج البلاغه، ترجمه [[محمد دشتی]]
  
−
1. شرح نهج‌البلاغه [[ابن ابی‌الحدید معتزلی]] (655 ـ 586 ق)،10 جلد.
+
۱۶. نهج البلاغه، ترجمه حسين انصاريان.
−
مطالب تاریخی شرح ابن‌ابی‌الحدید بر نهج‌البلاغه را دکتر مهدوی دامغانی در 6 جلد ترجمه و تحت عنوان «جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه» به چاپ رسانده است.
+
===شروح و تعلیقات نهج‌البلاغه===
  
−
2. شرح نهج‌البلاغه [[ابن‌میثم بحرانی]] (م. 679 ق)، 2جلد.
+
در تاریخ [[اسلام]]، پس از [[قرآن|قرآن کریم]]، که اصیل‌ترین منبع دینی مسلمانان به‌شمار می‌رود، تقریباً هیچ کتاب مقدس دیگری را بسان «نهج‌البلاغه» به شرح و تفسیر ننهاده‌اند. وقتی [[سید رضی|شریف رضی]] نهج‌البلاغه را گردآوری کرد، اندیشمندان اسلامی در شرح و بسط سخنان مولی‌الموحدین همت گماشتند و با توضیح و تبیین خود قدرت تفهیم جامعه را برای درک سخنان آن حضرت توسعه دادند و از نهج‌البلاغه دایرة‌المعارفی در [[علوم اسلامی]] ساختند که خوانندگان را در همه اعصار و قرون فایده رساند.
−
شرح نهج‌البلاغه ابن‌میثم در دهه اخیر به همت بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی به فارسی روان ترجمه شده و در پنج مجلد به چاپ رسیده است.
 
  
−
3. منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه [[سیدحبیب‌الله خوئی]] (1324 ـ 1261 ق)، 7 جلد.
+
شروح نهج‌البلاغه عبارت است از توضیحاتی که دانشمندان اسلامی برای روشنگری جملات و سخنان امیر سخن [[امام علی علیه السلام|امام علی]] (علیه السلام) با استفاده از منابع مختلف تاریخی، ‌اجتماعی، [[عرفان|عرفانی]]، [[فلسفه|فلسفی]]، سیاسی، اعتقادی و... به رشته تحریر در آورده‌اند. به همین خاطر شرح‌ها غالباً یک یا چند بعد از ابعاد نهج‌البلاغه را شامل است و در بر گیرنده تمام جوانب و محتوای آن نیست به عنوان نمونه در شرح [[ابن ابی الحدید|ابن ابی‌الحدید]] جنبه ادبی و تاریخی آن و در شرح [[ابن ميثم بحرانی|ابن‌میثم بحرانی]] جنبه فلسفی و [[علم کلام|کلامی]] آن بر سایر جنبه‌ها مقدم است.
  
−
4. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه،[[قطب الدین راوندی]]،(م.573 ق)، 3جلد.
+
بر نهج‌البلاغه شروح بسیاری نوشته‌اند که تا ۳۵۰ شرح و ترجمه به زبان‌های مختلف ذکر کرده‌اند. این شرح ها به دو زبان فارسی و عربی در دسترس است، از جمله:
  
−
5. بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه،[[علامه حاج شیخ محمد‌تقی شوشتری]] (1374 ـ 1281)، 14 جلد.
+
۱. تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین، ترجمه و شرح فارسی نهج‌البلاغه [[ملا فتح الله کاشانی|ملا ‌فتح‌الله کاشانی]] (م. ۹۸۸ ق)، سه جلد.
  
−
===کتابهای با موضوع مصادر نهج البلاغه===
+
۲. ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، [[سید علی نقی فیض الاسلام|سید علی نقی فیض‌الاسلام]] (۱۲۸۴ ـ ۱۳۶۴ ش)، یک جلد.
  
−
تردید در اعتبار کتاب شریف نهج البلاغه، پژوهشگران عرصه تحقیق را به کوشش های عالمانه و ارجمندی هدایت نمود تا مصادر نهج البلاغه را پیش از سید رضی و پس از او استخراج کرده و معرفی کنند. از جمله این تلاش ها عبارتند از:
+
۳. شرح نهج‌البلاغه [[علامه محمدتقی جعفری]] (۱۳۷۷ ـ ۱۳۰۴)، ۲۷ جلد.
  
−
1. استناد نهج البلاغه، اثر امتیاز علی خان عرشی؛
+
۴. [[پیام امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام (کتاب)|پیام امام امیرالمؤمنین]] (ع)، جمعی از نویسندگان به سرپرستی [[آیت الله مکارم شیرازی]]، ۱۵ جلد.
  
−
2. اسناد و مدارک نهج البلاغه، اثر محمد دشتی؛
+
۵. [[شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید (کتاب)|شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید معتزلی]] (۶۵۵ ـ ۵۸۶ ق)، ۱۰ جلد (عربی).
 +
مطالب تاریخی شرح ابن‌ابی‌الحدید بر نهج‌البلاغه را دکتر مهدوی دامغانی در ۶ جلد ترجمه و تحت عنوان «[[جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید (کتاب)|جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه]]» به چاپ رسانده است.
  
−
3. مصادر نهج البلاغه و اسانیده، اثر سید عبدالزهرا حسینی؛
+
۶. [[شرح نهج البلاغه ابن میثم (مصباح السالکین) (کتاب)|شرح نهج‌البلاغه ابن‌میثم بحرانی]] (م، ۶۷۹ ق)، ۲ جلد (عربی).
 +
شرح نهج‌البلاغه [[ابن میثم بحرانی|ابن میثم]] در دهه اخیر به همت بنیاد پژوهش‌های اسلامی [[آستان قدس رضوی]] به فارسی روان ترجمه شده و در پنج مجلد به چاپ رسیده است.
  
−
4. مدارک نهج البلاغه و دفع الشبهات عنه، اثر هادی کاشف الغطاء؛
+
۷. [[منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة(خوئی) (کتاب)|منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه]]، اثر [[میرزا حبیب الله هاشمی خویی|سید حبیب‌الله خوئی]] (۱۳۲۴ ـ ۱۲۶۱ ق)، ۷ جلد (عربی).
  
−
5. بحثی کوتاه، پیرامون نهج البلاغه و مدارک آن، اثر رضا استادی؛
+
۸. [[منهاج البراعة في شرح نهج‌البلاغة (راوندی) (کتاب)|منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه]]، اثر [[قطب راوندى|قطب الدین راوندی]] (م،۵۷۳ ق)، ۳ جلد (عربی).
  
−
6. الغدیق النضیر، بمصادر ابن ابی الحدید، فی شرح نهج البلاغه، اثر عزالدین ابی حامد عبدالحمید المدائنی البغدادی؛
+
۹. [[بهج الصباغة في شرح نهج‌البلاغة (کتاب)|بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه]]، اثر [[علامه محمد تقی شوشتری|علامه شیخ محمد‌تقی شوشتری]] (۱۳۷۴ ـ ۱۲۸۱)، ۱۴ جلد (عربی).
  
−
7.پژوهشی نو در اسناد نهج‌البلاغه، اثر وحید سبزیان پور و فرزانه فتاحیان:در این پژوهش برای 128 خطبه، 48 نامه و 240 حکمت از نهج البلاغه اسنادی از ادیبان و سخن سنجان اهل سنت آورده شده است که در پژوهش‌های مربوط به اسناد نهج البلاغه اشاره‌ای به آنها نشده است.
+
===مصادر نهج‌البلاغه===
  
−
===فرهنگ های نهج البلاغه===
+
تردید در اعتبار کتاب شریف نهج البلاغه، پژوهشگران عرصه تحقیق را به کوشش های عالمانه و ارجمندی هدایت نمود تا مصادر نهج البلاغه را پیش از [[سید رضی]] و پس از او استخراج کرده و معرفی کنند. از جمله این تلاش ها عبارتند از:
  
−
یکی از منابع مهم جهت استفاده کامل از نهج‌البلاغه آشنایی با فرهنگ‌ها و کتب لغت عربی به‌ویژه لغات نهج‌البلاغه است. وقتی به اهمیت این مسئله بیشتر آگاه می‌شویم که بدانیم امام(ع) لغات مترادف را در سخنان خویش فراوان به‌کار برده است و برای فهم سخن امام باید معنای دقیق واژه‌ها را با استفاده از کتب لغت استخراج نماییم.
+
۱. استناد نهج البلاغه: اثر امتیاز علی خان عرشی؛
  
−
فرهنگ‌ نهج‌البلاغه نیز در یک تقسیم‌بندی به دو دسته فرهنگ واژه‌ها و فرهنگ موضوعات تقسیم می‌شود:
+
۲. اسناد و مدارک نهج البلاغه: اثر [[محمد دشتی]]؛
  
−
====فرهنگ واژه‌ها====
+
۳. [[مصادر نهج‌البلاغة و أسانيده (کتاب)|مصادر نهج البلاغه و اسانیده]]: اثر سید عبدالزهرا حسینی؛
  
−
1. قاموس نهج‌البلاغه،آیت‌الله محمدعلی شرقی، در چهار جلد.  
+
۴. مدارک نهج البلاغه و دفع الشبهات عنه: اثر هادی کاشف الغطاء؛
  
−
2. مفردات نهج‌البلاغه، سیدعلی اکبر قرشی،در دو جلد.
+
۵. بحثی کوتاه پیرامون نهج البلاغه و مدارک آن: اثر [[رضا استادی مقدم|رضا استادی]]؛
  
−
3. فرهنگ نهج‌البلاغه، دکتر صبحی‌الصالح. ترجمه مصطفی رحیمی‌نیا.  
+
۶. الغدیق النضیر بمصادر ابن ابی الحدید، فی شرح نهج البلاغه: اثر عزالدین ابی حامد عبدالحمید المدائنی البغدادی؛
  
−
4. سیری در فرهنگ لغات نهج‌البلاغه،کریم زمانی جعفری.
+
۷. پژوهشی نو در اسناد نهج‌البلاغه، اثر وحید سبزیان‌پور و فرزانه فتاحیان: در این پژوهش برای ۱۲۸ خطبه، ۴۸ نامه و ۲۴۰ حکمت از نهج البلاغه اسنادی از ادیبان و سخن سنجان [[اهل سنت]] آورده شده است که در پژوهش‌های مربوط به اسناد نهج البلاغه اشاره‌ای به آنها نشده است.
  
−
5. فرهنگ لغات قرآن مجید و نهج‌البلاغه، علاءالدین مجتبوی.
+
===فرهنگ‌های نهج‌البلاغه===
  
−
6. فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کاظم فرهومندی.
+
یکی از منابع مهم جهت استفاده کامل از نهج‌البلاغه آشنایی با فرهنگ‌ها و کتب لغت عربی به‌ویژه لغات نهج‌البلاغه است. وقتی به اهمیت این مسئله بیشتر آگاه می‌شویم که بدانیم امام علی (ع) لغات مترادف را در سخنان خویش فراوان به‌کار برده است و برای فهم سخن امام باید معنای دقیق واژه‌ها را با استفاده از کتب لغت استخراج نماییم.
  
−
7. حل لغات نهج‌البلاغه، مولوی اعجاز حسین بدیوانی .
+
فرهنگ‌ نهج‌البلاغه نیز در یک تقسیم‌بندی به دو دسته فرهنگ واژه‌ها و فرهنگ موضوعات تقسیم می‌شود:
−
 
 
−
8. واژه‌های نهج‌البلاغه، عمران علی‌زاده.
 
  
−
====فرهنگ‌‌نامه‌های موضوعی====
+
'''فرهنگ واژه‌ها:'''
  
−
فرهنگ‌نامه‌هایی که موضوعات نهج‌البلاغه را استخراج و تدوین نموده‌اند یا جنبه واژه‌ای دارند و یا حالت اصطلاحی و محتوایی که مطالعه آنها در شناخت معانی و مفاهیم نهج‌البلاغه تأثیرگذار است.
+
۱. [[قاموس نهج‌البلاغة (شرقی) (کتاب)|قاموس نهج‌البلاغه]]، آیت‌الله محمدعلی شرقی، در چهار جلد.  
  
−
1. الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه،اثر علی انصاریان.
+
۲. [[مفردات نهج البلاغه (کتاب)|مفردات نهج‌البلاغه]]، [[سید علی اکبر قرشی|سید علی‌اکبر قرشی]]، در دو جلد.
  
−
2.المعجم‌المفهرس لالفاظ نهج‌البلاغه،اثر محمد دشتی و کاظم محمدی.  
+
۳. فرهنگ نهج‌البلاغه، دکتر صبحی‌ الصالح، ترجمه مصطفی رحیمی‌نیا.  
  
−
3.المعجم الموضوعی لنهج‌البلاغه،اثر اویس کریم محمد.
+
۴. سیری در فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کریم زمانی جعفری.
  
−
4.الهادی الی موضوعات نهج‌البلاغه،اثر علی مشکینی.  
+
۵. فرهنگ لغات قرآن مجید و نهج‌البلاغه، علاءالدین مجتبوی.
  
−
5. فرهنگ آفتاب،اثر عبدالمجید معادیخواه، در ده جلد.
+
۶. فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کاظم فرهومندی.
  
−
6. فرهنگ‌نامه موضوعی نهج‌البلاغه، اثر دکتر احمد خاتمی.
+
۷. حل لغات نهج‌البلاغه، مولوی اعجاز حسین بدیوانی.
  
−
7. تصنیف نهج البلاغه، لبیب بیضون.
+
۸. واژه‌های نهج‌البلاغه، عمران علی‌زاده.
  
−
==مستدرکات نهج البلاغه==
+
'''فرهنگ‌‌نامه‌های موضوعی:'''
  
−
مطالبی که شریف رضی در نهج‌البلاغه نیاورده است، بعدها توسط دانشمندان اسلامی جمع‌آوری و به نام '''مستدرکات''' ‌به چاپ رسیده است که این مطالب به غیر از کتاب [[غررالحکم و دررالکلم]] تمیمی آمُدی(م510 ق)است که شامل 11000 کلمه قصار می‌باشد.
+
فرهنگ‌نامه‌هایی که موضوعات نهج‌البلاغه را استخراج و تدوین نموده‌اند یا جنبه واژه‌ای دارند و یا حالت اصطلاحی و محتوایی که مطالعه آنها در شناخت معانی و مفاهیم نهج‌البلاغه تأثیرگذار است.
−
 
 
−
مستدرکات نهج البلاغه به شرح زیر هستند:
 
  
−
1. مستدرک نهج البلاغه،نوشته هادی کاشف الغطاء.  
+
۱. الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه، اثر علی انصاریان.
  
−
2. التذییل علی نهج البلاغه،اثر اسماعیل ابن احمد حلبی.
+
۲. المعجم‌المفهرس لالفاظ نهج‌البلاغه، اثر [[محمد دشتی]] و کاظم محمدی.  
  
−
3. ملحق نهج البلاغه، تالیف احمد بن یحیی بن ناقه، ترجمه سوسن عباسیان.
+
۳. المعجم الموضوعی لنهج‌البلاغه، اثر اویس کریم محمد.
  
−
4. النهج القویم فی کلام امیرالمؤمنین(ع)،اثر خلف بن عبدالمطلب مشعشعی حویزی.
+
۴. الهادی الی موضوعات نهج‌البلاغه، اثر علی مشکینی.  
  
−
5. مصباح البلاغة فی مشکاة الصیاغه، تالیف سید حسین میرجهانی طباطبائی، در دو جلد.
+
۵. فرهنگ آفتاب، اثر عبدالمجید معادیخواه، در ده جلد.
  
−
6. نهج البلاغه الثانی، تالیف شیخ جعفر حائری.
+
۶. فرهنگ‌نامه موضوعی نهج‌البلاغه، اثر دکتر احمد خاتمی.
  
−
7. نهج‌السعاده في مستدرك نهج‌البلاغه،اثر شيخ محمد باقر محمودي، در چهارده جلد.  
+
۷. تصنیف نهج البلاغه، لبیب بیضون.
  
−
8. تمام نهج البلاغه،سید صادق موسوی.
+
۸. [[المعجم لموضوعات نهج‌البلاغة (ارفع) (کتاب)|المعجم لموضوعات نهج‌البلاغه]]، [[سید محمدکاظم ارفع|سید محمدکاظم ارفع]].
  
−
==وضعیت نشر نهج البلاغه==
+
===مستدرکات نهج‌البلاغه===
  
−
این کتاب بارها در ایران و [[لبنان]] منتشر شده است. مرحوم حاج شیخ محمد علی انصاری آن را به نثر ترجمه و شرح نموده و تمام آن را هم به نظم درآورده و در 10 جلد به چاپ رسیده و نیز به همت انتشارات دارالهجره قم، به قطع وزیری منتشر شده است.<ref> کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، محمدرضا ضميري </ref>
+
مطالبی که [[سید رضی|شریف رضی]] در نهج‌البلاغه نیاورده است، بعدها توسط دانشمندان اسلامی جمع‌آوری و به نام '''مستدرکات''' ‌به چاپ رسیده است که این مطالب به غیر از کتاب «[[غرر الحکم|غررالحکم و دررالکلم]]» [[عبدالواحد تمیمى آمدى|تمیمی آمُدی]] (م، ۵۱۰ ق) است که شامل ۱۱۰۰۰ کلمه قصار می‌باشد.
  
−
==سخنان دانشمندان درباره نهج البلاغه==
+
مستدرکات نهج البلاغه به شرح زیر هستند:
  
−
''سید رضی:''
+
۱. مستدرک نهج البلاغه، نوشته هادی کاشف الغطاء.
  
−
سیدرضی در مقدمه نهج البلاغه می نویسد: «امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات و ابواب مختلف کلماتی دارد و هرگاه انسان در یک موضوع کلمات آن حضرت را مطالعه می کند، شک نمی کند که این سخنان از کسی است که تمام عمر خویش را در همان رشته سپری کرده است؛ وقتی در باب [[زهد]] داد سخن می دهد، گویی هیچ بهره ای جز زهد و عبادت ندارد و گویی تمام عمر خویش را در گوشه خانه ای یا در پای کوهی گذرانده که هیچ کس را جز خود ملاقات نکرده است».
+
۲. التذییل علی نهج البلاغه، اثر اسماعیل ابن احمد حلبی.
  
−
''شهید مرتضی مطهری:''
+
۳. ملحق نهج البلاغه، تالیف احمد بن یحیی بن ناقه، ترجمه سوسن عباسیان.
  
−
آن چه ترديد ناپذير است اينست كه علي عليه السلام چون مرد سخن بوده است، خطابه هاي فراوان انشاء كرده، و همچنين به تناسب هاي مختلف جمله هاي حكيمانه كوتاه فراوان از او شنيده شده است، همچنان كه نامه هاي فراوان مخصوصا در زمان خلافت نوشته است، و مردم مسلمان علاقه و عنايت خاصي به حفظ و ضبط آن ها داشته اند.
+
۴. النهج القویم فی کلام امیرالمؤمنین(ع)، اثر خلف بن عبدالمطلب مشعشعی حویزی.
  
−
«مسعودي» كه تقريبا صد سال پيش از سيد رضي مي زيسته است (اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم هجري) در جلد دوم [[مروج الذهب]] تحت عنوان «في ذكر لمع من كلامه و اخباره و زهده» مي گويد: آن چه مردم از خطابه  هاي علي در مقامات مختلف حفظ كرده اند. بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندي مي شود، علي عليه السلام آن خطابه ها را بالبديهه و بدون يادداشت و پيشنويس انشاء مي كرد، و مردم هم الفاظ آن را مي گرفتند و هم عملا از آن بهره مند مي شدند. <ref> سيري در نهج  البلاغه ، مرتضي مطهري، ص 21.</ref>
+
۵. مصباح البلاغة فی مشکاة الصیاغه، تالیف سید حسین میرجهانی طباطبائی، در دو جلد.
  
−
''مرحوم علی دوانی:''
+
۶. نهج البلاغه الثانی، تالیف شیخ جعفر حائری.
  
−
به نظر ما اگر مسلمانان امروز دسترسى به آن همه آيات قرآنى كه در شان على علیه السلام نازل شده نداشته باشند، و چنان چه كليه روايات و [[احادیث]] كه از پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله و ائمه ى معصومين عليهم  السلام راجع به وجود اقدس على علیه السلام رسيده است، از ميان رفته، و تنها نهج  البلاغه براى مسلمانان باقى مانده بود، كافى بود كه ما از روى همين خطبه ها، سخنان، نامه ها و كلمات قصار على علیه السلام كه صفحات نهج  البلاغه را همچون تابلو نقاشى رنگين و پرنقش و نگار كرده است، به خوبى اميرالمومنين على بن ابى  طالب عليه السلام را آن طور كه در عصر خود مي زيسته و ميان مردم جلوه كرده است ببينيم و بشناسيم!<ref> در پيرامون نهج  البلاغه،  هبه الدين شهرستاني، چاپ چهارم، ص 10 (مقدمه آقای علی دوانی).</ref>
+
۷. نهج‌السعاده فی مستدرک نهج‌البلاغه، اثر شیخ محمدباقر محمودی، در چهارده جلد.  
  
−
''علامه حسن زاده آملی:''
+
۸. [[تمام نهج البلاغة (کتاب)|تمام نهج البلاغه]]، سید صادق موسوی.
  
−
کلمات امیرالمومنین علی علیه السلام نه فقط از حیث بلاغت نهج البلاغه است، بلکه در جمیع شئون و امور حیات انسانی نهجی قویم و طریقی مستقیم است... نهج البلاغه کتابی است که اگر در آن به ترتیب حروف تهجی از الف تا یا در هر یک از معارف حقه الهیه بحث و فحص گردد اصول وامهاتی را حائز است که هر اصلی خود [[شجره طیبه]] فروع و اثمار بسیار است که (اصل ها ثابت و فرع ها فی السماء توتی اکلها کل حین باذن ربها).<ref> انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، حسن حسن زاده آملی، مقدمه ص 13.</ref>
+
==نهج‌البلاغه در نظر دانشمندان==
  
−
''جرج جورداق؛پروفسور مسیحی:''
+
*''[[سید رضی]]:'' سیدرضی خود در مقدمه «نهج البلاغه» می نویسد: «[[امام علی علیه السلام|امیرالمؤمنین]] علیه السلام در موضوعات و ابواب مختلف کلماتی دارد و هرگاه انسان در یک موضوع کلمات آن حضرت را مطالعه می کند، شک نمی کند که این سخنان از کسی است که تمام عمر خویش را در همان رشته سپری کرده است؛ وقتی در باب [[زهد]] داد سخن می دهد، گویی هیچ بهره ای جز زهد و عبادت ندارد و گویی تمام عمر خویش را در گوشه خانه ای یا در پای کوهی گذرانده که هیچ کس را جز خود ملاقات نکرده است».
−
 
+
*''[[شهيد مرتضی مطهرى|شهید مرتضی مطهری]]:'' «آن چه تردید ناپذیر است اینست که علی علیه السلام چون مرد سخن بوده است، خطابه های فراوان انشاء کرده، و همچنین به تناسب های مختلف جمله های حکیمانه کوتاه فراوان از او شنیده شده است، همچنان که نامه های فراوان مخصوصا در زمان [[خلافت]] نوشته است، و مردم مسلمان علاقه و عنایت خاصی به حفظ و ضبط آن ها داشته اند. [[مسعودی]] که تقریبا صد سال پیش از سید رضی می زیسته است (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری) در جلد دوم «[[مروج الذهب]]» تحت عنوان «فی ذکر لمع من کلامه و اخباره و زهده» می گوید: آن چه مردم از خطابه  های علی در مقامات مختلف حفظ کرده اند، بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی می شود، علی علیه السلام آن خطابه ها را بالبدیهه و بدون یادداشت و پیشنویس انشاء می کرد، و مردم هم الفاظ آن را می گرفتند و هم عملا از آن بهره مند می شدند».<ref> سیری در نهج  البلاغه ، مرتضی مطهری، ص ۲۱.</ref>
−
پروفسور جرداق ابعاد اندیشه و تفکر آن حضرت را چنین ترسیم می‌نماید: «او با منطقی استوار و آگاهانه درباره دگرگونی‌های دنیا و شئون مردم و سرشت افراد و گروه‌ها سخن گفته و گاهی رعد‌و‌برق و آفرینش آسمان و زمین را توصیف کرده است. همچنین به تفصیل در مورد پدیده‌های زنده طبیعت پرداخته، اسرار خلقت خفاش و مورچه و طاووس و ملخ را بیان داشته و در عین حال، برای مردم، فرمان‌های اخلاقی و اجتماعی وضع کرده است. آنگاه از آفرینش و زیبایی وجود سخن به میان آورده است، چنانکه در ادبیات عرب هرگز چنین تنوعی در مباحث مختلف، آن چنان که در نهج‌البلاغه بیان شده، سابقه نداشته است.» <ref>جورداق، جرج، (1344) امام علی(ع) صدای عدالت انسانیت، ترجمه سیدهادی خسروشاهی، تهران، فراهانی، ج 1، ص 146 </ref>
+
*''علی دوانی:'' «به نظر ما اگر مسلمانان امروز دسترسى به آن همه [[آیه|آیات]] قرآنى که در شان على علیه السلام نازل شده نداشته باشند، و چنان چه کلیه روایات و [[احادیث]] که از [[پیامبر اسلام|پیغمبر اکرم]] صلی الله علیه و آله و [[ائمه اطهار|ائمه]] معصومین علیهم السلام راجع به وجود اقدس [[امام علی علیه السلام|على]] علیه السلام رسیده است، از میان رفته، و تنها نهج  البلاغه براى مسلمانان باقى مانده بود، کافى بود که ما از روى همین خطبه ها، سخنان، نامه ها و کلمات قصار على علیه السلام که صفحات نهج  البلاغه را همچون تابلو نقاشى رنگین و پرنقش و نگار کرده است، به خوبى امیرالمومنین على بن ابى  طالب علیه السلام را آن طور که در عصر خود می زیسته و میان مردم جلوه کرده است ببینیم و بشناسیم.»<ref> در پیرامون نهج البلاغه،  هبة الدین شهرستانی، چاپ چهارم، ص ۱۰ (مقدمه آقای علی دوانی).</ref>
−
 
+
*''[[علامه حسن زاده آملی]]: «''کلمات امیرالمومنین علی علیه السلام نه فقط از حیث [[بلاغت]] نهج البلاغه است، بلکه در جمیع شئون و امور حیات انسانی نهجی قویم و طریقی مستقیم است... نهج البلاغه کتابی است که اگر در آن به ترتیب حروف تهجی از الف تا یا در هر یک از معارف حقه الهیه بحث و فحص گردد، اصول و امهاتی را حائز است که هر اصلی خود شجره طیبه فروع و اثمار بسیار است که (اصلها ثابت و فرعها فی السماء تؤتی اکلها کل حین باذن ربها)».<ref> انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، حسن حسن زاده آملی، مقدمه ص ۱۳.</ref>
−
''جرجی زیدان؛ متفکر مسیحی:''
+
*''جرج جرداق مسیحی:'' این پروفسور [[مسیحیت|مسیحی]] ابعاد اندیشه و تفکر آن حضرت را چنین ترسیم می‌نماید: «او با منطقی استوار و آگاهانه درباره دگرگونی‌های دنیا و شئون مردم و سرشت افراد و گروه‌ها سخن گفته و گاهی رعد‌و‌برق و آفرینش آسمان و زمین را توصیف کرده است. همچنین به تفصیل در مورد پدیده‌های زنده طبیعت پرداخته، اسرار خلقت خفاش و مورچه و طاووس و ملخ را بیان داشته و در عین حال، برای مردم، فرمان‌های اخلاقی و اجتماعی وضع کرده است. آنگاه از آفرینش و زیبایی وجود سخن به میان آورده است، چنانکه در [[ادبیات عرب]] هرگز چنین تنوعی در مباحث مختلف، آن چنان که در نهج‌البلاغه بیان شده، سابقه نداشته است.»<ref>جرج جورداق (۱۳۴۴)، امام علی(ع) صدای عدالت انسانیت، ترجمه سیدهادی خسروشاهی، تهران، فراهانی، ج ۱، ص ۱۴۶. </ref>
−
 
+
*''جرجی زیدان:'' نویسنده معروف و مورخ متفکر مسیحى در کتاب «تاریخ تمدن اسلام» مى نویسد: «ما که [[امام علی علیه السلام|على بن ابى طالب]] و [[معاویه|معاویه بن ابى سفیان]] را ندیده ایم، چگونه مى توانیم آن ها را از هم تفکیک کنیم و پى به میزان ارزش وجود آن ها ببریم؟ ما از روى سخنان و نامه ها و کلماتى که از على و معاویه مانده است پس از چهارده قرن به خوبى مى توانیم درباره آن ها قضاوت کنیم. معاویه در نامه هائى که به عمّال و حکام خود نوشته بیشتر هدفش اینست که خوب بر مردم مسلط شوند و زر و سیم بدست آورند، سهمى را خود بردارند و بقیه را براى او بفرستند، زیرا او از زر و سیم معجزات زیادى دیده است! ولى على بن ابى  طالب در تمام نامه هاى خود به فرمانداران و استانداران خود قبل از هر چیز اکیدا سفارش مى کند که پرهیزکار باشند، و از خدا بترسند، [[نماز]] را مرتب و در اوقات خود بخوانند، و [[روزه]] بدارند، [[امر به معروف و نهی از منکر]] کنند و نسبت به زیردستان رحم و مروت داشته باشند و از فقیران و یتیمان و قرض داران و حاجتمندان غفلت نورزند... و بدانند که در هر حال خداوند ناظر اعمال آنان مى باشد و پایان این زندگى گذاشتن و گذشتن از این دنیاست...».<ref> در پیرامون نهج  البلاغه، هبه الدین شهرستانی، چاپ چهارم، ص ۱۰ (مقدمه آقای علی دوانی).</ref>
−
نويسنده معروف و مورخ متفكر مسيحى «جرجى زيدان» در كتاب «[[تاريخ تمدن اسلام]]» سخن پرارزشى دارد كه بسيار مناسب است در اين جا بياوريم. وى مى نويسد: ما كه على بن ابى طالب و معاويه بن ابى سفيان را نديده ايم چگونه مى توانيم آن ها را از هم تفكيك كنيم و پى به ميزان ارزش وجود آن ها ببريم؟ سپس مى گويد ما از روى سخنان و نامه و كلماتى كه از على و معاويه مانده است پس از چهارده قرن به خوبى مى توانيم درباره آن ها [[قضاوت]] كنيم.
 
−
 
 
−
معاويه در نامه هائى كه به عمال و حكام خود نوشته بيشتر هدفش اينست كه خوب بر مردم مسلط شوند و زر و سيم بدست آورند سهمى را خود بردارند، و بقيه را براى او بفرستند، زيرا او از زر و سيم [[معجزات]] زيادى ديده است! ولى على بن ابى  طالب در تمام نامه هاى خود به فرمانداران و استانداران خود قبل از هر چيز اكيدا سفارش مى كند كه پرهيزكار باشند، و از خدا بترسند، [[نماز]] را مرتب و در اوقات خود بخوانند، و [[روزه]] بدارند، [[امر به معروف و نهی از منکر]] كنند و نسبت به زيردستان رحم و مروت داشته باشند و از فقيران و يتيمان و قرض داران و حاجتمندان غفلت نورزند... و بدانند كه در هر حال خداوند ناظر اعمال آنان مى باشد و پايان اين زندگى گذاشتن و گذشتن از اين دنياست...<ref> در پيرامون نهج  البلاغه، هبه الدين شهرستاني، چاپ چهارم، ص 10 (مقدمه آقای علی دوانی).</ref>
 
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
 
<references />
 
<references />
−
----
+
==پیوندها==
−
'''کتاب ها'''
+
* [https://ahlolbait.com/media/18215 متن و ترجمه و شرح نهج البلاغه]
−
 
 
−
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42362&scope=Z-ljg0Zl-MuVtFmAroL46g09AJPhiSmb&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true کتاب نهج البلاغة]'''
 
−
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42781&scope=Z-ljg0Zl-MuPb8QuDsFzWFavKtsjZfjR&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه (علي بن ناصر سرخسي)]'''
 
−
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42778&scope=Z-ljg0Zl-MsLWLtUylm7YmyZK7mTwBOn&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه (ابن ميثم بحراني)]'''
 
−
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42779&scope=Z-ljg0Zl-MsLWLtUylm7Yl4OXX-KTySx&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه (علي انصاريان)]'''
 
−
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42369&scope=Z-ljg0Zl-MuVtFmAroL46l4OXX-KTySx&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه، مكارم شيرازي]'''
 
−
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42777&scope=Z-ljg0Zl-MsLWLtUylm7Ytvmotasf8ds&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه (ابن ابي الحديد)]'''
 
−
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42371&scope=Z-ljg0Zl-MvaEXn9b0A_XlavKtsjZfjR&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه، نواب لاهيجاني، محمدباقر بن محمد]'''.
 
  
 
----
 
----
سطر ۲۵۸: سطر ۲۴۵:
 
{{شناختنامه امام علی علیه السلام/افقی}}
 
{{شناختنامه امام علی علیه السلام/افقی}}
  
 +
[[رده:امام علی علیه السلام]]
 
[[Category:آثار علمی امام علی علیه السلام]]
 
[[Category:آثار علمی امام علی علیه السلام]]
 
[[رده:منابع حدیثی]]
 
[[رده:منابع حدیثی]]
 
[[رده:نهج البلاغه]]
 
[[رده:نهج البلاغه]]
 +
[[رده:آثار سید رضی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۹ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۰۶:۲۵

Confirm3.jpg

نهج البلاغه.jpg
نویسنده سید رضی
موضوع سخنان امام علی علیه‌السلام
زبان عربی
تعداد جلد ۱

نهج البلاغه

کتاب شریف «نهج‌البلاغه» مجموعه‌ای است از خطبه‌ها، نامه‌ها و جملات کوتاه امیرالمؤمنین امام علی (علیه‌السلام) که سید رضی (م، ۴۰۶ ق) آن را براساس ذوق ادبی خویش و با معیار قرار دادن بلاغت آنها گردآوری نموده است. این کتاب به اذعان بسیاری از علما، پس از «قرآن کریم» زیباترین و برترین تجلی بلاغت است. نهج‌البلاغه در دوره‌های بعدی بیشتر به جهت مباحث گسترده توحیدی، اجتماعی، اخلاقی، تاریخی و سیاسی آن مورد توجه قرار گرفت. تاکنون بسیاری از عالمان شیعه و سنی این کتاب را شرح نموده‌اند.

گردآورنده نهج‌البلاغه

گردآورنده مجموعه «نهج البلاغه»، محمد بن حسین موسوی بغدادی، معروف به سید رضى (۴۰۶-۳۵۹ ق) است. او در شهر بغداد و در خانواده ای شریف و اصیل و از نسل امامان معصوم علیهم السلام به دنیا آمد. نسب او از پدر به ابراهیم مجاب فرزند امام کاظم علیه السلام و از طرف مادر به امام سجاد علیه السلام می رسد.

سید رضی از شاگردان مبرز شیخ مفید بود. او شخصیتی اندیشمند و دارای قدرت هوش و درکی بالا بود و در سنین جوانی در علوم مختلف متبحر بود. اما بیشتر شهرت او در ادبیات عرب است و او را سرآمد شاعران آل ابی طالب دانسته اند.[۱]

سید رضی در دولت آل بویه مناصب مهم و بزرگی همچون نقابت‌ و امارت حاج و ریاست دیوان مظالم را بر عهده داشت. او مدرسه ای در شهر بغداد تأسیس کرد و به تربیت شاگردانی در علوم اسلامی پرداخت و کتابخانه بزرگی نیز برای استفاده شاگردان خود در آن مدرسه برپا نمود.[۲]

از دیگر تألیفات او می توان به خصائص الائمه، تلخیص البیان عن مجاز القرآن، المجازات النبویه و حقائق التأویل فی متشابه التنزیل اشاره نمود.

انگیزه تألیف نهج‌البلاغه

سیدرضی در مقدمه «نهج البلاغه» انگیزه خود را در جمع آوری این کتاب شریف چنین بیان می دارد:

«من در سنین جوانی شروع به تألیف کتابی در خصائص ائمه اطهار علیهم السلام (خصائص الائمه) نمودم، تا اخبار و کلمات آن بزرگواران را به صورت گلچین شده جمع آوری نمایم. زمانی که خصائص مربوط به امیرالمؤمنین علیه السلام را به اتمام رساندم، مشکلاتی پیش آمد که نتوانستم کتاب را کامل نمایم. در پایان فصول این کتاب، فصلی در کلمات قصار آن حضرت آمده بود؛ لکن خطبه ها و نامه های مفصل ایشان را ذکر نکرده بودم. چون عده ای از دوستان این فصل از کتاب را دیدند، برایشان جالب بود؛ لذا از من درخواست کردند تا کتابی مستقل درباره کلمات گرانبهای امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات گوناگون تألیف نمایم. من هم که دیدم چنین گردآوری تاکنون انجام نشده، دست به تألیف این کتاب عظیم زدم... و نام آن را نهج البلاغه گذاشتم».

ذکر این نکته لازم است که سیدرضی از بین منابع فراوانی که در اختیار داشته، قسمت هایی را با دید ادبی گلچین کرده است. او خود در مقدمه به این مطلب اشاره دارد و در باب نامگذاری کتابش به «نهج البلاغه» می گوید: «بعد از تمام شدن کتاب چنین دیدم که نامش را «نهج البلاغه» بگذارم، زیرا این کتاب درهاى بلاغت را به روى بیننده مى‌گشاید و خواسته‌ هایش را به او نزدیک مى ‌سازد.»[۳]

محتوای نهج‌البلاغه

«نهج البلاغه» در سه بخش اصلی به شرح زیر تنظیم شده است:

  1. خطبه ها که شامل ۲۴۱ خطبه است و از نظر زمانی به سه بخش تقسیم می شود:
    • قبل از حکومت امیرالمؤمنین علیه السلام، مانند خطبه های ۵ ـ ۶۷ ـ ۱۳۹ و...؛
    • در هنگام خلافت، مانند خطبه های ۳ ـ ۱۲ ـ ۱۵ ـ ۱۶ و...؛
    • بعد از خلافت، مانند خطبه های ۲۰ ـ ۲۱ ـ ۲۷ ـ ۱۰۵ ـ ۴۷ ـ ۱۰۸ و...
  2. نامه ها، که شامل ۷۹ نامه است و تقریباً تمام آن ها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده اند.
  3. کلمات قصار یا قصار الحکم، که شامل ۴۸۰ کلمه است و از حیث موضوعات بسیار متنوع است.[۴]

نکته قابل ذکر این که آن چه سید رضی به نام خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات حکمت‌آمیز از آن حضرت آورده، فقط قسمت‌هایی از نامه یا خطبه یا کلمات قصار است که به نظر سید از اوج فصاحت و بلاغت برخوردار است و به همین دلیل در گزینش خویش از باب «المختار من خطب»، باب «المختار من کتب» و باب «المختار من حکم» امیرالمؤمنین نام می‌برد؛ ‌یعنی جاهایی که او از نامه یا خطبه یا کلمات قصار گزینش کرده است. از این‌رو برخی نامه‌ها یا خطبه‌ها نیمی، کمتر یا بیشتر از آن چیزی است که قبل از سید نقل شده است. مثلاً آن چه که به‌عنوان نامه امام به مالک اشتر (م، ۳۷ ق) در نهج‌البلاغه سید آمده، حدود چهار پنجم آن چیزی است که ابن شعبه حرّانی (م، ۳۸۱ ق) در تحف‌العقول ذکر کرده است.

مباحث و مسائل کلی نهج البلاغه:

مباحث نهج البلاغه که هر کدام شایسته بحث و مقایسه است، به قرار ذیل است:

  1. الهیات و ماوراء الطبیعه
  2. سلوک و عبادت
  3. حکومت و عدالت
  4. اهل بیت و خلافت
  5. موعظه و حکمت
  6. دنیا و دنیاپرستی
  7. حماسه و شجاعت
  8. ملاحم و مغیبات
  9. دعا و مناجات
  10. شکایت و انتقاد از مردم زمان
  11. اصول اجتماعی
  12. اسلام و قرآن
  13. اخلاق و تهذیب نفس
  14. شخصیت ها

و یک سلسله مباحث دیگر.[۵]

کتب مرتبط با نهج‌البلاغه

ترجمه‌های نهج‌البلاغه

ترجمه های متعددی از نهج البلاغه به زبان فارسی و زبان های دیگر صورت گرفته اند. از جمله ترجمه های فارسی:

۱. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: سید علی نقی فیض‌الاسلام؛

۲. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: مصطفی زمانی؛

۳. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: ملا فتح الله کاشانی؛

۴. نهج البلاغه، ترجمه محمدعلی انصاری؛ وی همچنین این کتاب را به نظم درآورده و در ۱۰ جلد به چاپ رسانده است.

۵. نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی؛

۶. سخنان علی، ترجمه جواد فاضل؛

۷. نهج البلاغه، ترجمه اسدالله مشیری؛

۸. نهج البلاغه، ترجمه محمدعلی شرقی؛

۹. خورشید بی غروب، ترجمه عبدالمجید معادیخواه؛

۱۰. نهج البلاغه، ترجمه علی اصغر فقیهی؛

۱۱. نهج البلاغه، ترجمه احمد سپهر خراسانی؛

۱۲. نهج البلاغه، ترجمه داریوش شاهین؛

۱۳. نهج البلاغه، ترجمه محمد جواد شریعت؛

۱۴. نهج البلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی.

۱۵. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی

۱۶. نهج البلاغه، ترجمه حسين انصاريان.

شروح و تعلیقات نهج‌البلاغه

در تاریخ اسلام، پس از قرآن کریم، که اصیل‌ترین منبع دینی مسلمانان به‌شمار می‌رود، تقریباً هیچ کتاب مقدس دیگری را بسان «نهج‌البلاغه» به شرح و تفسیر ننهاده‌اند. وقتی شریف رضی نهج‌البلاغه را گردآوری کرد، اندیشمندان اسلامی در شرح و بسط سخنان مولی‌الموحدین همت گماشتند و با توضیح و تبیین خود قدرت تفهیم جامعه را برای درک سخنان آن حضرت توسعه دادند و از نهج‌البلاغه دایرة‌المعارفی در علوم اسلامی ساختند که خوانندگان را در همه اعصار و قرون فایده رساند.

شروح نهج‌البلاغه عبارت است از توضیحاتی که دانشمندان اسلامی برای روشنگری جملات و سخنان امیر سخن امام علی (علیه السلام) با استفاده از منابع مختلف تاریخی، ‌اجتماعی، عرفانی، فلسفی، سیاسی، اعتقادی و... به رشته تحریر در آورده‌اند. به همین خاطر شرح‌ها غالباً یک یا چند بعد از ابعاد نهج‌البلاغه را شامل است و در بر گیرنده تمام جوانب و محتوای آن نیست به عنوان نمونه در شرح ابن ابی‌الحدید جنبه ادبی و تاریخی آن و در شرح ابن‌میثم بحرانی جنبه فلسفی و کلامی آن بر سایر جنبه‌ها مقدم است.

بر نهج‌البلاغه شروح بسیاری نوشته‌اند که تا ۳۵۰ شرح و ترجمه به زبان‌های مختلف ذکر کرده‌اند. این شرح ها به دو زبان فارسی و عربی در دسترس است، از جمله:

۱. تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین، ترجمه و شرح فارسی نهج‌البلاغه ملا ‌فتح‌الله کاشانی (م. ۹۸۸ ق)، سه جلد.

۲. ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، سید علی نقی فیض‌الاسلام (۱۲۸۴ ـ ۱۳۶۴ ش)، یک جلد.

۳. شرح نهج‌البلاغه علامه محمدتقی جعفری (۱۳۷۷ ـ ۱۳۰۴)، ۲۷ جلد.

۴. پیام امام امیرالمؤمنین (ع)، جمعی از نویسندگان به سرپرستی آیت الله مکارم شیرازی، ۱۵ جلد.

۵. شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید معتزلی (۶۵۵ ـ ۵۸۶ ق)، ۱۰ جلد (عربی). مطالب تاریخی شرح ابن‌ابی‌الحدید بر نهج‌البلاغه را دکتر مهدوی دامغانی در ۶ جلد ترجمه و تحت عنوان «جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه» به چاپ رسانده است.

۶. شرح نهج‌البلاغه ابن‌میثم بحرانی (م، ۶۷۹ ق)، ۲ جلد (عربی). شرح نهج‌البلاغه ابن میثم در دهه اخیر به همت بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی به فارسی روان ترجمه شده و در پنج مجلد به چاپ رسیده است.

۷. منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه، اثر سید حبیب‌الله خوئی (۱۳۲۴ ـ ۱۲۶۱ ق)، ۷ جلد (عربی).

۸. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، اثر قطب الدین راوندی (م،۵۷۳ ق)، ۳ جلد (عربی).

۹. بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه، اثر علامه شیخ محمد‌تقی شوشتری (۱۳۷۴ ـ ۱۲۸۱)، ۱۴ جلد (عربی).

مصادر نهج‌البلاغه

تردید در اعتبار کتاب شریف نهج البلاغه، پژوهشگران عرصه تحقیق را به کوشش های عالمانه و ارجمندی هدایت نمود تا مصادر نهج البلاغه را پیش از سید رضی و پس از او استخراج کرده و معرفی کنند. از جمله این تلاش ها عبارتند از:

۱. استناد نهج البلاغه: اثر امتیاز علی خان عرشی؛

۲. اسناد و مدارک نهج البلاغه: اثر محمد دشتی؛

۳. مصادر نهج البلاغه و اسانیده: اثر سید عبدالزهرا حسینی؛

۴. مدارک نهج البلاغه و دفع الشبهات عنه: اثر هادی کاشف الغطاء؛

۵. بحثی کوتاه پیرامون نهج البلاغه و مدارک آن: اثر رضا استادی؛

۶. الغدیق النضیر بمصادر ابن ابی الحدید، فی شرح نهج البلاغه: اثر عزالدین ابی حامد عبدالحمید المدائنی البغدادی؛

۷. پژوهشی نو در اسناد نهج‌البلاغه، اثر وحید سبزیان‌پور و فرزانه فتاحیان: در این پژوهش برای ۱۲۸ خطبه، ۴۸ نامه و ۲۴۰ حکمت از نهج البلاغه اسنادی از ادیبان و سخن سنجان اهل سنت آورده شده است که در پژوهش‌های مربوط به اسناد نهج البلاغه اشاره‌ای به آنها نشده است.

فرهنگ‌های نهج‌البلاغه

یکی از منابع مهم جهت استفاده کامل از نهج‌البلاغه آشنایی با فرهنگ‌ها و کتب لغت عربی به‌ویژه لغات نهج‌البلاغه است. وقتی به اهمیت این مسئله بیشتر آگاه می‌شویم که بدانیم امام علی (ع) لغات مترادف را در سخنان خویش فراوان به‌کار برده است و برای فهم سخن امام باید معنای دقیق واژه‌ها را با استفاده از کتب لغت استخراج نماییم.

فرهنگ‌ نهج‌البلاغه نیز در یک تقسیم‌بندی به دو دسته فرهنگ واژه‌ها و فرهنگ موضوعات تقسیم می‌شود:

فرهنگ واژه‌ها:

۱. قاموس نهج‌البلاغه، آیت‌الله محمدعلی شرقی، در چهار جلد.

۲. مفردات نهج‌البلاغه، سید علی‌اکبر قرشی، در دو جلد.

۳. فرهنگ نهج‌البلاغه، دکتر صبحی‌ الصالح، ترجمه مصطفی رحیمی‌نیا.

۴. سیری در فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کریم زمانی جعفری.

۵. فرهنگ لغات قرآن مجید و نهج‌البلاغه، علاءالدین مجتبوی.

۶. فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کاظم فرهومندی.

۷. حل لغات نهج‌البلاغه، مولوی اعجاز حسین بدیوانی.

۸. واژه‌های نهج‌البلاغه، عمران علی‌زاده.

فرهنگ‌‌نامه‌های موضوعی:

فرهنگ‌نامه‌هایی که موضوعات نهج‌البلاغه را استخراج و تدوین نموده‌اند یا جنبه واژه‌ای دارند و یا حالت اصطلاحی و محتوایی که مطالعه آنها در شناخت معانی و مفاهیم نهج‌البلاغه تأثیرگذار است.

۱. الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه، اثر علی انصاریان.

۲. المعجم‌المفهرس لالفاظ نهج‌البلاغه، اثر محمد دشتی و کاظم محمدی.

۳. المعجم الموضوعی لنهج‌البلاغه، اثر اویس کریم محمد.

۴. الهادی الی موضوعات نهج‌البلاغه، اثر علی مشکینی.

۵. فرهنگ آفتاب، اثر عبدالمجید معادیخواه، در ده جلد.

۶. فرهنگ‌نامه موضوعی نهج‌البلاغه، اثر دکتر احمد خاتمی.

۷. تصنیف نهج البلاغه، لبیب بیضون.

۸. المعجم لموضوعات نهج‌البلاغه، سید محمدکاظم ارفع.

مستدرکات نهج‌البلاغه

مطالبی که شریف رضی در نهج‌البلاغه نیاورده است، بعدها توسط دانشمندان اسلامی جمع‌آوری و به نام مستدرکات ‌به چاپ رسیده است که این مطالب به غیر از کتاب «غررالحکم و دررالکلم» تمیمی آمُدی (م، ۵۱۰ ق) است که شامل ۱۱۰۰۰ کلمه قصار می‌باشد.

مستدرکات نهج البلاغه به شرح زیر هستند:

۱. مستدرک نهج البلاغه، نوشته هادی کاشف الغطاء.

۲. التذییل علی نهج البلاغه، اثر اسماعیل ابن احمد حلبی.

۳. ملحق نهج البلاغه، تالیف احمد بن یحیی بن ناقه، ترجمه سوسن عباسیان.

۴. النهج القویم فی کلام امیرالمؤمنین(ع)، اثر خلف بن عبدالمطلب مشعشعی حویزی.

۵. مصباح البلاغة فی مشکاة الصیاغه، تالیف سید حسین میرجهانی طباطبائی، در دو جلد.

۶. نهج البلاغه الثانی، تالیف شیخ جعفر حائری.

۷. نهج‌السعاده فی مستدرک نهج‌البلاغه، اثر شیخ محمدباقر محمودی، در چهارده جلد.

۸. تمام نهج البلاغه، سید صادق موسوی.

نهج‌البلاغه در نظر دانشمندان

  • سید رضی: سیدرضی خود در مقدمه «نهج البلاغه» می نویسد: «امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات و ابواب مختلف کلماتی دارد و هرگاه انسان در یک موضوع کلمات آن حضرت را مطالعه می کند، شک نمی کند که این سخنان از کسی است که تمام عمر خویش را در همان رشته سپری کرده است؛ وقتی در باب زهد داد سخن می دهد، گویی هیچ بهره ای جز زهد و عبادت ندارد و گویی تمام عمر خویش را در گوشه خانه ای یا در پای کوهی گذرانده که هیچ کس را جز خود ملاقات نکرده است».
  • شهید مرتضی مطهری: «آن چه تردید ناپذیر است اینست که علی علیه السلام چون مرد سخن بوده است، خطابه های فراوان انشاء کرده، و همچنین به تناسب های مختلف جمله های حکیمانه کوتاه فراوان از او شنیده شده است، همچنان که نامه های فراوان مخصوصا در زمان خلافت نوشته است، و مردم مسلمان علاقه و عنایت خاصی به حفظ و ضبط آن ها داشته اند. مسعودی که تقریبا صد سال پیش از سید رضی می زیسته است (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری) در جلد دوم «مروج الذهب» تحت عنوان «فی ذکر لمع من کلامه و اخباره و زهده» می گوید: آن چه مردم از خطابه های علی در مقامات مختلف حفظ کرده اند، بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی می شود، علی علیه السلام آن خطابه ها را بالبدیهه و بدون یادداشت و پیشنویس انشاء می کرد، و مردم هم الفاظ آن را می گرفتند و هم عملا از آن بهره مند می شدند».[۶]
  • علی دوانی: «به نظر ما اگر مسلمانان امروز دسترسى به آن همه آیات قرآنى که در شان على علیه السلام نازل شده نداشته باشند، و چنان چه کلیه روایات و احادیث که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام راجع به وجود اقدس على علیه السلام رسیده است، از میان رفته، و تنها نهج البلاغه براى مسلمانان باقى مانده بود، کافى بود که ما از روى همین خطبه ها، سخنان، نامه ها و کلمات قصار على علیه السلام که صفحات نهج البلاغه را همچون تابلو نقاشى رنگین و پرنقش و نگار کرده است، به خوبى امیرالمومنین على بن ابى طالب علیه السلام را آن طور که در عصر خود می زیسته و میان مردم جلوه کرده است ببینیم و بشناسیم.»[۷]
  • علامه حسن زاده آملی: «کلمات امیرالمومنین علی علیه السلام نه فقط از حیث بلاغت نهج البلاغه است، بلکه در جمیع شئون و امور حیات انسانی نهجی قویم و طریقی مستقیم است... نهج البلاغه کتابی است که اگر در آن به ترتیب حروف تهجی از الف تا یا در هر یک از معارف حقه الهیه بحث و فحص گردد، اصول و امهاتی را حائز است که هر اصلی خود شجره طیبه فروع و اثمار بسیار است که (اصلها ثابت و فرعها فی السماء تؤتی اکلها کل حین باذن ربها)».[۸]
  • جرج جرداق مسیحی: این پروفسور مسیحی ابعاد اندیشه و تفکر آن حضرت را چنین ترسیم می‌نماید: «او با منطقی استوار و آگاهانه درباره دگرگونی‌های دنیا و شئون مردم و سرشت افراد و گروه‌ها سخن گفته و گاهی رعد‌و‌برق و آفرینش آسمان و زمین را توصیف کرده است. همچنین به تفصیل در مورد پدیده‌های زنده طبیعت پرداخته، اسرار خلقت خفاش و مورچه و طاووس و ملخ را بیان داشته و در عین حال، برای مردم، فرمان‌های اخلاقی و اجتماعی وضع کرده است. آنگاه از آفرینش و زیبایی وجود سخن به میان آورده است، چنانکه در ادبیات عرب هرگز چنین تنوعی در مباحث مختلف، آن چنان که در نهج‌البلاغه بیان شده، سابقه نداشته است.»[۹]
  • جرجی زیدان: نویسنده معروف و مورخ متفکر مسیحى در کتاب «تاریخ تمدن اسلام» مى نویسد: «ما که على بن ابى طالب و معاویه بن ابى سفیان را ندیده ایم، چگونه مى توانیم آن ها را از هم تفکیک کنیم و پى به میزان ارزش وجود آن ها ببریم؟ ما از روى سخنان و نامه ها و کلماتى که از على و معاویه مانده است پس از چهارده قرن به خوبى مى توانیم درباره آن ها قضاوت کنیم. معاویه در نامه هائى که به عمّال و حکام خود نوشته بیشتر هدفش اینست که خوب بر مردم مسلط شوند و زر و سیم بدست آورند، سهمى را خود بردارند و بقیه را براى او بفرستند، زیرا او از زر و سیم معجزات زیادى دیده است! ولى على بن ابى طالب در تمام نامه هاى خود به فرمانداران و استانداران خود قبل از هر چیز اکیدا سفارش مى کند که پرهیزکار باشند، و از خدا بترسند، نماز را مرتب و در اوقات خود بخوانند، و روزه بدارند، امر به معروف و نهی از منکر کنند و نسبت به زیردستان رحم و مروت داشته باشند و از فقیران و یتیمان و قرض داران و حاجتمندان غفلت نورزند... و بدانند که در هر حال خداوند ناظر اعمال آنان مى باشد و پایان این زندگى گذاشتن و گذشتن از این دنیاست...».[۱۰]

پانویس

  1. ↑ نگاهی به زندگانی پر افتخار شریف رضی، علی دوانی، مجله پژوهشهای نهج البلاغه، زمستان ۱۳۸۱ و بهار ۱۳۸۲، شماره ۶.
  2. ↑ کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
  3. ↑ ترجمه نهج البلاغه دشتی، ص ۲۹
  4. ↑ کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
  5. ↑ سیری در نهج البلاغه ، مرتضی مطهری، ص ۴۷.
  6. ↑ سیری در نهج البلاغه ، مرتضی مطهری، ص ۲۱.
  7. ↑ در پیرامون نهج البلاغه، هبة الدین شهرستانی، چاپ چهارم، ص ۱۰ (مقدمه آقای علی دوانی).
  8. ↑ انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، حسن حسن زاده آملی، مقدمه ص ۱۳.
  9. ↑ جرج جورداق (۱۳۴۴)، امام علی(ع) صدای عدالت انسانیت، ترجمه سیدهادی خسروشاهی، تهران، فراهانی، ج ۱، ص ۱۴۶.
  10. ↑ در پیرامون نهج البلاغه، هبه الدین شهرستانی، چاپ چهارم، ص ۱۰ (مقدمه آقای علی دوانی).

پیوندها

برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=نهج_البلاغة&oldid=149715»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا