نهج البلاغة: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۲۳ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{خوب}}
 
{{خوب}}
−
نهج‌البلاغه مجموعه ای است از خطبه ها ، نامه ها و جملات کوتاه امام علی علیه السلام که سید رضی (م 406ه.ق) آن را براساس ذوق ادبی خویش فراهم آورده است.این کتاب به اذعان بسیاری پس از قرآن زیباترین و برترین تجلی بلاغت است و به برادر کوچک قرآن ملقب شده است.
+
{{مشخصات کتاب
  
−
نهج البلاغه امروزه بیشتر به جهت مباحث گسترده توحیدی، اجتماعی، اخلاقی، تاریخی و سیاسی آن در نزد مسلمانان حائز اهمیت است و تاکنون بسیاری از عالمان [[شیعه]] و [[سنی]] آن را شرح نموده اند.
+
|عنوان=
  
−
==گردآورنده نهج البلاغه==
+
|تصویر= [[پرونده:نهج البلاغه.jpg|240px|وسط]]
  
−
'''<I>زندگی نامه:</I>'''
+
|نویسنده= سید رضی
  
−
ابوالحسن محمد بن حسین بن موسی موسوی بغدادی، معروف به سیدرضى (م 406 ق). در شهر [[بغداد]] و در خانواده ای شریف و اصیل و از نسل امامان معصوم علیهم السلام به دنیا آمد. نسب او از پدر به ابراهیم مجاب فرزند [[امام کاظم]] علیه السلام و از طرف مادر به [[امام سجاد]] علیه السلام می رسد. پدرش، ابواحمد حسین، از شخصیت های برجسته و مورد توجه حکومت، بزرگ [[سادات]]، مسئول رسیدگی به شکایات مردم و امیر [[حج]] بود. مادرش فاطمه، دختر ابومحمد حسین بن احمد بن محمد کبیر، زنی دانشمند و با[[تقوا]] بود و [[شیخ مفید]] کتاب [[احکام النساء]] را به درخواست ایشان به نگارش درآورد.
+
|موضوع= سخنان امام علی علیه‌السلام
  
−
شبی شیخ مفید، [[حضرت فاطمه]] علیها السلام را در خواب دید که دست [[امام حسن]] و [[امام حسین]] علیهماالسلام را در حالی که دو کودک خردسال هستند، گرفته و نزد او آورده و می فرماید: ای شیخ! به این دو کودک من علم [[فقه]] بیاموز. شیخ مفید پس از بیدار شدن، از این خواب خود شگفت زده می شود. صبح همان روز مادر سیدرضی و [[سید مرتضی]]، این دو کودک را نزد او می آورد و می گوید: ای شیخ! به این دو کودک من علم فقه را بیاموز. شیخ مفید از این حادثه منقلب و گریان گشت و خواب خود را برای آنان تعریف کرد و مسئولیت تربیت و تعلیم این دو سید بزرگوار را عهده دار گردید.
+
|زبان= عربی
  
−
سیدرضی شخصیتی اندیشمند و دارای قدرت هوش و درکی بالا بود. او مدرسه ای در شهر بغداد تأسیس کرد و به تربیت شاگردانی در علوم اسلامی پرداخت و کتابخانه بزرگی نیز برای استفاده شاگردان خود در آن مدرسه برپا نمود.<ref name = "zamiri">کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، محمدرضا ضميري</ref>
+
|تعداد جلد= ۱
  
−
'''<I>اساتید:</I>'''
+
|عنوان افزوده1= 
  
−
شیخ مفید، ابوبکر محمد بن موسی خوارزمی، ابوالحسن علی بن عیسی ربعی، ابوالفتح عثمان بن جنی موصلی، ابوسعید حسن بن عبدالله سیرافی.
+
|افزوده1= 
  
−
'''<I>آثار:</I>'''
+
|عنوان افزوده2=
  
−
نهج البلاغه، [[خصائص ائمه]]، [[تلخیص البیان عن مجاز القرآن]]، [[المجازات النبویه]]، [[حقائق التأویل فی متشابه التنزیل]].
+
|افزوده2=
  
−
==انگیزه تألیف نهج البلاغه==
+
|لینک= [http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/42381/ نهج البلاغه]
  
−
سیدرضی علاوه بر تبحر در رشته های مختلف علوم اسلامی، یکی از بزرگترین ادبا و شعرای زمان خویش قلمداد می شد. سیدرضی در مقدمه نهج البلاغه انگیزه خود را در جمع آوری این کتاب شریف چنین بیان می دارد:
+
}}
 +
کتاب شریف '''«نهج‌البلاغه»''' مجموعه‌ای است از [[خطبه|خطبه‌ها]]، نامه‌ها و جملات کوتاه امیرالمؤمنین [[امام علی علیه السلام|امام علی]] (علیه‌السلام) که [[سید رضی]] (م، ۴۰۶ ق) آن را براساس ذوق ادبی خویش و با معیار قرار دادن [[بلاغت]] آنها گردآوری نموده است. این کتاب به اذعان بسیاری از علما، پس از «[[قرآن|قرآن کریم]]» زیباترین و برترین تجلی بلاغت است. نهج‌البلاغه در دوره‌های بعدی بیشتر به جهت مباحث گسترده [[توحید|توحیدی]]، اجتماعی، [[اخلاق|اخلاقی]]، [[تاریخ|تاریخی]] و سیاسی آن مورد توجه قرار گرفت. تاکنون بسیاری از عالمان [[شیعه]] و [[سنی]] این کتاب را شرح نموده‌اند.
  
−
«من در سنین جوانی شروع به تألیف کتابی در خصائص [[ائمه اطهار]] علیهم السلام نمودم تا اخبار و کلمات آن بزرگواران را به صورت گلچین شده جمع آوری نمایم. زمانی که خصائص مربوط به امیرالمؤمنین علیه السلام را به اتمام رساندم، مشکلاتی پیش آمد که نتوانستم کتاب را کامل نمایم. در پایان فصول این کتاب، فصلی در کلمات قصار آن حضرت آمده بود؛ لکن [[خطبه]] ها و نامه های مفصل ایشان را ذکر نکرده بودم. چون عده ای از دوستان این فصل از کتاب را دیدند، برایشان جالب بود؛ لذا از من درخواست کردند تا کتابی مستقل درباره کلمات گرانبهای امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات گوناگون تألیف نمایم. من هم که دیدم چنین گردآوری تاکنون انجام نشده، دست به تألیف این کتاب عظیم زدم... و نام آن را نهج البلاغه گذاشتم».
+
==گردآورنده نهج‌البلاغه==
  
−
ذکر این نکته لازم است که سیدرضی از بین منابع فراوانی که در اختیار داشته، قسمت هایی را با دید ادبی گلچین کرده است. او خود در مقدمه به این مطلب اشاره دارد و در باب نامگذاری کتابش به نهج البلاغه می گیود:
+
گردآورنده مجموعه «نهج البلاغه»، محمد بن حسین موسوی بغدادی، معروف به [[سید رضی|سید رضى]] (۴۰۶-۳۵۹ ق) است. او در شهر [[بغداد]] و در خانواده ای شریف و اصیل و از نسل [[ائمه اطهار|امامان معصوم]] علیهم السلام به دنیا آمد. نسب او از پدر به [[ابراهیم مجاب]] فرزند [[امام کاظم]] علیه السلام و از طرف مادر به [[امام سجاد]] علیه السلام می رسد.
  
−
بعد از تمام شدن كتاب چنين ديدم كه نامش را «نهج البلاغه» بگذارم زيرا اين كتاب درهاى بلاغت را به روى بيننده مى‌گشايد، و خواسته‌ هايش را به او نزديك مى ‌سازد. <ref> ترجمه نهج البلاغه دشتی، ص 29 </ref>
+
سید رضی از شاگردان مبرز [[شیخ مفید]] بود. او شخصیتی اندیشمند و دارای قدرت هوش و درکی بالا بود و در سنین جوانی در علوم مختلف متبحر بود. اما بیشتر شهرت او در [[ادبیات عرب]] است و او را سرآمد شاعران آل ابی طالب دانسته اند.<ref>نگاهی به زندگانی پر افتخار شریف رضی، علی دوانی، مجله پژوهشهای نهج البلاغه، زمستان ۱۳۸۱ و بهار ۱۳۸۲، شماره ۶.</ref>  
  
−
==چگونگی جمع‌آوری نهج‌البلاغه==
+
سید رضی در دولت [[آل بویه]] مناصب مهم و بزرگی همچون نقابت‌ و [[امير الحاج|امارت حاج]] و ریاست [[دیوان (تشکیلات اداری)|دیوان]] مظالم را بر عهده داشت. او مدرسه ای در شهر [[بغداد]] تأسیس کرد و به تربیت شاگردانی در [[علوم اسلامی]] پرداخت و کتابخانه بزرگی نیز برای استفاده شاگردان خود در آن مدرسه برپا نمود.<ref name="zamiri">کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.</ref>
  
−
این مجموعه‌به وسیله ابوالحسن محمد بن حسین ملقب به (شریف رضی) (406 ـ 359 ق بغداد) جمع‌آوری و نام‌گذاری شده است. این کتاب بنا به قول مشهور شامل 239 خطبه، 79 نامه و 480 کلمه قصار می‌باشد. «[[سید رضی]]» اعتراف دارد بخش گردآوری شده کمتر از مقداری است که جمع‌آوری نشده است.
+
از دیگر تألیفات او می توان به [[خصائص الائمه]]، [[تلخيص البيان عن مجازات القرآن|تلخیص البیان عن مجاز القرآن]]، [[المجازات النبویه]] و [[حقایق التأویل فی متشابه التنزیل (کتاب)|حقائق التأویل فی متشابه التنزیل]] اشاره نمود.
  
−
اما [[یعقوبی]] (م. 286 ق) از چهارصد خطبه امام علی(ع) یاد می‌کند و [[مسعودی]] (م. 345 ق) که حدود 14 سال قبل از تولد سید رضی رحلت نموده تعداد خطبه‌ها را بیش از چهارصد و هشتاد و چند می‌داند. <ref>مسعودی، علی بن حسین، (1356) مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب. ج 2، ص 431</ref> یعنی حدود دو برابر آنچه شریف رضی جمع‌‌آوری کرده است. باید دانست که خطبه‌های امام قبل از سید رضی نیز هرچند به‌صورت ناقص، جمع‌آوری شده است.
+
==انگیزه تألیف نهج‌البلاغه==
  
−
به‌عنوان نمونه [[جاحظ]] (م. 255 ق) که از علمای عامه است و حدود 104 سال قبل از تولد سید رضی در گذشته، می‌گوید: '''خطبه‌های علی(ع) مدون و مضبوط و مشهور بوده است.''' [[علامه حسن حسن‌زاده آملی]] در کتاب انسان کامل از دیدگاه نهج‌البلاغه عبیداله‌ بن ابی‌رافع (متوفی بعد از سده اول) کاتب امیرالمؤمنین و زید بن وهب جهنی متوفی 96 هجری را اولین کسانی می‌داند که وصایا و خطب آن جناب را جمع‌آوری نموده‌اند.وی می‌افزاید جاحظ اولین کسی است که کلمات قصار آن حضرت را جمع‌آوری کرده، صد کلمه امام را، ‌'''«مطلوب کل طالب (من کلام امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب)»''' نامیده است که به وسیله «[[رشید و طواط]]» (718 ـ 632 ق) شرح شده است.
+
[[سید رضی|سیدرضی]] در مقدمه «نهج البلاغه» انگیزه خود را در جمع آوری این کتاب شریف چنین بیان می دارد:
  
−
یکی از علل موفقیت سید رضی در جمع‌آوری نهج‌البلاغه دسترسی او به '''«دارالعلم»''' برادرش سیدمرتضی (علم الهدی) (436 ـ 355 ق) بوده که می‌گویند حدود 80000 جلد کتاب در آن نگهداری می‌شده است. این گنجینه نفیس غیر از کتاب خانه عمومی بغداد «بیت الحکمه» می‌باشد.
+
«من در سنین جوانی شروع به تألیف کتابی در خصائص [[ائمه اطهار]] علیهم السلام ([[خصائص الائمه]]) نمودم، تا اخبار و کلمات آن بزرگواران را به صورت گلچین شده جمع آوری نمایم. زمانی که خصائص مربوط به [[امیرالمومنین|امیرالمؤمنین]] علیه السلام را به اتمام رساندم، مشکلاتی پیش آمد که نتوانستم کتاب را کامل نمایم. در پایان فصول این کتاب، فصلی در کلمات قصار آن حضرت آمده بود؛ لکن [[خطبه]] ها و نامه های مفصل ایشان را ذکر نکرده بودم. چون عده ای از دوستان این فصل از کتاب را دیدند، برایشان جالب بود؛ لذا از من درخواست کردند تا کتابی مستقل درباره کلمات گرانبهای امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات گوناگون تألیف نمایم. من هم که دیدم چنین گردآوری تاکنون انجام نشده، دست به تألیف این کتاب عظیم زدم... و نام آن را نهج البلاغه گذاشتم».
  
−
البته در آن زمان به‌دلیل شکوفایی تمدن اسلامی دسترسی به منابع، بسیار آسان‌تر بوده است. بعدها به جهت حملات وحشیانه مغول و مسیحیان اروپا تعداد کثیری از منابع اسلامی نابود شد. می‌گویند وقتی که هلاکو خان وارد بغداد شد، از کتاب‌های کتاب‌خانه‌ها بر روی رود پلی ساخت تا لشکریانش از آن عبور کنند و دستور سوزاندن سایر کتاب‌ها را صادر نمود. تاریخ نگاران می‌گویند که وقتی اروپاییان به طرابلس شام حمله کردند سه میلیون کتاب را آتش زدند. <ref>امامی، آشتیانی، (بی‌تا) ترجمه و شرح فشرده‌ای بر نهج‌البلاغه، قم، هدف، ص 17 و ‌18</ref>می‌بینیم چگونه منابع ذی‌قیمت فرهنگ اسلامی در حمله فرنگیان نابود می‌شود.
+
ذکر این نکته لازم است که سیدرضی از بین منابع فراوانی که در اختیار داشته، قسمت هایی را با دید ادبی گلچین کرده است. او خود در مقدمه به این مطلب اشاره دارد و در باب نامگذاری کتابش به «نهج البلاغه» می گوید: «بعد از تمام شدن کتاب چنین دیدم که نامش را «نهج البلاغه» بگذارم، زیرا این کتاب درهاى [[بلاغت]] را به روى بیننده مى‌گشاید و خواسته‌ هایش را به او نزدیک مى ‌سازد.»<ref> ترجمه نهج البلاغه دشتی، ص ۲۹ </ref>
  
−
نکته قابل ذکر این که آن چه سید رضی به نام خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات حکمت‌آمیز از آن حضرت آورده، فقط قسمت‌هایی از نامه یا خطبه یا کلمات قصار است که به نظر سید از اوج فصاحت و بلاغت برخوردار است و به همین دلیل در گزینش خویش از باب «المختار من خطب»، باب «المختار من کتب» و باب «المختار من حکم» امیرالمؤمنین نام می‌برد؛ ‌یعنی جاهایی که او از نامه یا خطبه یا کلمات قصار گزینش کرده است. از این‌رو برخی نامه‌ها یا خطبه‌ها نیمی، کمتر یا بیشتر از آن چیزی است که قبل از سید نقل شده است. مثلاً آن چه که به‌عنوان نامه امام به مالک اشتر (مقتول 37 ق) در نهج‌البلاغه آمده، حدود چهار پنجم آن چیزی است که ابن شعبه حرّانی (م. 381 ق) در تحف‌العقول ذکر کرده است.
+
==محتوای نهج‌البلاغه==
  
−
==مصادر نهج البلاغه==
+
«نهج البلاغه» در سه بخش اصلی به شرح زیر تنظیم شده است:
  
−
تردید در اعتبار کتاب شریف نهج البلاغه، پژوهشگران عرصه تحقیق را به کوشش های عالمانه و ارجمندی هدایت نمود تا مصادر نهج البلاغه را پیش از سید رضی و پس از او استخراج کرده و معرفی کنند. از جمله این تلاش ها عبارتند از:
+
#خطبه ها که شامل ۲۴۱ خطبه است و از نظر زمانی به سه بخش تقسیم می شود:
 +
#*قبل از حکومت [[امیرالمومنین|امیرالمؤمنین]] علیه السلام، مانند خطبه های ۵ ـ ۶۷ ـ ۱۳۹ و...؛
 +
#*در هنگام [[خلافت]]، مانند خطبه های ۳ ـ ۱۲ ـ ۱۵ ـ ۱۶ و...؛
 +
#*بعد از خلافت، مانند خطبه های ۲۰ ـ ۲۱ ـ ۲۷ ـ ۱۰۵ ـ ۴۷ ـ ۱۰۸ و...
 +
#نامه ها، که شامل ۷۹ نامه است و تقریباً تمام آن ها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده اند.
 +
#کلمات قصار یا قصار الحکم، که شامل ۴۸۰ کلمه است و از حیث موضوعات بسیار متنوع است.<ref>کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.</ref>
  
−
1. استناد نهج البلاغه، اثر امتیاز علی خان عرشی؛
+
نکته قابل ذکر این که آن چه سید رضی به نام خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات حکمت‌آمیز از آن حضرت آورده، فقط قسمت‌هایی از نامه یا خطبه یا کلمات قصار است که به نظر سید از اوج فصاحت و [[بلاغت]] برخوردار است و به همین دلیل در گزینش خویش از باب «المختار من خطب»، باب «المختار من کتب» و باب «المختار من حکم» امیرالمؤمنین نام می‌برد؛ ‌یعنی جاهایی که او از نامه یا خطبه یا کلمات قصار گزینش کرده است. از این‌رو برخی نامه‌ها یا خطبه‌ها نیمی، کمتر یا بیشتر از آن چیزی است که قبل از سید نقل شده است. مثلاً آن چه که به‌عنوان نامه امام به [[مالك اشتر نخعى|مالک اشتر]] (م، ۳۷ ق) در نهج‌البلاغه سید آمده، حدود چهار پنجم آن چیزی است که [[ابن شعبه حرانی|ابن شعبه حرّانی]] (م، ۳۸۱ ق) در [[تحف العقول|تحف‌العقول]] ذکر کرده است.
  
−
2. اسناد و مدارک نهج البلاغه، اثر محمد دشتی؛
+
'''مباحث و مسائل کلی نهج البلاغه:'''
  
−
3. مصادر نهج البلاغه و اسانیده، اثر سید عبدالزهرا حسینی؛
+
مباحث نهج البلاغه که هر کدام شایسته بحث و مقایسه است، به قرار ذیل است:
  
−
4. مدارک نهج البلاغه و دفع الشبهات عنه، اثر هادی کاشف الغطاء؛
+
#[[الهیات]] و ماوراء الطبیعه
 +
#[[سیر و سلوک|سلوک]] و [[عبادت]]
 +
#حکومت و [[عدالت]]
 +
#[[اهل بیت]] و [[خلافت]]
 +
#[[موعظه]] و [[حکمت]]
 +
#[[دنیا]] و [[دنیاطلبی|دنیاپرستی]]
 +
#حماسه و [[شجاعت]]
 +
#[[ملاحم]] و مغیبات
 +
#[[دعا]] و [[مناجات]]
 +
#شکایت و انتقاد از مردم زمان
 +
#اصول اجتماعی
 +
#[[اسلام]] و [[قرآن]]
 +
#[[اخلاق]] و [[تهذیب نفس]]
 +
#شخصیت ها
  
−
5. بحثی کوتاه، پیرامون نهج البلاغه و مدارک آن، اثر رضا استادی؛
+
و یک سلسله مباحث دیگر.<ref> سیری در نهج البلاغه ، مرتضی مطهری، ص ۴۷.</ref>
 +
==کتب مرتبط با نهج‌البلاغه==
  
−
6. الغدیق النضیر، بمصادر ابن ابی الحدید، فی شرح نهج البلاغه، اثر عزالدین ابی حامد عبدالحمید المدائنی البغدادی؛
+
===ترجمه‌های نهج‌البلاغه===
 +
ترجمه های متعددی از نهج البلاغه به زبان فارسی و زبان های دیگر صورت گرفته اند. از جمله ترجمه های فارسی:
  
−
7.پژوهشی نو در اسناد نهج‌البلاغه، اثر وحید سبزیان پور و فرزانه فتاحیان:در این پژوهش برای 128 خطبه، 48 نامه و 240 حکمت از نهج البلاغه اسنادی از ادیبان و سخن سنجان اهل سنت آورده شده است که در پژوهش‌های مربوط به اسناد نهج البلاغه اشاره‌ای به آنها نشده است.
+
۱. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: [[علی نقی فیض الاسلام|سید علی نقی فیض‌الاسلام]]؛
  
−
==بخش های اصلی نهج البلاغه==
+
۲. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: مصطفی زمانی؛
  
−
نهج البلاغه در سه بخش اصلی به شرح زیر تنظیم شده است:
+
۳. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: [[ملا فتح الله کاشانی]]؛
  
−
# خطبه ها که شامل 239 خطبه است و از نظر زمانی به سه بخش تقسیم می شود:
+
۴. نهج البلاغه، ترجمه محمدعلی انصاری؛ وی همچنین این کتاب را به نظم درآورده و در ۱۰ جلد به چاپ رسانده است.
−
## قبل از حکومت، مانند خطبه های 5 ـ 67 ـ 139 و...؛
 
−
## در هنگام خلافت، مانند خطبه های 3 ـ 12 ـ 15 ـ 16 و...؛
 
−
## بعد از خلافت، مانند خطبه های 20 ـ 21 ـ 27 ـ 105 ـ 47 ـ 108 و...
 
−
# نامه ها که شامل 79 نامه است و تقریباً تمام آن ها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده اند.
 
−
# کلمات قصار یا قصار الحکم که شامل 480 کلمه است و از حیث موضوعات بسیار متنوع <ref name="zamiri"/>
 
  
−
==مباحث و مسائل کلی نهج البلاغه==
+
۵. نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی؛
  
−
مباحث نهج البلاغه كه هر كدام شايسته بحث و مقايسه است، به قرار ذيل است:
+
۶. سخنان علی، ترجمه جواد فاضل؛
  
−
# [[الهيات]] و [[ماوراء الطبيعه]]
+
۷. نهج البلاغه، ترجمه اسدالله مشیری؛
−
# [[سلوك]] و [[عبادت]]
 
−
# [[حكومت]] و [[عدالت]]
 
−
# [[اهل بيت]] و خلافت
 
−
# موعظه و [[حكمت]]
 
−
# دنيا و دنياپرستي
 
−
# حماسه و [[شجاعت]]
 
−
# [[ملاحم و مغيبات]]
 
−
# [[دعا]] و [[مناجات]]
 
−
# شكايت و انتقاد از مردم زمان
 
−
# اصول اجتماعي
 
−
# [[اسلام]] و [[قرآن]]
 
−
# [[اخلاق]] و [[تهذيب نفس]]
 
−
# شخصیت ها
 
  
−
و يك سلسله مباحث ديگر.<ref> سيري در نهج البلاغه ، مرتضي مطهري، ص 47.</ref>
+
۸. نهج البلاغه، ترجمه محمدعلی شرقی؛
  
−
==سخنان دانشمندان درباره نهج  البلاغه==
+
۹. خورشید بی غروب، ترجمه عبدالمجید معادیخواه؛
  
−
'''<I>سید رضی:</I>'''
+
۱۰. نهج البلاغه، ترجمه علی اصغر فقیهی؛
  
−
سیدرضی در مقدمه نهج البلاغه می نویسد: «امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات و ابواب مختلف کلماتی دارد و هرگاه انسان در یک موضوع کلمات آن حضرت را مطالعه می کند، شک نمی کند که این سخنان از کسی است که تمام عمر خویش را در همان رشته سپری کرده است؛ وقتی در باب [[زهد]] داد سخن می دهد، گویی هیچ بهره ای جز زهد و عبادت ندارد و گویی تمام عمر خویش را در گوشه خانه ای یا در پای کوهی گذرانده که هیچ کس را جز خود ملاقات نکرده است».
+
۱۱. نهج البلاغه، ترجمه احمد سپهر خراسانی؛
  
−
'''<I>شهید مرتضی مطهری:</I>'''
+
۱۲. نهج البلاغه، ترجمه داریوش شاهین؛
  
−
این مجموعه نفيس و زيبا به نام «نهج  البلاغه» كه اكنون در دست ما است و روزگار از كهنه كردن آن ناتوان است و گذشت زمان و ظهور افكار و انديشه هاي نوتر و روشن تر مرتبا بر ارزش آن افزوده است، منتخبي از «خطابه ها» و «دعاها» و «وصايا» و «نامه ها» و «جمله هاي كوتاه» مولاي متقيان [[امام علی]] عليه السلام است كه بوسيله سيد شريف بزرگوار «رضي» رضوان الله عليه در حدود هزار سال پيش گردآوري شده است.
+
۱۳. نهج البلاغه، ترجمه محمد جواد شریعت؛
  
−
آن چه ترديد ناپذير است اينست كه علي عليه السلام چون مرد سخن بوده است، خطابه هاي فراوان انشاء كرده، و همچنين به تناسب هاي مختلف جمله هاي حكيمانه كوتاه فراوان از او شنيده شده است، همچنان كه نامه هاي فراوان مخصوصا در زمان خلافت نوشته است، و مردم مسلمان علاقه و عنايت خاصي به حفظ و ضبط آن ها داشته اند.
+
۱۴. نهج البلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی.
  
−
«مسعودي» كه تقريبا صد سال پيش از سيد رضي مي زيسته است (اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم هجري) در جلد دوم [[مروج الذهب]] تحت عنوان «في ذكر لمع من كلامه و اخباره و زهده» مي گويد: آن چه مردم از خطابه  هاي علي در مقامات مختلف حفظ كرده اند. بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندي مي شود، علي عليه السلام آن خطابه ها را بالبديهه و بدون يادداشت و پيشنويس انشاء مي كرد، و مردم هم الفاظ آن را مي گرفتند و هم عملا از آن بهره مند مي شدند. <ref> سيري در نهج  البلاغه ، مرتضي مطهري، ص 21.</ref>
+
۱۵. نهج البلاغه، ترجمه [[محمد دشتی]]
  
−
'''<I>مرحوم علی دوانی:</I>'''
+
۱۶. نهج البلاغه، ترجمه حسين انصاريان.
 +
===شروح و تعلیقات نهج‌البلاغه===
  
 +
در تاریخ [[اسلام]]، پس از [[قرآن|قرآن کریم]]، که اصیل‌ترین منبع دینی مسلمانان به‌شمار می‌رود، تقریباً هیچ کتاب مقدس دیگری را بسان «نهج‌البلاغه» به شرح و تفسیر ننهاده‌اند. وقتی [[سید رضی|شریف رضی]] نهج‌البلاغه را گردآوری کرد، اندیشمندان اسلامی در شرح و بسط سخنان مولی‌الموحدین همت گماشتند و با توضیح و تبیین خود قدرت تفهیم جامعه را برای درک سخنان آن حضرت توسعه دادند و از نهج‌البلاغه دایرة‌المعارفی در [[علوم اسلامی]] ساختند که خوانندگان را در همه اعصار و قرون فایده رساند.
  
 +
شروح نهج‌البلاغه عبارت است از توضیحاتی که دانشمندان اسلامی برای روشنگری جملات و سخنان امیر سخن [[امام علی علیه السلام|امام علی]] (علیه السلام) با استفاده از منابع مختلف تاریخی، ‌اجتماعی، [[عرفان|عرفانی]]، [[فلسفه|فلسفی]]، سیاسی، اعتقادی و... به رشته تحریر در آورده‌اند. به همین خاطر شرح‌ها غالباً یک یا چند بعد از ابعاد نهج‌البلاغه را شامل است و در بر گیرنده تمام جوانب و محتوای آن نیست به عنوان نمونه در شرح [[ابن ابی الحدید|ابن ابی‌الحدید]] جنبه ادبی و تاریخی آن و در شرح [[ابن ميثم بحرانی|ابن‌میثم بحرانی]] جنبه فلسفی و [[علم کلام|کلامی]] آن بر سایر جنبه‌ها مقدم است.
  
−
على عليه السلام جز اين نبوده و امروز پس از صدها قرن هنوز چنان كه بوده است در خلال سخنان شورانگيز و دلفريبش كاملا مجسم است و همچون آفتاب نيمروز مى درخشد.
+
بر نهج‌البلاغه شروح بسیاری نوشته‌اند که تا ۳۵۰ شرح و ترجمه به زبان‌های مختلف ذکر کرده‌اند. این شرح ها به دو زبان فارسی و عربی در دسترس است، از جمله:
  
−
به نظر ما اگر مسلمانان امروز دسترسى به آن همه آيات قرآنى كه در شان على علیه السلام نازل شده نداشته باشند، و چنان چه كليه روايات و [[احادیث]] كه از پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله و ائمه ى معصومين عليهم  السلام راجع به وجود اقدس على علیه السلام رسيده است، از ميان رفته، و تنها نهج  البلاغه براى مسلمانان باقى مانده بود، كافى بود كه ما از روى همين خطبه ها، سخنان، نامه ها و كلمات قصار على علیه السلام كه صفحات نهج  البلاغه را همچون تابلو نقاشى رنگين و پرنقش و نگار كرده است، به خوبى اميرالمومنين على بن ابى  طالب عليه السلام را آن طور كه در عصر خود مي زيسته و ميان مردم جلوه كرده است ببينيم و بشناسيم!
+
۱. تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین، ترجمه و شرح فارسی نهج‌البلاغه [[ملا فتح الله کاشانی|ملا ‌فتح‌الله کاشانی]] (م. ۹۸۸ ق)، سه جلد.
  
−
با اين كه شما در اين كتاب مى خوانيد بالغ بر 59 كتاب توسط دانشمندان بزرگ [[شيعه]] و سنى درباره نهج  البلاغه نوشته شده و شرح و بسط به تجزيه و تحليل سخنان پيشواى سخن  سرايان جهان مولاى متقيان پرداخته اند، و با اين كه طبق كتاب گرانقدر «مصادر نهج البلاغه» تا عصر حاضر تعداد شرح ها و ترجمه هاى نهج البلاغه 110 بالغ مى گردد، و با اين كه به زبان هاى فرانسوى و انگليسى وارد و غيره هم ترجمه شده و قسمت هائى از آن به ساير زبان ها هم راه يافته است مع الوصف هنوز حق «نهج  البلاغه» ادا نشده است، و مردم جهان حتى مسلمانان و بلكه بالاتر بگويم شيعيان و دوستان مولى درست نتوانسته اند پى به مقام شامخ سخنان على عليه السلام ببرند، و از اين گنجينه علوم الهى و قوانين زنده كه براى اداره دنيائى پى ريزى شده است بهره ببرند! <ref> در پيرامون نهج  البلاغه،  هبه الدين شهرستاني، چاپ چهارم، ص 10 (مقدمه آقای علی دوانی).</ref>
+
۲. ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، [[سید علی نقی فیض الاسلام|سید علی نقی فیض‌الاسلام]] (۱۲۸۴ ـ ۱۳۶۴ ش)، یک جلد.
  
−
'''<I>علامه حسن زاده:</I>'''
+
۳. شرح نهج‌البلاغه [[علامه محمدتقی جعفری]] (۱۳۷۷ ـ ۱۳۰۴)، ۲۷ جلد.
  
−
کلمات امیرالمومنین علی علیه السلام نه فقط از حیث بلاغت نهج البلاغه است، بلکه در جمیع شئون و امور حیات انسانی نهجی قویم و طریقی مستقیم است... نهج البلاغه کتابی است که اگر در آن به ترتیب حروف تهجی از الف تا یا در هر یک از معارف حقه الهیه بحث و فحص گردد اصول وامهاتی را حائز است که هر اصلی خود [[شجره طیبه]] فروع و اثمار بسیار است که (اصل ها ثابت و فرع ها فی السماء توتی اکلها کل حین باذن ربها).<ref> انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، حسن حسن زاده آملی، مقدمه ص 13.</ref>
+
۴. [[پیام امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام (کتاب)|پیام امام امیرالمؤمنین]] (ع)، جمعی از نویسندگان به سرپرستی [[آیت الله مکارم شیرازی]]، ۱۵ جلد.
  
−
'''''جرج جورداق مسیحی:'''''
+
۵. [[شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید (کتاب)|شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید معتزلی]] (۶۵۵ ـ ۵۸۶ ق)، ۱۰ جلد (عربی).
 +
مطالب تاریخی شرح ابن‌ابی‌الحدید بر نهج‌البلاغه را دکتر مهدوی دامغانی در ۶ جلد ترجمه و تحت عنوان «[[جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید (کتاب)|جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه]]» به چاپ رسانده است.
  
−
پرفسور جرداق ابعاد اندیشه و تفکر آن حضرت را چنین ترسیم می‌نماید: «او با منطقی استوار و آگاهانه درباره دگرگونی‌های دنیا و شئون مردم و سرشت افراد و گروه‌ها سخن گفته و گاهی رعد‌و‌برق و آفرینش آسمان و زمین را توصیف کرده است. همچنین به تفصیل در مورد پدیده‌های زنده طبیعت پرداخته، اسرار خلقت خفاش و مورچه و طاووس و ملخ را بیان داشته و در عین حال، برای مردم، فرمان‌های اخلاقی و اجتماعی وضع کرده است. آنگاه از آفرینش و زیبایی وجود سخن به میان آورده است، چنانکه در ادبیات عرب هرگز چنین تنوعی در مباحث مختلف، آن چنان که در نهج‌البلاغه بیان شده، سابقه نداشته است.» <ref>جورداق، جرج، (1344) امام علی(ع) صدای عدالت انسانیت، ترجمه سیدهادی خسروشاهی، تهران، فراهانی، ج 1، ص 146
+
۶. [[شرح نهج البلاغه ابن میثم (مصباح السالکین) (کتاب)|شرح نهج‌البلاغه ابن‌میثم بحرانی]] (م، ۶۷۹ ق)، ۲ جلد (عربی).
−
</ref>
+
شرح نهج‌البلاغه [[ابن میثم بحرانی|ابن میثم]] در دهه اخیر به همت بنیاد پژوهش‌های اسلامی [[آستان قدس رضوی]] به فارسی روان ترجمه شده و در پنج مجلد به چاپ رسیده است.
−
نویسنده در کتاب دیگرش ضمن توجه به تنوع موضوعات از عمق تأثیر کلام آن حضرت سخن گفته و در توصیف نهج‌البلاغه، چنین می‌نویسد: «بیانی است که اگر برای انتقاد سخن گوید، گویی تندباد خروشانی است. اگر فساد و مفسدین را تهدید کند، همچون آتش فشان‌های سهمناک و پرغرش زبانه می‌کشد و اگر به استدلال منطقی بپردازد، عقل‌ها و احساسات و ادراکات بشری را مورد توجه قرار می‌دهد و راه هر دلیل و برهانی را می‌بندد و عظمت منطق و برهان خود را ثابت می‌کند.
 
  
−
اگر برای تفکر و دقت دعوت کند، حس و عقل را در تو همراه می‌سازد و به سوی آنچه که می‌خواهد سوق می‌دهد و تو را با جهان و هستی پیوند می‌دهد و نیروها و قوای تو را متحد می‌گرداند تا حقیقت را کشف کنی! و اگر تو را پند و اندرز دهد، مهر پدر و عاطفه پدری و وفای انسانی و گرمی محبت بی‌انتها را در آن خواهی یافت.
+
۷. [[منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة(خوئی) (کتاب)|منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه]]، اثر [[میرزا حبیب الله هاشمی خویی|سید حبیب‌الله خوئی]] (۱۳۲۴ ـ ۱۲۶۱ ق)، ۷ جلد (عربی).
−
و اگر برای تو از ارزش هستی و زیبایی‌های خلقت و کمالات جهان هستی سخن گوید، آنها را با مرکبی از نور ستارگان در قلب تو می‌نویسد! بیانی است بلاغت از بلاغت و قرآنی از قرآن! بیانی است که در اسباب و اصول بیان عربی، به آنچه که بوده و خواهد بود، پیوند دارد، تا آنجا که درباره آن گفته‌اند. «گفتار او از کلام خداوند پایین‌تر و از سخن مخلوق، بالاتر است. » <ref>جورداق، جرج، (1344) امام علی(ع) صدای عدالت انسانیت، ترجمه سیدهادی خسروشاهی، تهران، فراهانی،ج 1، ص 67 و 68</ref>براساس تعریفی که قبلا ارائه شد فهرست موضوعی نوعی فرهنگ نامه محسوب گردید.
 
  
−
===جرجی زیدان===
+
۸. [[منهاج البراعة في شرح نهج‌البلاغة (راوندی) (کتاب)|منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه]]، اثر [[قطب راوندى|قطب الدین راوندی]] (م،۵۷۳ ق)، ۳ جلد (عربی).
  
−
نويسنده معروف و مورخ متفكر مسيحى «جرجى زيدان» در كتاب مشهور و ذيقيمت خود «[[تاريخ تمدن اسلام]]» سخن پرارزشى دارد كه بسيار مناسب است در اين جا بياوريم. وى مى نويسد: ما كه على بن ابى  طالب و معاويه بن ابى  سفيان را نديده ايم چگونه مى  توانيم آن ها را از هم تفكيك كنيم و پى به ميزان ارزش وجود آن ها ببريم؟ سپس مى گويد ما از روى سخنان و نامه و كلماتى كه از على و معاويه مانده است پس از چهارده قرن به خوبى مى توانيم درباره آن ها [[قضاوت]] كنيم.
+
۹. [[بهج الصباغة في شرح نهج‌البلاغة (کتاب)|بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه]]، اثر [[علامه محمد تقی شوشتری|علامه شیخ محمد‌تقی شوشتری]] (۱۳۷۴ ـ ۱۲۸۱)، ۱۴ جلد (عربی).
  
−
معاويه در نامه هائى كه به عمال و حكام خود نوشته بيشتر هدفش اينست كه خوب بر مردم مسلط شوند و زر و سيم بدست آورند سهمى را خود بردارند، و بقيه را براى او بفرستند، زيرا او از زر و سيم [[معجزات]] زيادى ديده است! ولى على بن ابى  طالب در تمام نامه هاى خود به فرمانداران و استانداران خود قبل از هر چيز اكيدا سفارش مى كند كه پرهيزكار باشند، و از خدا بترسند، [[نماز]] را مرتب و در اوقات خود بخوانند، و [[روزه]] بدارند، [[امر به معروف و نهی از منکر]] كنند و نسبت به زيردستان رحم و مروت داشته باشند و از فقيران و يتيمان و قرض  داران و حاجتمندان غفلت نورزند... و بدانند كه در هر حال خداوند ناظر اعمال آنان مى باشد و پايان اين زندگى گذاشتن و گذشتن از اين دنياست...
+
===مصادر نهج‌البلاغه===
  
 +
تردید در اعتبار کتاب شریف نهج البلاغه، پژوهشگران عرصه تحقیق را به کوشش های عالمانه و ارجمندی هدایت نمود تا مصادر نهج البلاغه را پیش از [[سید رضی]] و پس از او استخراج کرده و معرفی کنند. از جمله این تلاش ها عبارتند از:
  
−
==ترجمه های نهج البلاغه==
+
۱. استناد نهج البلاغه: اثر امتیاز علی خان عرشی؛
  
−
ترجمه های متعدد از نهج البلاغه به زبان فارسی و زبان های دیگر صورت گرفته اند. از جمله ترجمه های فارسی:
+
۲. اسناد و مدارک نهج البلاغه: اثر [[محمد دشتی]]؛
  
−
1. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: علی نقی اصفهانی فیض الاسلام؛
+
۳. [[مصادر نهج‌البلاغة و أسانيده (کتاب)|مصادر نهج البلاغه و اسانیده]]: اثر سید عبدالزهرا حسینی؛
  
−
2. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: مصطفی زمانی؛
+
۴. مدارک نهج البلاغه و دفع الشبهات عنه: اثر هادی کاشف الغطاء؛
  
−
3. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: ملا فتح الله کاشانی؛
+
۵. بحثی کوتاه پیرامون نهج البلاغه و مدارک آن: اثر [[رضا استادی مقدم|رضا استادی]]؛
  
−
4. نهج البلاغه، ترجمه محمد علی انصاری؛
+
۶. الغدیق النضیر بمصادر ابن ابی الحدید، فی شرح نهج البلاغه: اثر عزالدین ابی حامد عبدالحمید المدائنی البغدادی؛
  
−
5. نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی؛
+
۷. پژوهشی نو در اسناد نهج‌البلاغه، اثر وحید سبزیان‌پور و فرزانه فتاحیان: در این پژوهش برای ۱۲۸ خطبه، ۴۸ نامه و ۲۴۰ حکمت از نهج البلاغه اسنادی از ادیبان و سخن سنجان [[اهل سنت]] آورده شده است که در پژوهش‌های مربوط به اسناد نهج البلاغه اشاره‌ای به آنها نشده است.
  
−
6. سخنان علی، ترجمه جواد فاضل؛
+
===فرهنگ‌های نهج‌البلاغه===
  
−
7. نهج البلاغه، اسدالله مشیری؛
+
یکی از منابع مهم جهت استفاده کامل از نهج‌البلاغه آشنایی با فرهنگ‌ها و کتب لغت عربی به‌ویژه لغات نهج‌البلاغه است. وقتی به اهمیت این مسئله بیشتر آگاه می‌شویم که بدانیم امام علی (ع) لغات مترادف را در سخنان خویش فراوان به‌کار برده است و برای فهم سخن امام باید معنای دقیق واژه‌ها را با استفاده از کتب لغت استخراج نماییم.
−
 
 
−
8. نهج البلاغه، ترجمه محمد علی شرقی؛
 
−
 
 
−
9. خورشید بی غروب، ترجمة عبدالمجید معادیخواه؛
 
−
 
 
−
10. نهج البلاغه، ترجمه علی اصغر فقیهی؛
 
−
 
 
−
11. نهج البلاغه، ترجمه احمد سپهر خراسانی؛
 
−
 
 
−
12. نهج البلاغه، ترجمه داریوش شاهین؛
 
−
 
 
−
13. نهج البلاغه، ترجمه محمد جواد شریعت؛
 
−
 
 
−
14. نهج البلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی.
 
−
 
 
−
 
 
−
==موضوعات نهج‌البلاغه==
 
−
 
 
−
گفته شده که نهج‌البلاغه را '''«اخ القرآن»''' نامیده‌اند که حقیقتاً‌ نام بامسمائی است؛ زیرا از نظر مضامین و معارف کاملا از قرآن تأثیر پذیرفته است. همان‌طور که تنوع موضوعات قرآنی بسیار است، تنوع موضوعات نهج‌البلاغه نیز گوناگون و گسترده است. نهج‌البلاغه همانند قرآن دائره‌المعارف عظیمی است که از موضوعات مادی و معنوی، طبیعت و ماوراء الطبیعه اجتماعی، سیاست، عقیده، خلقت و آفرینش، راه زندگی، وصول به سرمنزل مقصود، تاریخ و عبرت‌ها تربیت و تعلیم، حکمت و موعظه، ‌مدیریت و حکومت، عدالت و انسانیت و... سخن به میان آورده است.
 
−
 
 
−
امروزه نهج‌البلاغه مانند قرآن به صورت کشف الایات و کشف المطالب تدوین شده تا بهره‌مندی از آن ساده‌تر باشد. هرچند این کار سابقه طولانی ندارد و شاید الکاشف فی موضوعات نهج‌البلاغه نوشته دکتر سیدجواد مصطفوی از نخستین کتاب تدوین شده در این مورد باشد، که براساس آنچه از مقدمه برمی‌آید مؤلف برای تهیه آن رنج بسیار تحمل نموده است.
 
−
'''دکتر صبحی‌الصالح''' در آخر نهج‌البلاغه فهرست موضوعی را مشتمل بر 245 موضوع تدوین نموده که فصل‌بندی دقیقی برای آن صورت نگرفته است. بعدها آقای علی انصاریان '''الدلیل علی موضوعات نهج‌البلاغه''' را تألیف کرد که در آن نهج‌البلاغه را به 7 فصل و 132 موضوع تقسیم نموده است. '''الهادی الی موضوعات نهج‌البلاغه''' تألیف آیت‌الله مشکینی کتاب دیگری است که نهج‌البلاغه را به 245 موضوع تقسیم کرده است.
 
−
 
 
−
بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس '''المعجم الموضوعی لنهج‌البلاغه''' تألیف اویس کریم محمد را که مشتمل بر 22 باب و 67 فصل در 450 صفحه است، منتشر کرده است.در مقدمه‌ای که مجمع البحوث الاسلامیه بر آن نگاشته، تفاوت معاجم نهج‌البلاغه با کتاب سابق‌الذکر را چنین بیان نموده است: «این معجم شامل مطالبی است که خواننده بر دقیق‌ترین مباحث و جزئیات آن در خلال خواندن دست می‌یابد.»
 
−
 
 
−
'''المعجم المفهرس لاالفاظ نهج‌البلاغه''' نوشته محمد دشتی و کاظم محمدی ـ یکی از مفیدترین کتاب‌هایی است که پیرامون الفاظ و موضوعات نهج‌البلاغه نگارش یافته است و مشتمل بر لغات مشکل، معجم‌الفهرس، مصادر و مراجع و جدول اختلاف نهج‌البلاغه می‌باشد. این کتاب را جامعه مدرسین در 1460 صفحه با قطع وزیری چاپ و منتشر کرده است. اما فاقد موضوعات خاص مانند الدلیل یا الهادی و... است.
 
−
 
 
−
 
 
−
===فواید موضوعی‌کردن نهج‌البلاغه===
 
−
 
 
−
بدیهی است منظور از موضوعی‌کردن نهج‌البلاغه جمع‌آوری مطالب پیرامون یک موضوع مشخص از جای جای نهج‌البلاغه و مرتب‌کردن آن برای اخذ نتیجه بهتر و همه جانبه از اندیشه والای آن حضرت است. تحقق این منظور '''دو فایده''' دارد:
 
−
 
 
−
1. دسترسی به محتوای نهج‌البلاغه و اطلاع از موضوعات آن و نهایتاً آشنایی با گنجینه عظیم معارف اسلامی آسان‌تر خواهد بود.
 
−
 
 
−
2. واژه‌ها و اصطلاحات اسلامی به طور همه جانبه از منابع اصلی ترجمان وحی بدون کم و کاست به دست خواهد آمد و راه تحریف در اصطلاحات بسته خواهد شد. به‌عنوان نمونه آگاهی یافتن از واژه‌هایی مانند زهد، دنیا، قناعت، تقوی و... از دیدگاه امام(ع) و توضیح و تعریف و تقسیم آنها در نهج‌البلاغه وسیله‌ای است برای دسترسی مطلوب به معارف الهی و شناخت هرچه بیشتر علوم اسلامی. بدیهی است آن چه به این وسیله عاید می‌شود، در محدوده مفاهیم و موضوعات موجود در نهج‌البلاغه است و برای دست‌یابی به دیدگاه کامل امام(ع) در بعضی موضوعات توجه به دیگر منابع و مطالب موجود از آن حضرت، مانند غررالحکم و دررالکلم، مستدرک‌ نهج‌البلاغه و... سودمند و مکمل بحث خواهد بود.
 
−
 
 
−
==فرهنگ های نهج البلاغه==
 
−
 
 
−
یکی از منابع مهم جهت استفاده کامل از نهج‌البلاغه آشنایی با فرهنگ‌ها و کتب لغت عربی به‌ویژه لغات نهج‌البلاغه است. وقتی به اهمیت این مسئله بیشتر آگاه می‌شویم که بدانیم امام(ع) لغات مترادف را در سخنان خویش فراوان به‌کار برده است و برای فهم سخن امام باید معنای دقیق واژه‌ها را با استفاده از کتب لغت استخراج نماییم.
 
  
 
فرهنگ‌ نهج‌البلاغه نیز در یک تقسیم‌بندی به دو دسته فرهنگ واژه‌ها و فرهنگ موضوعات تقسیم می‌شود:
 
فرهنگ‌ نهج‌البلاغه نیز در یک تقسیم‌بندی به دو دسته فرهنگ واژه‌ها و فرهنگ موضوعات تقسیم می‌شود:
  
−
===فرهنگ واژه‌ها===
+
'''فرهنگ واژه‌ها:'''
  
−
1. قاموس نهج‌البلاغه،آیت‌الله محمدعلی شرقی، در چهار جلد.  
+
۱. [[قاموس نهج‌البلاغة (شرقی) (کتاب)|قاموس نهج‌البلاغه]]، آیت‌الله محمدعلی شرقی، در چهار جلد.  
  
−
2. مفردات نهج‌البلاغه، سیدعلی اکبر قرشی،در دو جلد.
+
۲. [[مفردات نهج البلاغه (کتاب)|مفردات نهج‌البلاغه]]، [[سید علی اکبر قرشی|سید علی‌اکبر قرشی]]، در دو جلد.
  
−
3. فرهنگ نهج‌البلاغه، دکتر صبحی‌الصالح. ترجمه مصطفی رحیمی‌نیا.  
+
۳. فرهنگ نهج‌البلاغه، دکتر صبحی‌ الصالح، ترجمه مصطفی رحیمی‌نیا.  
  
−
4. سیری در فرهنگ لغات نهج‌البلاغه،کریم زمانی جعفری.
+
۴. سیری در فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کریم زمانی جعفری.
  
−
5. فرهنگ لغات قرآن مجید و نهج‌البلاغه، علاءالدین مجتبوی.
+
۵. فرهنگ لغات قرآن مجید و نهج‌البلاغه، علاءالدین مجتبوی.
  
−
6. فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کاظم فرهومندی.
+
۶. فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کاظم فرهومندی.
  
−
7. حل لغات نهج‌البلاغه، مولوی اعجاز حسین بدیوانی .
+
۷. حل لغات نهج‌البلاغه، مولوی اعجاز حسین بدیوانی.
  
−
8. واژه‌های نهج‌البلاغه، عمران علی‌زاده.
+
۸. واژه‌های نهج‌البلاغه، عمران علی‌زاده.
  
−
===فرهنگ‌‌نامه‌های موضوعی===
+
'''فرهنگ‌‌نامه‌های موضوعی:'''
  
 
فرهنگ‌نامه‌هایی که موضوعات نهج‌البلاغه را استخراج و تدوین نموده‌اند یا جنبه واژه‌ای دارند و یا حالت اصطلاحی و محتوایی که مطالعه آنها در شناخت معانی و مفاهیم نهج‌البلاغه تأثیرگذار است.
 
فرهنگ‌نامه‌هایی که موضوعات نهج‌البلاغه را استخراج و تدوین نموده‌اند یا جنبه واژه‌ای دارند و یا حالت اصطلاحی و محتوایی که مطالعه آنها در شناخت معانی و مفاهیم نهج‌البلاغه تأثیرگذار است.
  
−
1. الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه،اثر علی انصاریان.
+
۱. الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه، اثر علی انصاریان.
  
−
2.المعجم‌المفهرس لالفاظ نهج‌البلاغه،اثر محمد دشتی و کاظم محمدی.  
+
۲. المعجم‌المفهرس لالفاظ نهج‌البلاغه، اثر [[محمد دشتی]] و کاظم محمدی.  
  
−
3.المعجم الموضوعی لنهج‌البلاغه،اثر اویس کریم محمد.
+
۳. المعجم الموضوعی لنهج‌البلاغه، اثر اویس کریم محمد.
  
−
4.الهادی الی موضوعات نهج‌البلاغه،اثر علی مشکینی.  
+
۴. الهادی الی موضوعات نهج‌البلاغه، اثر علی مشکینی.  
  
−
5. فرهنگ آفتاب،اثر عبدالمجید معادیخواه، در ده جلد.
+
۵. فرهنگ آفتاب، اثر عبدالمجید معادیخواه، در ده جلد.
  
−
6. فرهنگ‌نامه موضوعی نهج‌البلاغه، اثر دکتر احمد خاتمی.
+
۶. فرهنگ‌نامه موضوعی نهج‌البلاغه، اثر دکتر احمد خاتمی.
  
−
7. تصنیف نهج البلاغه، لبیب بیضون.
+
۷. تصنیف نهج البلاغه، لبیب بیضون.
  
−
==مستدرکات نهج البلاغه==
+
۸. [[المعجم لموضوعات نهج‌البلاغة (ارفع) (کتاب)|المعجم لموضوعات نهج‌البلاغه]]، [[سید محمدکاظم ارفع|سید محمدکاظم ارفع]].
  
−
مطالبی که شریف رضی در نهج‌البلاغه نیاورده است، بعدها توسط دانشمندان اسلامی جمع‌آوری و به نام '''مستدرکات''' ‌به چاپ رسیده است که این مطالب به غیر از کتاب [[غررالحکم و دررالکلم]] تمیمی آمُدی(م510 ق)است که شامل 11000 کلمه قصار می‌باشد.
+
===مستدرکات نهج‌البلاغه===
 +
 
 +
مطالبی که [[سید رضی|شریف رضی]] در نهج‌البلاغه نیاورده است، بعدها توسط دانشمندان اسلامی جمع‌آوری و به نام '''مستدرکات''' ‌به چاپ رسیده است که این مطالب به غیر از کتاب «[[غرر الحکم|غررالحکم و دررالکلم]]» [[عبدالواحد تمیمى آمدى|تمیمی آمُدی]] (م، ۵۱۰ ق) است که شامل ۱۱۰۰۰ کلمه قصار می‌باشد.
  
 
مستدرکات نهج البلاغه به شرح زیر هستند:
 
مستدرکات نهج البلاغه به شرح زیر هستند:
  
−
1. مستدرک نهج البلاغه،نوشته هادی کاشف الغطاء.  
+
۱. مستدرک نهج البلاغه، نوشته هادی کاشف الغطاء.  
  
−
2. التذییل علی نهج البلاغه،اثر اسماعیل ابن احمد حلبی.
+
۲. التذییل علی نهج البلاغه، اثر اسماعیل ابن احمد حلبی.
  
−
3. ملحق نهج البلاغه، تالیف احمد بن یحیی بن ناقه، ترجمه سوسن عباسیان.
+
۳. ملحق نهج البلاغه، تالیف احمد بن یحیی بن ناقه، ترجمه سوسن عباسیان.
  
−
4. النهج القویم فی کلام امیرالمؤمنین(ع)،اثر خلف بن عبدالمطلب مشعشعی حویزی.
+
۴. النهج القویم فی کلام امیرالمؤمنین(ع)، اثر خلف بن عبدالمطلب مشعشعی حویزی.
  
−
5. مصباح البلاغة فی مشکاة الصیاغه، تالیف سید حسین میرجهانی طباطبائی، در دو جلد.
+
۵. مصباح البلاغة فی مشکاة الصیاغه، تالیف سید حسین میرجهانی طباطبائی، در دو جلد.
  
−
6. نهج البلاغه الثانی، تالیف شیخ جعفر حائری.
+
۶. نهج البلاغه الثانی، تالیف شیخ جعفر حائری.
  
−
7. نهج‌السعاده في مستدرك نهج‌البلاغه،اثر شيخ محمد باقر محمودي، در چهارده جلد.  
+
۷. نهج‌السعاده فی مستدرک نهج‌البلاغه، اثر شیخ محمدباقر محمودی، در چهارده جلد.  
  
−
8. تمام نهج البلاغه،سید صادق موسوی.
+
۸. [[تمام نهج البلاغة (کتاب)|تمام نهج البلاغه]]، سید صادق موسوی.
  
 +
==نهج‌البلاغه در نظر دانشمندان==
  
−
==شروح و تعلیقات نهج البلاغه==
+
*''[[سید رضی]]:'' سیدرضی خود در مقدمه «نهج البلاغه» می نویسد: «[[امام علی علیه السلام|امیرالمؤمنین]] علیه السلام در موضوعات و ابواب مختلف کلماتی دارد و هرگاه انسان در یک موضوع کلمات آن حضرت را مطالعه می کند، شک نمی کند که این سخنان از کسی است که تمام عمر خویش را در همان رشته سپری کرده است؛ وقتی در باب [[زهد]] داد سخن می دهد، گویی هیچ بهره ای جز زهد و عبادت ندارد و گویی تمام عمر خویش را در گوشه خانه ای یا در پای کوهی گذرانده که هیچ کس را جز خود ملاقات نکرده است».
 +
*''[[شهيد مرتضی مطهرى|شهید مرتضی مطهری]]:'' «آن چه تردید ناپذیر است اینست که علی علیه السلام چون مرد سخن بوده است، خطابه های فراوان انشاء کرده، و همچنین به تناسب های مختلف جمله های حکیمانه کوتاه فراوان از او شنیده شده است، همچنان که نامه های فراوان مخصوصا در زمان [[خلافت]] نوشته است، و مردم مسلمان علاقه و عنایت خاصی به حفظ و ضبط آن ها داشته اند. [[مسعودی]] که تقریبا صد سال پیش از سید رضی می زیسته است (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری) در جلد دوم «[[مروج الذهب]]» تحت عنوان «فی ذکر لمع من کلامه و اخباره و زهده» می گوید: آن چه مردم از خطابه  های علی در مقامات مختلف حفظ کرده اند، بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی می شود، علی علیه السلام آن خطابه ها را بالبدیهه و بدون یادداشت و پیشنویس انشاء می کرد، و مردم هم الفاظ آن را می گرفتند و هم عملا از آن بهره مند می شدند».<ref> سیری در نهج البلاغه ، مرتضی مطهری، ص ۲۱.</ref>
 +
*''علی دوانی:'' «به نظر ما اگر مسلمانان امروز دسترسى به آن همه [[آیه|آیات]] قرآنى که در شان على علیه السلام نازل شده نداشته باشند، و چنان چه کلیه روایات و [[احادیث]] که از [[پیامبر اسلام|پیغمبر اکرم]] صلی الله علیه و آله و [[ائمه اطهار|ائمه]] معصومین علیهم السلام راجع به وجود اقدس [[امام علی علیه السلام|على]] علیه السلام رسیده است، از میان رفته، و تنها نهج  البلاغه براى مسلمانان باقى مانده بود، کافى بود که ما از روى همین خطبه ها، سخنان، نامه ها و کلمات قصار على علیه السلام که صفحات نهج  البلاغه را همچون تابلو نقاشى رنگین و پرنقش و نگار کرده است، به خوبى امیرالمومنین على بن ابى  طالب علیه السلام را آن طور که در عصر خود می زیسته و میان مردم جلوه کرده است ببینیم و بشناسیم.»<ref> در پیرامون نهج البلاغه،  هبة الدین شهرستانی، چاپ چهارم، ص ۱۰ (مقدمه آقای علی دوانی).</ref>
 +
*''[[علامه حسن زاده آملی]]: «''کلمات امیرالمومنین علی علیه السلام نه فقط از حیث [[بلاغت]] نهج البلاغه است، بلکه در جمیع شئون و امور حیات انسانی نهجی قویم و طریقی مستقیم است... نهج البلاغه کتابی است که اگر در آن به ترتیب حروف تهجی از الف تا یا در هر یک از معارف حقه الهیه بحث و فحص گردد، اصول و امهاتی را حائز است که هر اصلی خود شجره طیبه فروع و اثمار بسیار است که (اصلها ثابت و فرعها فی السماء تؤتی اکلها کل حین باذن ربها)».<ref> انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، حسن حسن زاده آملی، مقدمه ص ۱۳.</ref>
 +
*''جرج جرداق مسیحی:'' این پروفسور [[مسیحیت|مسیحی]] ابعاد اندیشه و تفکر آن حضرت را چنین ترسیم می‌نماید: «او با منطقی استوار و آگاهانه درباره دگرگونی‌های دنیا و شئون مردم و سرشت افراد و گروه‌ها سخن گفته و گاهی رعد‌و‌برق و آفرینش آسمان و زمین را توصیف کرده است. همچنین به تفصیل در مورد پدیده‌های زنده طبیعت پرداخته، اسرار خلقت خفاش و مورچه و طاووس و ملخ را بیان داشته و در عین حال، برای مردم، فرمان‌های اخلاقی و اجتماعی وضع کرده است. آنگاه از آفرینش و زیبایی وجود سخن به میان آورده است، چنانکه در [[ادبیات عرب]] هرگز چنین تنوعی در مباحث مختلف، آن چنان که در نهج‌البلاغه بیان شده، سابقه نداشته است.»<ref>جرج جورداق (۱۳۴۴)، امام علی(ع) صدای عدالت انسانیت، ترجمه سیدهادی خسروشاهی، تهران، فراهانی، ج ۱، ص ۱۴۶. </ref>
 +
*''جرجی زیدان:'' نویسنده معروف و مورخ متفکر مسیحى در کتاب «تاریخ تمدن اسلام» مى نویسد: «ما که [[امام علی علیه السلام|على بن ابى طالب]] و [[معاویه|معاویه بن ابى سفیان]] را ندیده ایم، چگونه مى توانیم آن ها را از هم تفکیک کنیم و پى به میزان ارزش وجود آن ها ببریم؟ ما از روى سخنان و نامه ها و کلماتى که از على و معاویه مانده است پس از چهارده قرن به خوبى مى توانیم درباره آن ها قضاوت کنیم. معاویه در نامه هائى که به عمّال و حکام خود نوشته بیشتر هدفش اینست که خوب بر مردم مسلط شوند و زر و سیم بدست آورند، سهمى را خود بردارند و بقیه را براى او بفرستند، زیرا او از زر و سیم معجزات زیادى دیده است! ولى على بن ابى  طالب در تمام نامه هاى خود به فرمانداران و استانداران خود قبل از هر چیز اکیدا سفارش مى کند که پرهیزکار باشند، و از خدا بترسند، [[نماز]] را مرتب و در اوقات خود بخوانند، و [[روزه]] بدارند، [[امر به معروف و نهی از منکر]] کنند و نسبت به زیردستان رحم و مروت داشته باشند و از فقیران و یتیمان و قرض داران و حاجتمندان غفلت نورزند... و بدانند که در هر حال خداوند ناظر اعمال آنان مى باشد و پایان این زندگى گذاشتن و گذشتن از این دنیاست...».<ref> در پیرامون نهج  البلاغه، هبه الدین شهرستانی، چاپ چهارم، ص ۱۰ (مقدمه آقای علی دوانی).</ref>
  
−
سنت شرح نویسی بر متون دینی قدمتی طولانی دارد. کتاب‌های مقدس ادیان مختلف را عالمان دینی با دقت و تأمل و به گونه‌ای دقیق و موشکافانه بررسی کرده‌اند. در تاریخ اسلام، پس از قرآن کریم، که اصیل‌ترین منبع دینی مسلمانان به‌شمار می‌رود، تقریباً هیچ کتاب مقدس دیگری را بسان نهج‌البلاغه به شرح و تفسیر ننهاده‌اند.
+
==پانویس==
 +
<references />
 +
==پیوندها==
 +
* [https://ahlolbait.com/media/18215 متن و ترجمه و شرح نهج البلاغه]
  
−
وقتی شریف رضی نهج‌البلاغه را گردآوری کرد، اندیشمندان اسلامی در شرح و بسط سخنان مولی‌الموحدین همت گماشتند و با توضیح و تبیین خود قدرت تفهیم جامعه را برای درک سخنان آن حضرت توسعه دادند و از نهج‌البلاغه دایره‌المعارفی در علوم اسلامی ساختند که خوانندگان را در همه اعصار و قرون فایده رساند.
 
−
 
−
شروح نهج‌البلاغه عبارت است از توضیحاتی که دانشمندان اسلامی برای روشنگری جملات و سخنان امیر سخن علی(ع) با استفاده از منابع مختلف تاریخی، ‌اجتماعی، عرفانی، فلسفی، سیاسی، اعتقادی و... به رشته تحریر در آورده‌اند. به همین خاطر شرح‌ها غالباً یک یا چند بعد از ابعاد نهج‌البلاغه را شامل است و در بر گیرنده تمام جوانب و محتوای آن نیست به عنوان نمونه در شرح ابن ابی‌الحدید جنبه ادبی و تاریخی آن و در شرح ابن‌میثم جنبه فلسفی کلامی آن بر سایر جنبه‌ها مقدم است.
 
−
بر نهج‌البلاغه شروح بسیاری نوشته‌اند که تا 350 شرح و ترجمه به زبان‌های مختلف ذکر کرده‌اند. این شرح ها به دو زبان فارسی و عربی در دسترس است.
 
−
 
−
===الف)شروح فارسی نهج‌البلاغه ===
 
−
 
−
1.تنبیه الغافلین و تذکره‌العارفین، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه [[ملا‌فتح‌الله کاشانی]] (م. 988 ق)، سه جلد.
 
−
 
−
2.ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، [[حاج سیدعلی نقی فیض‌الاسلام]] مشهور به نهج‌البلاغه فیض (1284 ـ 1364 ش)، یک جلد.
 
−
 
−
3.شرح نهج‌البلاغه [[علامه محمدتقی جعفری تبریزی]] (1377 ـ 1304)، 27 جلد.
 
−
 
−
4.شرح نهج البلاغه پیام امام امیرالمؤمنین (ع)، جمعی از نویسندگان به سرپرستی [[آیت الله مکارم شیرازی]]، 15 جلد.
 
−
 
−
 
−
===ب) شروح عربی نهج‌البلاغه===
 
−
 
−
1. شرح نهج‌البلاغه [[ابن ابی‌الحدید معتزلی]] (655 ـ 586 ق)،10 جلد.
 
−
مطالب تاریخی شرح ابن‌ابی‌الحدید بر نهج‌البلاغه را دکتر مهدوی دامغانی در 6 جلد ترجمه و تحت عنوان «جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه» به چاپ رسانده است.
 
−
 
−
2. شرح نهج‌البلاغه [[ابن‌میثم بحرانی]] (م. 679 ق)، 2جلد.
 
−
شرح نهج‌البلاغه ابن‌میثم در دهه اخیر به همت بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی به فارسی روان ترجمه شده و در پنج مجلد به چاپ رسیده است.
 
−
 
−
3. منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه [[سیدحبیب‌الله خوئی]] (1324 ـ 1261 ق)، 7 جلد.
 
−
 
−
4. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه،[[قطب الدین راوندی]]،(م.573 ق)، 3جلد.
 
−
 
−
5. بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه،[[علامه حاج شیخ محمد‌تقی شوشتری]] (1374 ـ 1281)، 14 جلد.
 
−
 
−
 
−
==وضعیت نشر نهج البلاغه==
 
−
 
−
این کتاب بارها در ایران و [[لبنان]] منتشر شده است. مرحوم حاج شیخ محمد علی انصاری آن را به نثر ترجمه و شرح نموده و تمام آن را هم به نظم درآورده و در 10 جلد به چاپ رسیده و نیز به همت انتشارات دارالهجره قم، به قطع وزیری منتشر شده است.<ref> کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، محمدرضا ضميري </ref>
 
−
 
−
==پانویس==
 
−
<references/>
 
 
----
 
----
−
'''کتاب ها'''
+
{{نهج البلاغه}}
 +
{{حدیث}}
 +
{{شناختنامه امام علی علیه السلام/افقی}}
  
−
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42362&scope=Z-ljg0Zl-MuVtFmAroL46g09AJPhiSmb&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true کتاب نهج البلاغة]'''
+
[[رده:امام علی علیه السلام]]
−
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42781&scope=Z-ljg0Zl-MuPb8QuDsFzWFavKtsjZfjR&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه (علي بن ناصر سرخسي)]'''
 
−
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42778&scope=Z-ljg0Zl-MsLWLtUylm7YmyZK7mTwBOn&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه (ابن ميثم بحراني)]'''
 
−
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42779&scope=Z-ljg0Zl-MsLWLtUylm7Yl4OXX-KTySx&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه (علي انصاريان)]'''
 
−
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42369&scope=Z-ljg0Zl-MuVtFmAroL46l4OXX-KTySx&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه، مكارم شيرازي]'''
 
−
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42777&scope=Z-ljg0Zl-MsLWLtUylm7Ytvmotasf8ds&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه (ابن ابي الحديد)]'''
 
−
* '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42371&scope=Z-ljg0Zl-MvaEXn9b0A_XlavKtsjZfjR&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%86%D9%87%D8%AC%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87&field=&collectionPID=0&lang=&count=100&execute=true شرح نهج البلاغه، نواب لاهيجاني، محمدباقر بن محمد]'''.
 
−
----
 
 
[[Category:آثار علمی امام علی علیه السلام]]
 
[[Category:آثار علمی امام علی علیه السلام]]
 
[[رده:منابع حدیثی]]
 
[[رده:منابع حدیثی]]
 
[[رده:نهج البلاغه]]
 
[[رده:نهج البلاغه]]
−
{{حدیث}}
+
[[رده:آثار سید رضی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۹ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۰۶:۲۵

Confirm3.jpg

نهج البلاغه.jpg
نویسنده سید رضی
موضوع سخنان امام علی علیه‌السلام
زبان عربی
تعداد جلد ۱

نهج البلاغه

کتاب شریف «نهج‌البلاغه» مجموعه‌ای است از خطبه‌ها، نامه‌ها و جملات کوتاه امیرالمؤمنین امام علی (علیه‌السلام) که سید رضی (م، ۴۰۶ ق) آن را براساس ذوق ادبی خویش و با معیار قرار دادن بلاغت آنها گردآوری نموده است. این کتاب به اذعان بسیاری از علما، پس از «قرآن کریم» زیباترین و برترین تجلی بلاغت است. نهج‌البلاغه در دوره‌های بعدی بیشتر به جهت مباحث گسترده توحیدی، اجتماعی، اخلاقی، تاریخی و سیاسی آن مورد توجه قرار گرفت. تاکنون بسیاری از عالمان شیعه و سنی این کتاب را شرح نموده‌اند.

گردآورنده نهج‌البلاغه

گردآورنده مجموعه «نهج البلاغه»، محمد بن حسین موسوی بغدادی، معروف به سید رضى (۴۰۶-۳۵۹ ق) است. او در شهر بغداد و در خانواده ای شریف و اصیل و از نسل امامان معصوم علیهم السلام به دنیا آمد. نسب او از پدر به ابراهیم مجاب فرزند امام کاظم علیه السلام و از طرف مادر به امام سجاد علیه السلام می رسد.

سید رضی از شاگردان مبرز شیخ مفید بود. او شخصیتی اندیشمند و دارای قدرت هوش و درکی بالا بود و در سنین جوانی در علوم مختلف متبحر بود. اما بیشتر شهرت او در ادبیات عرب است و او را سرآمد شاعران آل ابی طالب دانسته اند.[۱]

سید رضی در دولت آل بویه مناصب مهم و بزرگی همچون نقابت‌ و امارت حاج و ریاست دیوان مظالم را بر عهده داشت. او مدرسه ای در شهر بغداد تأسیس کرد و به تربیت شاگردانی در علوم اسلامی پرداخت و کتابخانه بزرگی نیز برای استفاده شاگردان خود در آن مدرسه برپا نمود.[۲]

از دیگر تألیفات او می توان به خصائص الائمه، تلخیص البیان عن مجاز القرآن، المجازات النبویه و حقائق التأویل فی متشابه التنزیل اشاره نمود.

انگیزه تألیف نهج‌البلاغه

سیدرضی در مقدمه «نهج البلاغه» انگیزه خود را در جمع آوری این کتاب شریف چنین بیان می دارد:

«من در سنین جوانی شروع به تألیف کتابی در خصائص ائمه اطهار علیهم السلام (خصائص الائمه) نمودم، تا اخبار و کلمات آن بزرگواران را به صورت گلچین شده جمع آوری نمایم. زمانی که خصائص مربوط به امیرالمؤمنین علیه السلام را به اتمام رساندم، مشکلاتی پیش آمد که نتوانستم کتاب را کامل نمایم. در پایان فصول این کتاب، فصلی در کلمات قصار آن حضرت آمده بود؛ لکن خطبه ها و نامه های مفصل ایشان را ذکر نکرده بودم. چون عده ای از دوستان این فصل از کتاب را دیدند، برایشان جالب بود؛ لذا از من درخواست کردند تا کتابی مستقل درباره کلمات گرانبهای امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات گوناگون تألیف نمایم. من هم که دیدم چنین گردآوری تاکنون انجام نشده، دست به تألیف این کتاب عظیم زدم... و نام آن را نهج البلاغه گذاشتم».

ذکر این نکته لازم است که سیدرضی از بین منابع فراوانی که در اختیار داشته، قسمت هایی را با دید ادبی گلچین کرده است. او خود در مقدمه به این مطلب اشاره دارد و در باب نامگذاری کتابش به «نهج البلاغه» می گوید: «بعد از تمام شدن کتاب چنین دیدم که نامش را «نهج البلاغه» بگذارم، زیرا این کتاب درهاى بلاغت را به روى بیننده مى‌گشاید و خواسته‌ هایش را به او نزدیک مى ‌سازد.»[۳]

محتوای نهج‌البلاغه

«نهج البلاغه» در سه بخش اصلی به شرح زیر تنظیم شده است:

  1. خطبه ها که شامل ۲۴۱ خطبه است و از نظر زمانی به سه بخش تقسیم می شود:
    • قبل از حکومت امیرالمؤمنین علیه السلام، مانند خطبه های ۵ ـ ۶۷ ـ ۱۳۹ و...؛
    • در هنگام خلافت، مانند خطبه های ۳ ـ ۱۲ ـ ۱۵ ـ ۱۶ و...؛
    • بعد از خلافت، مانند خطبه های ۲۰ ـ ۲۱ ـ ۲۷ ـ ۱۰۵ ـ ۴۷ ـ ۱۰۸ و...
  2. نامه ها، که شامل ۷۹ نامه است و تقریباً تمام آن ها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده اند.
  3. کلمات قصار یا قصار الحکم، که شامل ۴۸۰ کلمه است و از حیث موضوعات بسیار متنوع است.[۴]

نکته قابل ذکر این که آن چه سید رضی به نام خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات حکمت‌آمیز از آن حضرت آورده، فقط قسمت‌هایی از نامه یا خطبه یا کلمات قصار است که به نظر سید از اوج فصاحت و بلاغت برخوردار است و به همین دلیل در گزینش خویش از باب «المختار من خطب»، باب «المختار من کتب» و باب «المختار من حکم» امیرالمؤمنین نام می‌برد؛ ‌یعنی جاهایی که او از نامه یا خطبه یا کلمات قصار گزینش کرده است. از این‌رو برخی نامه‌ها یا خطبه‌ها نیمی، کمتر یا بیشتر از آن چیزی است که قبل از سید نقل شده است. مثلاً آن چه که به‌عنوان نامه امام به مالک اشتر (م، ۳۷ ق) در نهج‌البلاغه سید آمده، حدود چهار پنجم آن چیزی است که ابن شعبه حرّانی (م، ۳۸۱ ق) در تحف‌العقول ذکر کرده است.

مباحث و مسائل کلی نهج البلاغه:

مباحث نهج البلاغه که هر کدام شایسته بحث و مقایسه است، به قرار ذیل است:

  1. الهیات و ماوراء الطبیعه
  2. سلوک و عبادت
  3. حکومت و عدالت
  4. اهل بیت و خلافت
  5. موعظه و حکمت
  6. دنیا و دنیاپرستی
  7. حماسه و شجاعت
  8. ملاحم و مغیبات
  9. دعا و مناجات
  10. شکایت و انتقاد از مردم زمان
  11. اصول اجتماعی
  12. اسلام و قرآن
  13. اخلاق و تهذیب نفس
  14. شخصیت ها

و یک سلسله مباحث دیگر.[۵]

کتب مرتبط با نهج‌البلاغه

ترجمه‌های نهج‌البلاغه

ترجمه های متعددی از نهج البلاغه به زبان فارسی و زبان های دیگر صورت گرفته اند. از جمله ترجمه های فارسی:

۱. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: سید علی نقی فیض‌الاسلام؛

۲. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: مصطفی زمانی؛

۳. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فارسی: ملا فتح الله کاشانی؛

۴. نهج البلاغه، ترجمه محمدعلی انصاری؛ وی همچنین این کتاب را به نظم درآورده و در ۱۰ جلد به چاپ رسانده است.

۵. نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی؛

۶. سخنان علی، ترجمه جواد فاضل؛

۷. نهج البلاغه، ترجمه اسدالله مشیری؛

۸. نهج البلاغه، ترجمه محمدعلی شرقی؛

۹. خورشید بی غروب، ترجمه عبدالمجید معادیخواه؛

۱۰. نهج البلاغه، ترجمه علی اصغر فقیهی؛

۱۱. نهج البلاغه، ترجمه احمد سپهر خراسانی؛

۱۲. نهج البلاغه، ترجمه داریوش شاهین؛

۱۳. نهج البلاغه، ترجمه محمد جواد شریعت؛

۱۴. نهج البلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی.

۱۵. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی

۱۶. نهج البلاغه، ترجمه حسين انصاريان.

شروح و تعلیقات نهج‌البلاغه

در تاریخ اسلام، پس از قرآن کریم، که اصیل‌ترین منبع دینی مسلمانان به‌شمار می‌رود، تقریباً هیچ کتاب مقدس دیگری را بسان «نهج‌البلاغه» به شرح و تفسیر ننهاده‌اند. وقتی شریف رضی نهج‌البلاغه را گردآوری کرد، اندیشمندان اسلامی در شرح و بسط سخنان مولی‌الموحدین همت گماشتند و با توضیح و تبیین خود قدرت تفهیم جامعه را برای درک سخنان آن حضرت توسعه دادند و از نهج‌البلاغه دایرة‌المعارفی در علوم اسلامی ساختند که خوانندگان را در همه اعصار و قرون فایده رساند.

شروح نهج‌البلاغه عبارت است از توضیحاتی که دانشمندان اسلامی برای روشنگری جملات و سخنان امیر سخن امام علی (علیه السلام) با استفاده از منابع مختلف تاریخی، ‌اجتماعی، عرفانی، فلسفی، سیاسی، اعتقادی و... به رشته تحریر در آورده‌اند. به همین خاطر شرح‌ها غالباً یک یا چند بعد از ابعاد نهج‌البلاغه را شامل است و در بر گیرنده تمام جوانب و محتوای آن نیست به عنوان نمونه در شرح ابن ابی‌الحدید جنبه ادبی و تاریخی آن و در شرح ابن‌میثم بحرانی جنبه فلسفی و کلامی آن بر سایر جنبه‌ها مقدم است.

بر نهج‌البلاغه شروح بسیاری نوشته‌اند که تا ۳۵۰ شرح و ترجمه به زبان‌های مختلف ذکر کرده‌اند. این شرح ها به دو زبان فارسی و عربی در دسترس است، از جمله:

۱. تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین، ترجمه و شرح فارسی نهج‌البلاغه ملا ‌فتح‌الله کاشانی (م. ۹۸۸ ق)، سه جلد.

۲. ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، سید علی نقی فیض‌الاسلام (۱۲۸۴ ـ ۱۳۶۴ ش)، یک جلد.

۳. شرح نهج‌البلاغه علامه محمدتقی جعفری (۱۳۷۷ ـ ۱۳۰۴)، ۲۷ جلد.

۴. پیام امام امیرالمؤمنین (ع)، جمعی از نویسندگان به سرپرستی آیت الله مکارم شیرازی، ۱۵ جلد.

۵. شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید معتزلی (۶۵۵ ـ ۵۸۶ ق)، ۱۰ جلد (عربی). مطالب تاریخی شرح ابن‌ابی‌الحدید بر نهج‌البلاغه را دکتر مهدوی دامغانی در ۶ جلد ترجمه و تحت عنوان «جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه» به چاپ رسانده است.

۶. شرح نهج‌البلاغه ابن‌میثم بحرانی (م، ۶۷۹ ق)، ۲ جلد (عربی). شرح نهج‌البلاغه ابن میثم در دهه اخیر به همت بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی به فارسی روان ترجمه شده و در پنج مجلد به چاپ رسیده است.

۷. منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه، اثر سید حبیب‌الله خوئی (۱۳۲۴ ـ ۱۲۶۱ ق)، ۷ جلد (عربی).

۸. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، اثر قطب الدین راوندی (م،۵۷۳ ق)، ۳ جلد (عربی).

۹. بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه، اثر علامه شیخ محمد‌تقی شوشتری (۱۳۷۴ ـ ۱۲۸۱)، ۱۴ جلد (عربی).

مصادر نهج‌البلاغه

تردید در اعتبار کتاب شریف نهج البلاغه، پژوهشگران عرصه تحقیق را به کوشش های عالمانه و ارجمندی هدایت نمود تا مصادر نهج البلاغه را پیش از سید رضی و پس از او استخراج کرده و معرفی کنند. از جمله این تلاش ها عبارتند از:

۱. استناد نهج البلاغه: اثر امتیاز علی خان عرشی؛

۲. اسناد و مدارک نهج البلاغه: اثر محمد دشتی؛

۳. مصادر نهج البلاغه و اسانیده: اثر سید عبدالزهرا حسینی؛

۴. مدارک نهج البلاغه و دفع الشبهات عنه: اثر هادی کاشف الغطاء؛

۵. بحثی کوتاه پیرامون نهج البلاغه و مدارک آن: اثر رضا استادی؛

۶. الغدیق النضیر بمصادر ابن ابی الحدید، فی شرح نهج البلاغه: اثر عزالدین ابی حامد عبدالحمید المدائنی البغدادی؛

۷. پژوهشی نو در اسناد نهج‌البلاغه، اثر وحید سبزیان‌پور و فرزانه فتاحیان: در این پژوهش برای ۱۲۸ خطبه، ۴۸ نامه و ۲۴۰ حکمت از نهج البلاغه اسنادی از ادیبان و سخن سنجان اهل سنت آورده شده است که در پژوهش‌های مربوط به اسناد نهج البلاغه اشاره‌ای به آنها نشده است.

فرهنگ‌های نهج‌البلاغه

یکی از منابع مهم جهت استفاده کامل از نهج‌البلاغه آشنایی با فرهنگ‌ها و کتب لغت عربی به‌ویژه لغات نهج‌البلاغه است. وقتی به اهمیت این مسئله بیشتر آگاه می‌شویم که بدانیم امام علی (ع) لغات مترادف را در سخنان خویش فراوان به‌کار برده است و برای فهم سخن امام باید معنای دقیق واژه‌ها را با استفاده از کتب لغت استخراج نماییم.

فرهنگ‌ نهج‌البلاغه نیز در یک تقسیم‌بندی به دو دسته فرهنگ واژه‌ها و فرهنگ موضوعات تقسیم می‌شود:

فرهنگ واژه‌ها:

۱. قاموس نهج‌البلاغه، آیت‌الله محمدعلی شرقی، در چهار جلد.

۲. مفردات نهج‌البلاغه، سید علی‌اکبر قرشی، در دو جلد.

۳. فرهنگ نهج‌البلاغه، دکتر صبحی‌ الصالح، ترجمه مصطفی رحیمی‌نیا.

۴. سیری در فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کریم زمانی جعفری.

۵. فرهنگ لغات قرآن مجید و نهج‌البلاغه، علاءالدین مجتبوی.

۶. فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کاظم فرهومندی.

۷. حل لغات نهج‌البلاغه، مولوی اعجاز حسین بدیوانی.

۸. واژه‌های نهج‌البلاغه، عمران علی‌زاده.

فرهنگ‌‌نامه‌های موضوعی:

فرهنگ‌نامه‌هایی که موضوعات نهج‌البلاغه را استخراج و تدوین نموده‌اند یا جنبه واژه‌ای دارند و یا حالت اصطلاحی و محتوایی که مطالعه آنها در شناخت معانی و مفاهیم نهج‌البلاغه تأثیرگذار است.

۱. الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه، اثر علی انصاریان.

۲. المعجم‌المفهرس لالفاظ نهج‌البلاغه، اثر محمد دشتی و کاظم محمدی.

۳. المعجم الموضوعی لنهج‌البلاغه، اثر اویس کریم محمد.

۴. الهادی الی موضوعات نهج‌البلاغه، اثر علی مشکینی.

۵. فرهنگ آفتاب، اثر عبدالمجید معادیخواه، در ده جلد.

۶. فرهنگ‌نامه موضوعی نهج‌البلاغه، اثر دکتر احمد خاتمی.

۷. تصنیف نهج البلاغه، لبیب بیضون.

۸. المعجم لموضوعات نهج‌البلاغه، سید محمدکاظم ارفع.

مستدرکات نهج‌البلاغه

مطالبی که شریف رضی در نهج‌البلاغه نیاورده است، بعدها توسط دانشمندان اسلامی جمع‌آوری و به نام مستدرکات ‌به چاپ رسیده است که این مطالب به غیر از کتاب «غررالحکم و دررالکلم» تمیمی آمُدی (م، ۵۱۰ ق) است که شامل ۱۱۰۰۰ کلمه قصار می‌باشد.

مستدرکات نهج البلاغه به شرح زیر هستند:

۱. مستدرک نهج البلاغه، نوشته هادی کاشف الغطاء.

۲. التذییل علی نهج البلاغه، اثر اسماعیل ابن احمد حلبی.

۳. ملحق نهج البلاغه، تالیف احمد بن یحیی بن ناقه، ترجمه سوسن عباسیان.

۴. النهج القویم فی کلام امیرالمؤمنین(ع)، اثر خلف بن عبدالمطلب مشعشعی حویزی.

۵. مصباح البلاغة فی مشکاة الصیاغه، تالیف سید حسین میرجهانی طباطبائی، در دو جلد.

۶. نهج البلاغه الثانی، تالیف شیخ جعفر حائری.

۷. نهج‌السعاده فی مستدرک نهج‌البلاغه، اثر شیخ محمدباقر محمودی، در چهارده جلد.

۸. تمام نهج البلاغه، سید صادق موسوی.

نهج‌البلاغه در نظر دانشمندان

  • سید رضی: سیدرضی خود در مقدمه «نهج البلاغه» می نویسد: «امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوعات و ابواب مختلف کلماتی دارد و هرگاه انسان در یک موضوع کلمات آن حضرت را مطالعه می کند، شک نمی کند که این سخنان از کسی است که تمام عمر خویش را در همان رشته سپری کرده است؛ وقتی در باب زهد داد سخن می دهد، گویی هیچ بهره ای جز زهد و عبادت ندارد و گویی تمام عمر خویش را در گوشه خانه ای یا در پای کوهی گذرانده که هیچ کس را جز خود ملاقات نکرده است».
  • شهید مرتضی مطهری: «آن چه تردید ناپذیر است اینست که علی علیه السلام چون مرد سخن بوده است، خطابه های فراوان انشاء کرده، و همچنین به تناسب های مختلف جمله های حکیمانه کوتاه فراوان از او شنیده شده است، همچنان که نامه های فراوان مخصوصا در زمان خلافت نوشته است، و مردم مسلمان علاقه و عنایت خاصی به حفظ و ضبط آن ها داشته اند. مسعودی که تقریبا صد سال پیش از سید رضی می زیسته است (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری) در جلد دوم «مروج الذهب» تحت عنوان «فی ذکر لمع من کلامه و اخباره و زهده» می گوید: آن چه مردم از خطابه های علی در مقامات مختلف حفظ کرده اند، بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی می شود، علی علیه السلام آن خطابه ها را بالبدیهه و بدون یادداشت و پیشنویس انشاء می کرد، و مردم هم الفاظ آن را می گرفتند و هم عملا از آن بهره مند می شدند».[۶]
  • علی دوانی: «به نظر ما اگر مسلمانان امروز دسترسى به آن همه آیات قرآنى که در شان على علیه السلام نازل شده نداشته باشند، و چنان چه کلیه روایات و احادیث که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام راجع به وجود اقدس على علیه السلام رسیده است، از میان رفته، و تنها نهج البلاغه براى مسلمانان باقى مانده بود، کافى بود که ما از روى همین خطبه ها، سخنان، نامه ها و کلمات قصار على علیه السلام که صفحات نهج البلاغه را همچون تابلو نقاشى رنگین و پرنقش و نگار کرده است، به خوبى امیرالمومنین على بن ابى طالب علیه السلام را آن طور که در عصر خود می زیسته و میان مردم جلوه کرده است ببینیم و بشناسیم.»[۷]
  • علامه حسن زاده آملی: «کلمات امیرالمومنین علی علیه السلام نه فقط از حیث بلاغت نهج البلاغه است، بلکه در جمیع شئون و امور حیات انسانی نهجی قویم و طریقی مستقیم است... نهج البلاغه کتابی است که اگر در آن به ترتیب حروف تهجی از الف تا یا در هر یک از معارف حقه الهیه بحث و فحص گردد، اصول و امهاتی را حائز است که هر اصلی خود شجره طیبه فروع و اثمار بسیار است که (اصلها ثابت و فرعها فی السماء تؤتی اکلها کل حین باذن ربها)».[۸]
  • جرج جرداق مسیحی: این پروفسور مسیحی ابعاد اندیشه و تفکر آن حضرت را چنین ترسیم می‌نماید: «او با منطقی استوار و آگاهانه درباره دگرگونی‌های دنیا و شئون مردم و سرشت افراد و گروه‌ها سخن گفته و گاهی رعد‌و‌برق و آفرینش آسمان و زمین را توصیف کرده است. همچنین به تفصیل در مورد پدیده‌های زنده طبیعت پرداخته، اسرار خلقت خفاش و مورچه و طاووس و ملخ را بیان داشته و در عین حال، برای مردم، فرمان‌های اخلاقی و اجتماعی وضع کرده است. آنگاه از آفرینش و زیبایی وجود سخن به میان آورده است، چنانکه در ادبیات عرب هرگز چنین تنوعی در مباحث مختلف، آن چنان که در نهج‌البلاغه بیان شده، سابقه نداشته است.»[۹]
  • جرجی زیدان: نویسنده معروف و مورخ متفکر مسیحى در کتاب «تاریخ تمدن اسلام» مى نویسد: «ما که على بن ابى طالب و معاویه بن ابى سفیان را ندیده ایم، چگونه مى توانیم آن ها را از هم تفکیک کنیم و پى به میزان ارزش وجود آن ها ببریم؟ ما از روى سخنان و نامه ها و کلماتى که از على و معاویه مانده است پس از چهارده قرن به خوبى مى توانیم درباره آن ها قضاوت کنیم. معاویه در نامه هائى که به عمّال و حکام خود نوشته بیشتر هدفش اینست که خوب بر مردم مسلط شوند و زر و سیم بدست آورند، سهمى را خود بردارند و بقیه را براى او بفرستند، زیرا او از زر و سیم معجزات زیادى دیده است! ولى على بن ابى طالب در تمام نامه هاى خود به فرمانداران و استانداران خود قبل از هر چیز اکیدا سفارش مى کند که پرهیزکار باشند، و از خدا بترسند، نماز را مرتب و در اوقات خود بخوانند، و روزه بدارند، امر به معروف و نهی از منکر کنند و نسبت به زیردستان رحم و مروت داشته باشند و از فقیران و یتیمان و قرض داران و حاجتمندان غفلت نورزند... و بدانند که در هر حال خداوند ناظر اعمال آنان مى باشد و پایان این زندگى گذاشتن و گذشتن از این دنیاست...».[۱۰]

پانویس

  1. ↑ نگاهی به زندگانی پر افتخار شریف رضی، علی دوانی، مجله پژوهشهای نهج البلاغه، زمستان ۱۳۸۱ و بهار ۱۳۸۲، شماره ۶.
  2. ↑ کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
  3. ↑ ترجمه نهج البلاغه دشتی، ص ۲۹
  4. ↑ کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
  5. ↑ سیری در نهج البلاغه ، مرتضی مطهری، ص ۴۷.
  6. ↑ سیری در نهج البلاغه ، مرتضی مطهری، ص ۲۱.
  7. ↑ در پیرامون نهج البلاغه، هبة الدین شهرستانی، چاپ چهارم، ص ۱۰ (مقدمه آقای علی دوانی).
  8. ↑ انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، حسن حسن زاده آملی، مقدمه ص ۱۳.
  9. ↑ جرج جورداق (۱۳۴۴)، امام علی(ع) صدای عدالت انسانیت، ترجمه سیدهادی خسروشاهی، تهران، فراهانی، ج ۱، ص ۱۴۶.
  10. ↑ در پیرامون نهج البلاغه، هبه الدین شهرستانی، چاپ چهارم، ص ۱۰ (مقدمه آقای علی دوانی).

پیوندها

برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=نهج_البلاغة&oldid=149715»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا