تقسیمات قرآن

قرآن کریم مجموعه‌ای است از سوره‌ها و هر سوره مرکب از آیاتی است. مراد از تقسیمات مختلف قرآن، بخش‌بندى‌هاى این کتاب کریم الهی از جهات گوناگون است که از عصر پیامبر (صلى الله علیه وآله) و نزول قرآن تاکنون همواره مورد توجه بوده و درباره آن بحث هایى نسبتاً گسترده انجام شده است.

انواع تقسیمات قرآن

این تقسیمات عمدتاً در محورهاى ذیل بوده است:

۱. تقسیم بندى قرآن به سوره ها و آیات.

۲. تقسیم بندى آیات و سوره ها با توجه به زمان و مکان نزول.

۳. تقسیم سوره ها با توجه به بلندى، کوتاهى و شمار آیات.

۴. تقسیم بندى سوره ها با توجه به سرآغازهایشان.

۵. تقسیم قرآن با توجه به شمار آیات، کلمات و حروف، به اجزاء، احزاب، ارباع، انصاف، اثلاث و... .

۶. تقسیم بندى محتواى قرآن.

غالب این مباحث از دیرباز مورد اهتمام قرآن پژوهان بوده است و جمعى درباره آن رساله هایى مستقل نگاشته اند؛ مانند کتاب تقسیم القرآن ابن سائب کلبى (م. ۱۴۶ ق.)، اجزاء ثلاثین ابو بکر بن عیاش (م. ۱۹۳ ق.)، اجزاء القرآن ابو عمرو دورى (م. ۲۴۶ ق.)، اجزاء القرآن و اسباعه خلیفة بن خیاط (م. ۲۴۰ ق.)، اسباع القرآن حمزه (م. ۱۶۵ ق.)[۱]؛ نیز ابو عمرو دانى در کتاب البیان فى عدّ آى القرآن، ابن جوزى در فنون الافنان، زرکشى در البرهان و سخاوى در جمال القرّاء به این موضوع توجه کرده اند. در ادامه به بررسى تقسیمات قرآن در حوزه هاى یاد شده مى پردازیم.

۱. آیه و سوره

کهن ترین تقسیم در قرآن تقسیم آن به آیه و سوره می باشد که توقیفى بوده و به دستور پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) انجام شده است. اصولاً قرآن کریم آیه آیه و سوره سوره بر رسول خدا (صلى الله علیه وآله) نازل مى شده است.

آیه به معانى گوناگون از جمله معجزه و نشانه آمده است. مقصود از آیه قرآن، قطعه اى از آن است که در سوره اى واقع شده و شروع و پایانى دارد و از چند جمله یا کلمه یا حرف تشکیل شده و حدود آن از طریق پیامبر (صلى الله علیه وآله) تعیین شده است. در قرآن کریم نیز آیه به این معنا به کار رفته است، مانند آیه ۱۰۶ سوره بقره.

در شمار آیات قرآن اختلاف است؛ مطابق نظر قاریان کوفه که صحیح تر است و شهرت و مقبولیت بیشترى یافته و قرائت حفص از عاصم که از امیر مؤمنان(علیه السلام) گرفته شده شمار آیات آن را ۶۲۳۶ مى دانند.

البته قرآن مجموعه اى مشخص و مورد اتفاق همه مسلمانان است و اختلاف در آیات آن ناشى از افزودن یا کاستن آیات سوره ها نیست، بلکه از آنجاست که برخى از قاریان برخى از آیات قرآن را دو قسمت کرده و آن را دو آیه، یا دو آیه را ادغام و یک آیه به شمار آورده اند. علّت این اختلاف آن است که پیامبر(صلى الله علیه وآله) هنگام تلاوت، در انتهاى هر آیه توقف مى کرد و روشن مى شد که آنجا پایان آیه است. سپس براى تکمیل و ارتباط سخن، آن را به آیه بعد وصل مى کرد و گاه شنونده مى پنداشت در آنجا فاصله و وقفى نیست و دو آیه را یکى مى شمرد، بنابراین اختلاف روایات در موارد وصل و وقف، سبب اختلاف در شمار آیات شد.

«سوره» در لغت به معناى منزلت، مقام بلند، یا برگرفته از «سُور المدینه» به معناى دیوار و اطراف شهر است و مقصود از سوره قرآن مجموعه اى از آیات آن است که با «بِسمِ اللهِ الرَحمنِ الرَحیمِ» از قبل و بعدش جدا شده است. سوره به این معنا مکرّراً در قرآن آمده است، براى نمونه آیه ۲۴ سوره نور.

قرآن کریم به اتفاق همه دانشمندان مسلمان ۱۱۴ سوره دارد. ثبت فواتح و خواتم سوره ها نیز از ابتکارات سده نخست هجرى بوده است. بدین منظور در آغاز هر سوره جمله «فاتحة سورة کذا» و در پایانش «خاتمة سورة کذا» مى نوشتند. بعداً مکى و مدنى بودن هر سوره و شماره ترتیب آن در مصحف و تعداد آیات و گاه شماره ترتیب نزول هر سوره را در اوّل هر سوره مى آوردند.

۲. مکى و مدنى

قرآن پژوهان آیات و سوره هاى قرآن را به مکى و مدنى قسمت کرده اند. به نظر مشهور آن دسته از آیات و سوره ها که پیش از هجرت نازل شده، مکى و آنچه پس از هجرت فرود آمده مدنى است.

به نظر برخى محقّقان، سوره هاى قرآن با توجه به مکى و مدنى بودن به ۴ دسته تقسیم شده اند:

أ. سوره هایى که همه آیاتش مکى است؛ مانند سوره مدثّر.

ب. سوره هایى که همه آن مدنى است؛ مانند سوره آل عمران.

ج. سوره هاى مکى که بخشى از آیاتش مدنى است؛ مانند سوره اعراف که گفته شده: آیات ۱۶۳ - ۱۷۲ آن مدنى است.

د. سوره هاى مدنى که بخشى از آیاتش مکى است؛ مانند سوره حجّ که گفته شده: آیات ۵۲ - ۵۵ آن مکى است.

۳. طوال، مئون، مثانى و مفصّل

سوره هاى قرآن از نظر بلندى و کوتاهى و شمار آیات آن ها به ۴ گروه طُوَل (طِوال)، مئون، مَثانى و مفصّل تقسیم شده اند: این تقسیم بندى توقیفى و در روایتى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) آمده است که خداوند به جاى تورات، سبع طُوَل (طوال) و به جاى انجیل، مئون و به جاى زبور، مثانى به من داده است و با مفصّل بر دیگر پیامبران برترى داده شده ام.

أ. طِوال (طُوَل):

طول جمع طُولى مؤنث اَطْوَل به معناى طولانى تر است و به سوره هاى بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف و انفال و توبه به سبب طولانى بودن آن ها «سبع طُوَل» گفته شده است. در این دسته بندى دو سوره انفال و توبه به سبب فاصله نشدن بَسْمَلَه میان آن دو و ارتباط تنگاتنگ محتوایشان به منزله یک سوره به شمار آمده اند. روایتى از ابن عباس نیز این را تأیید مى کند.

ب. مئون و مثانى:

«مئون» جمع مأة به معناى ۱۰۰ و «مثانى» جمع مَثْنى یا مَثْناة به معناى دو دو است. در تعریف این دو اصطلاح نظرهاى مختلفى بیان شده است، از جمله: برخى به آن دسته از سوره ها که ۱۰۰ آیه یا اندکى بیش یا کمتر از آن دارد مئون و به سوره هاى بعد از مئون مثانى گفته اند، چون نسبت به مئون در مرتبه دوم قرار دارند؛ ولى مصداقى براى این دو مجموعه بیان نکرده اند.

ج. مفصّل:

«مفصّل» از ریشه فصل به معناى جدا شده است و به سوره هاى کوتاه آخر قرآن مفصل گفته اند، چون بسمله هاى فراوانى بین آن ها فاصله شده است، یا براى اینکه همه آیات آن ها محکم است و آیه اى از آن ها نسخ نشده است، یا به سبب کوتاهى آیات آن ها. در اینکه پایان این مجموعه آخر قرآن است هیچ اختلافى نیست؛ ولى در اولین سوره از آن اقوال متعددى وجود دارد؛ بیشتر قرآن پژوهان سوره محمّد را که نخستین سوره پس از حوامیم است سرآغاز این مجموعه دانسته اند، بنابراین مجموعه مفصّل قرآن ۶۸ سوره است. روایتى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نیز این قول را تأیید مى کند.

۴. اجزاء، احزاب، اعشار، اخماس و رکوعات

أ. اجزاء و احزاب:

تقسیم قرآن به اجزاء و احزاب براى تسهیل تلاوت و حفظ بوده و در ادوار مختلف به گونه هاى مختلف انجام مى گرفته است. از برخى روایات استفاده مى شود در اواخر زمان رسول خدا(صلى الله علیه وآله) قرآن را به ۷ حزب تقسیم کرده بودند که از آن ها به اجزاء یا احزاب یا منازل القرآن یاد مى کرده اند. حزب اوّل شامل سه سوره اول قرآن یعنى حمد، بقره و آل عمران و حزب هاى بعدى به ترتیب ۵، ۷، ۱۱ و ۱۳ سوره طبق ترتیب کنونى مصحف بوده است و حزب هفتم که حزب مفصل نام داشته از سوره «ق» تا سوره «ناس» بوده است.

امروزه مقصود از اجزاء همان چیزى است که در میان نویسنده هاى قرآن مرسوم بوده است که در حاشیه صفحات آن رمزهایى را براى اشاره به اجزاى سى گانه و احزاب و ارباع آن قرار مى دادند. عدّه اى قرآن را به ۳۰ قسمت تقسیم کردند و به هر قسمت «جزء» مى گفتند و نیز هر جزء را به دو قسمت تقسیم و به آن «حزب» مى گفتند و حزب ها را نیز به ۴ قسمت تقسیم و به هر قسمت «رُبع» مى گفتند. این روش اکنون در بسیارى از قرآن ها از جمله قرآن هاى خط عثمان طه متداول است.

برخى منشأ تقسیم قرآن به ۳۰ جزء را روایتى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) مى دانند که در آن به خواندن قرآن در یک ماه سفارش شده است. احتمالا ختم قرآن در ماه رمضان نیز در این خصوص نقش داشته است.

روش دیگرى که در برخى مصاحف امروزه متداول است تقسیم اجزاى سى گانه به ۴ حزب است. سخاوى مى نویسد: تقسیم قرآن به ۱۲۰ حزب براى قاریان مساجد قرار داده شده بود. به هر روى زمان دقیق این تقسیمات به خوبى روشن نیست. برخى معتقدند تقسیم قرآن به اجزاء، احزاب و ارباع در زمان تابعان پایان یافته است.

ب. تخمیس و تعشیر:

یکى از تقسیمات قرآن که در قدیم رواج داشته و اکنون بر اثر شماره گذارى آیات کمتر به آن توجه مى شود، نشانه گذارى پنج پنج آیه و ده ده آیه بوده است که به آن «تخمیس» و «تعشیر» مى گفتند. براى تخمیس ابتداء، در پایان هر ۵ آیه نقطه و بعدها کلمه «خَمْس» یا حرف «خـ» و براى تعشیر نیز آغاز، در پایان هر ۱۰ آیه نقطه و سپس کلمه «عَشر» یا حرف «عـ» مى گذاشتند و سرّ این کار این بود که قاریان هر روز ۵ یا ۱۰ آیه به شاگردان خود مى آموختند. دانشمندان سرآغاز تعشیر مصحف را به سیره رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در آموزش ۱۰ آیه ۱۰ آیه قرآن به اصحاب نسبت داده اند. توصیه به آموزش ۵ آیه ۵ آیه نیز از برخى نقل ها استفاده مى شود که شاید منشأ تخمیس بوده است. به نظر ابوعمرودانى تعشیر و تخمیس قرآن عمل صحابه بوده و در زمان آن ها رواج داشته است.

ج. رکوعات:

یکى دیگر از تقسیمات قرآن که برخلاف سایر تقسیم بندى هاى آن، طول و اندازه مساوى و معین ندارد «رکوعات» است. هر رکوع متشکل از چند آیه است که درباره یک موضوع سخن مى گوید. رکوعات بیشتر در سوره هاى بزرگ قرآن اند؛ براى نمونه سوره بقره ۴۰ رکوع دارد؛ اما سوره هاى کوچک که درباره یک موضوع سخن مى گویند یک رکوع دارند؛ مانند سوره هاى عبس تا ناس. به رکوعات قرآن «رکوع» گفته اند، چون هر رکوع بر اساس مبانى فقهى اهل سنت بعد از قرائت حمد در یک رکعت خوانده مى شود.

رکوعات قرآن ریشه در نماز تراویح دارد که اهل سنت در شب هاى ماه رمضان از زمان خلیفه دوم آن را به جماعت مى خوانند. این نماز که در فقه اهل سنت ۶۰۰ رکعت است، در هر شبى از شب هاى ماه رمضان ۲۰ رکعت آن خوانده مى شود و اهل سنت خواندن یک ختم قرآن را در این نماز مستحب مى دانند، از این رو قرآن را به رکوعات تقسیم کرده اند. در شمار دقیق رکوعات اختلاف است؛ مشهور آن را ۵۴۰ مى دانند.

در برخى قرآن ها در بالاى «بسم الله» هر سوره، افزون بر شمار کلمات و حروف شمار رکوعات آن را نیز مى نوشتند؛ همچنین در حاشیه بعضى از قرآن ها رکوعات را با حرف «ع» نشانه گذارى مى کردند.

۵. تقسیم سور بر حسب حروف و کلمات خاص

سوره ها از این نظر به مقطّعات، مسبّحات، حامدات، اقسام (قسم)، سُور قُل، مخاطبات و زمانیات تقسیم شده اند.

مقطّعات: ۲۹ سوره قرآن با حروف تهجّى شروع شده اند که به آن ها سوره هاى «مقطّعات» گفته اند. به این حروف «حروف مقطّعه» گفته اند، چون هریک جدا جدا خوانده مى شود. این حروف با احتساب مکرراتش ۷۸ حرف و با حذف مکرراتش ۱۴ حرف یعنى نصف حروف الفباست که برخى اهل ذوق با ترکیب آن، جمله «علی صراطُ حقٍّ نُمْسکه» را ساخته اند. سوره هاى مقطعات عبارت اند از: بقره، آل عمران، عنکبوت، روم، لقمان و سجده که با «الم»، اعراف با «المص»، یونس، هود، یوسف، ابراهیم و حجر با «الر»، رعد با «المر»، مریم با «کهیعص»، طه با «طه»، یس با «یس»، ص با «ص»، فصّلت، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف با «حم»، شورى با «حم عسق» و قلم با «ن» شروع شده اند.

مسبّحات: اما هفت سوره اسراء، حدید، حشر، صفّ، جمعه، تغابن و اعلى، که با تسبیح و تنزیه خداوند شروع شده مسبّحات و عرائس قرآن لقب گرفته اند.

حامدات: پنج سوره حمد، انعام، کهف، سبأ و فاطر، که با حمد و ستایش خداوند آغاز شده، به آن ها «حامدات» گفته اند. این سوره ها به مقاصیر (رواق، ایوان یا شبستان) قرآن لقب گرفته اند.

اَقْسام: بدرالدین زرکشى، ۱۵ سوره صافّات، ذاریات، طور، نجم، مرسلات، نازعات، بروج، طارق، فجر، شمس، لیل، ضحى، تین، عادیات و عصر را از گروه سوره هایى معرّفى مى کند که با «قسم» و سوگند آغاز شده اند.

مخاطبات: ده سوره با حرف ندا شروع شده که مخاطب آن در ۵ سوره پیامبر(صلى الله علیه وآله) و در دو سوره عموم مردم (ناس) و در سه سوره مؤمنان اند. برخى از این مجموعه با عنوان سوره هاى «مخاطبات» نام برده اند.

سُور قُل: شش سوره جنّ، علق، کافرون، توحید، فلق و ناس با فعل امر شروع شده که به ۵ سوره از این مجموعه که با «قُل» شروع شده سوره هاى «قُلْ» یا «مقولات» گفته اند.

زمانیات: هفت سوره واقعه، منافقون، تکویر، انفطار، انشقاق، زلزال و نصر با حرف شرط شروع شده است و به سُور «زمانیات» نام گرفته اند.

سور عزائم: در ۱۴ سوره قرآن، ۱۵ آیه سجده وجود دارد که پس از تلاوت آن، سجده واجب یا مستحب است. امامیه و زیدیه در آیات ۱۵ سجده؛ ۳۷ فصّلت؛ ۶۲ نجم و ۱۹ علق، سجده تلاوت را واجب مى دانند. به ۴ سوره اى که سجده در آن ها واجب است «سور عزائم» گفته شده است.

۶. تقسیمات محتوایى

قرآن کریم با توجه به محتوا و شیوه بیان به بخش هایى گوناگون تقسیم شده است. البته بناى این تقسیمات بر تساوى همه بخش ها نیست، از این رو با کم و زیاد بودن مقدار برخى از بخش ها بر برخى دیگر و تداخل بعضى اقسام و تفاوت این تقسیمات در روایات و نقل هاى مختلف منافاتى ندارد. مهم ترین این تقسیمات عبارت اند از:

أ. بخش هاى سه گانه:

در روایتى از امام على و امام باقر (علیهما السلام) آمده است که قرآن بر سه بخش فرود آمده است: ثلث آن درباره ما و دشمنان ماست و ثلث آن سنن و امثال و ثلث دیگر فرایض و احکام است.

ب. بخش هاى چهارگانه:

بنا به نقلى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و امام باقر(علیه السلام) ربع قرآن درباره اهل بیت(علیهم السلام) و ربع آن درباره دشمنان آن ها و ربع آن فرایض و احکام و ربع دیگر حلال و حرام است.

ج. بخش هاى هفت گانه:

در نقلى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله)، محتواى قرآن در ۷ بخش: زجر، امر، حلال، حرام، محکم و متشابه و امثال معرّفى شده است. در روایت دیگر امر، زجر، ترغیب، ترهیب، جدل، قصص و مَثَل به عنوان بخش هاى هفت گانه قرآن معرّفى شده اند. در روایتى از امام باقر یا امام صادق(علیهما السلام) با رویکرد شناخت و فهم قرآن، محتواى آن ۶ وجهِ محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، خاص و عام بیان شده است. افزون بر این در روایات، تقسیمات دیگرى نیز براى محتواى قرآن آمده اند.

منابع

• "تقسیمات قرآن"، دائرة المعارف قرآن كريم، سید عبدالرسول حسینى‌زاده، ج۸، ص۴۱۰-۴۲۷.