سوره های مکی و مدنی
در تعریف مشهور به سوره هائی که پیش از هجرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از مکه به مدینه نازل شده سوره های مکی و به مابقی که پس از ان بر آن حضرت نازل گردید سوره های مدنی می گویند. طبق آماری که از روایات ترتیب نزول بدست می آید، 86 سوره مکی و 28 سوره مدنی است
محتویات
معیارهای گروه بندی سوره های مکی و مدنی
1- معیار زمان: بیشتر مفسرین معتقدند که معیار مکی یا مدنی بودن هجرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از مکه به مدینه است. هر سوره ای که پیش از هجرت نازل شده مکی و هر سوره ای که پس از هجرت نازل شده است مدنی بشمار می رود، خواه در مدینه نازل شده باشد خواه در سفرها. و حتی در مکه در سفر حج یا عمره یا پس از فتح، چون پس از هجرت بوده است، مدنی محسوب می شود.
ملاک هجرت نیز داخل شدن به مدینه است. بنابراین آیاتی که پس از هجرت از مکه و پیش از ورود به مدینه، در راه بر پیامبر نازل شده است، مکی محسوب می شود. مثلا آیه «ان الذی فرض علیک القرآن لرادک الی معاد...»[۱] براساس این تعریف و ملاک که پس از خروج از مکه در راه بر پیامبر نازل شده، مکی است.
2- معیار مکان: هر چه در شهر مکه و پیرامون آن نازل شده مکی است. و هر چه در مدینه و پیرامون آن نازل گردیده مدنی است، خواه پیش از هجرت یا پس از آن نازل شده باشد. پس آن چه در غیر این دو منطقه نازل شده باشد نه مکی است و نه مدنی. در این زمینه جلال الدین سیوطی روایتی آورده است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «انزل فی ثلاثة امکنة: مکة والمدینة والشام» که طبق گفته ابن کثیر، مقصود از شام تبوک است.[۲]
3- معیار خطاب: هر سوره ای که در آن، خطاب به مشرکان می باشد مکی و هر سوره ای که در آن خطاب به مؤمنان می باشد، مدنی است. در این زمینه از عبدالله بن مسعود حدیثی آورده اند که گفته است: «هر سوره که یا ایها الناس در آن به کار رفته باشد، مکی است و هر سوره که یا ایها الذین آمنوا در آن به کار رفته باشد مدنی است»[۳]، زیرا در مدینه غلبه با مؤمنان بوده و در مکه با مشرکان. البته در سوره های مدنی مانند سوره بقره، یا ایها الناس به کار رفته که کلیت این معیار را خدشه دار می کند.
ملاک های تشخیص سوره های مکی از مدنی
برای تشخیص سوره های مکی و مدنی، ملاک هایی را مشخص کرده اند که هر یک به تنهایی نمی تواند ملاک جامع و مانع باشد. بلکه این ملاک ها روی هم رفته تاحدودی تعیین کننده است. به طور کلی ملاک ها و علایم برای تشخیص، عبارت است از:
- نص و خبر.
- علایم صوری و ظاهری.
- علایم محتوایی و معنوی.
علامه برهان الدین ابراهیم بن عمر بن ابراهیم جعبری (متوفای 732) می گوید: «برای شناخت مکی و مدنی دو راه وجود دارد: سماعی، که از راه نقل و روایت بدست می آید: قیاسی، که از روی ضابطه تشخیص داده می شود».
آن گونه که علقمة بن قیس (متوفی 62) از عبدالله بن مسعود روایت کرده است: «هر سوره ای که در آن یا ایها الناس آمده باشد یا لفظ «کلا» استعمال شده باشد یا در ابتدای آن حروف مقطع باشد، جز زهراوین (بقره وسوره آل عمران) و نیز سوره رعد که بنابر قولی مدنی است، یا در آن قصه حضرت آدم و ابلیس آمده باشد، جز سوره های طولانی، یا سوره ای که در آن سرگذشت انبیای سلف و امت های گذشته آمده باشد مکی است، و هر سوره ای که در آن از فریضه و تکالیف و حدود شرعی سخن گفته شده باشد، مدنی است».[۴]
برخی خصوصیات دیگری برای شناخت سوره های مکی و مدنی ذکر کرده اند که عبارت است از:
- کوتاهی آیات درون یک سوره و نیز کوتاهی سوره، نوعا مکی بودن آن را می رساند. و بلندی آیه های یک سوره علاوه بر بلندی سوره نوعا مدنی بودن آن را ثابت می کند.
- لحن تند و شدید سوره بیشتر با اهل مکه است که اهل عناد و لجاج و مقاومت در مقابل حق بوده اند، ولی لحن ملایم و خفیف، مدنی بودن سوره رامی رساند که بیشتر خطاب به مؤمنین است.
- بحث درباره اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام از ویژگی های سوره های مکی است. و در سوره های مدنی بیشتر از تفاصیل احکام و بیان شریعت اسلام سخن گفته شده است.
- دعوت به پایبند بودن به اخلاق و استقامت در رای و سلامت عقیده و ترک لجاج و عناد و نیز برخورد تند با عقاید باطل مشرکان و ناچیز شمردن اندیشه های تهی و بی اساس آنان، از خصایص سوره های مکی بشمار می رود. در حالی که برخورد با اهل کتاب و دعوت آنان به میانه روی در عقاید و افکار و اندیشه ها و نیز مبارزه با منافقین و ذکر خصایص و صفات آنان از ویژگی های سوره های مدنی است.
- غالبا خطاب ها با عنوان یا ایها الناس... از ویژگی های سوره مکی است و با عنوان یا ایها الذین آمنوا از خصایص سوره مدنی است.
البته این ویژگی ها هرگز کلیت ندارد، بلکه صرفا درباره برخی از انواع صدق می کند. و در صورت اجتماع چندین خصیصه، اگر موجب علم و یقین شود و نص معارضی در میان نباشد، قابل اعتماد است، و موجب قوت احتمال و اطمینان می شود.
در این صورت است که نتیجه کاربرد فقهی و تاریخی و غیره دارد. بنابراین ملاک تشخیص مکی و مدنی، یا نقل و خبر است که اصطلاحا سماعی می گویند. یا اجتهاد و شواهد ظاهری و صورت جمله بندی و داشتن سجع و وزن و کوتاهی آیات و سوره هاست یا شواهد محتوایی است. بدین معنا که شکل بیان اصول عقاید و احکام و برخورد با کفار و منافقین نشانه مکی و مدنی بودن سوره است.
سوره های مکی به ترتیب نزول
آیت الله معرفت در کتاب علوم قرآنی فهرستی از سوره های مکی و مدنی و ترتیب نزول آنها ارائه نموده اند که سوره های مکی آن به صورت زیر است. مطابق با توضیح ذکر شده در این کتاب این فهرست در ترتیب سوره ها، طبق روایت ابن عباس و تکمیل آن مطابق روایت جابر بن زید، با تصحیح از روی نسخه های متعدد انجام گرفته است.[۵]
در اين ترتيب نزول، نظر به ابتداي هر سوره است. یعنی هرگاه آغاز يک سوره نازل مي شد و ميان آن با نزول بقيه سوره، نزول چند سوره ديگر فاصله مي انداخته است، اعتبار ترتيب مبدأ نزول آن سوره بوده است نه زمان تکميل آن. چنان که سوره علق تا پنج آيه در آغاز بعثت نازل گرديد و پس از چند سال بقيه سوره نازل شد، اما اين سوره در رتبه اول نزول قرار دارد.[۶]
سوره های مدنی به ترتیب نزول
| شماره در مصحف | نام سوره | شماره در ترتیب نزول |
| ۲ | سوره بقره | ۸۷ |
| ۸ | سوره انفال | ۸۸ |
| ۳ | سوره آل عمران | ۸۹ |
| ۳۳ | سوره احزاب | ۹۰ |
| ۶۰ | سوره ممتحنه | ۹۱ |
| ۴ | سوره نساء | ۹۲ |
| ۹۹ | سوره زلزال | ۹۳ |
| ۵۷ | سوره حدید | ۹۴ |
| ۴۷ | سوره محمد | ۹۵ |
| ۱۳ | سوره رعد | ۹۶ |
| ۵۵ | سوره الرحمن | ۹۷ |
| ۷۶ | سوره انسان | ۹۸ |
| ۶۵ | سوره طلاق | ۹۹ |
| ۹۸ | سوره بينة | ۱۰۰ |
| ۵۹ | سوره حشر | ۱۰۱ |
| ۱۱۰ | سوره نصر | ۱۰۲ |
| ۲۴ | سوره نور | ۱۰۳ |
| ۲۲ | سوره حج | ۱۰۴ |
| ۶۳ | سوره منافقون | ۱۰۵ |
| ۵۸ | سوره مجادله | ۱۰۶ |
| ۴۹ | سوره حجرات | ۱۰۷ |
| ۶۶ | سوره تحریم | ۱۰۸ |
| ۶۲ | سوره جمعه | ۱۰۹ |
| ۶۴ | سوره تغابن | ۱۱۰ |
| ۶۱ | سوره صف | ۱۱۱ |
| ۴۸ | سوره فتح | ۱۱۲ |
| ۵ | سوره مائده | ۱۱۳ |
| ۹ | سوره توبه | ۱۱۴ |
پانویس
منابع
محمدهادی معرفت، علوم قرآنی
