نسخ
«نَسخ» در اصطلاح عبارت است از جایگزين كردن حكم جديد به جای حكم قبلی، به گونه‌ای كه جمع ميان هر دو ممکن نباشد. در نسخ احکام يا شرايع الهی، هيچگونه اشتباه يا تغييری در رأى رخ نداده است، بلكه هر يک در جاى خود روا مى‌باشد.
نسخ در لغت و اصطلاح
«نسخ» در لغت در چهار معني استعمال شده است: باطل نمودن چيزي و بكاربردن چيزي به جاي آن؛ تبديل چيزي به چيز ديگر؛ نقل چيزي از جائي به جاي ديگر بدون تغيير؛ استنساخ و رونويسي كتابي از كتاب ديگر و حرفي از حرف ديگر.[۱]
«نسخ» در اصطلاح كنوني عبارت است از برداشته شدن حكم سابق (كه بر حسب ظاهر اقتضاي دوام داشته است) به تشريع حكم لاحق (بعدی)، به گونه‌اي كه جایگزين آن گردد و امكان جمع ميان هر دو نباشد و به تعبیر دیگر: جایگزين كردن حكم جديد به جای حكم قديم.[۲]
اهميت بحث نسخ وقتي روشن مي‌گردد كه پذيرفته شود در قرآن آيات منسوخه در كنار آيات محكمه (غيرمنسوخه) وجود دارد. در اين صورت براي يك محقق معارف قرآني ضرورت مي‌يابد تا آيات منسوخه را بشناسد و آن‌ها را از آيات محكمه جدا سازد. يك فقيه كه در صدد استنباط احكام فقهي از قرآن مي‌باشد يا يك متكلم كه به دنبال دريافت معارف قرآني مي‌باشد، بايد توان تشخيص آيات محكمه را داشته باشد.[۳]
حكمت نسخ
در هر حركت اصلاحى و رو به پيش، لازمه تكامل، نسخ برخى آيين نامه‌ها و دستورالعمل‌ها مى‌باشد؛ زيرا در يك حركت تدريجى، وجود مراحل پى در پى و تغيير شرايط، لزوم بازنگرى در برنامه‌ها را ضرورى مى‌سازد. البته اين تا موقعى است كه حركت به رشد نهايى و كمال مقصود نرسيده باشد و هرگاه برنامه‌ها تكامل يافت مساله نسخ نيز منتفى مى‌گردد. لذا نسخ در يك شريعت تا موقعى است كه پيامبر حيات داشته باشد و فوت وى ديگر جايى براى نسخ در شريعت باقى نمى‌گذارد.
نسخ پياپى در يك شريعت نو بنياد، همانند نسخه‌هاى طبيب است كه با شرايط و احوال مريض تغيير پيدا مى‌كند؛ نسخه ديروز در جاى خود مفيد و نسخه امروز نيز در جاى خود مفيد است. لذا خداوند مى‌فرمايد: «مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا»(سوره بقره/آیه 106) هر گونه نسخ كه صورت مى‌گيرد، هر يك در جاى خود درست بوده و نسبت به شرايط رعايت اصلح شده است.
مقصود از «خَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا» ملاحظه دو حالت است: اگر حكم ديروز را نسبت به شرايط امروز بنگرى، حكم امروز اصلح (خير) است و اگر هر يك را در جاى خود بنگرى هر دو حكم همانندند، زيرا هر يك با شرايط متناسب خود توافق كامل دارد.
فرق ميان «نسخ» و «اِنساء» در آیه فوق در آن است كه اگر حكم سابق هنوز زنده است ولى شرايط تغيير يافته و حكم جديدى را مقتضى ساخته است، آن را نسخ مستقيم مى‌گوييم. اما اگر حكم سابق بر اثر گذشت زمان بدست فراموشى سپرده شده و از يادها رفته يا تحريف شده است، آن را «انساء» مى‌ناميم، به اين معنا كه اين حكم از يادها برده شده است.
خلاصه در آيه كريمه مى‌فرمايد: چه نسخ مستقيم صورت گيرد يا حكم سابق فراموش شده باشد و از نو حكم تازه آورده شود، در هر دو صورت، رعايت اصلح شده است و آنچه به صلاح مردم است بر آنان عرضه مى‌شود. اين آيه مى‌خواهد اين شبهه را بزدايد كه در نسخ احکام يا شرايع، هيچگونه اشتباه يا تغيير در رأى -كه حاكى از پى بردن به ناروايى حكم سابق باشد- رخ نداده است، بلكه هر يك در جاى خود روا مى‌باشد.
انواع نسخ در قرآن
نسخ در آيات قرآن به چند صورت متصور است كه برخی مورد قبول و برخی مردود است:
- نسخ آيه و محتوا با هم: بدين گونه كه آيه مشتمل بر حكمي شرعي به طور كلي منسوخ شود و الفاط آيه از قرآن برداشته شود. اين گونه نسخ از نظر ما مردود شناخته شده است.
- نسخ آيه بدون محتوا: الفاظ و عبارات آيه از قرآن برداشته شود، ولي حكمي كه در محتواي آيه بوده همچنان باقي بماند. فقهاي اماميه به چنين نسخي قائل نيستند.
- نسخ محتوا بدون آيه: يعني الفاظ و عبارات آيه در قرآن موجود و تلاوت هم می شود، ولي حكمي كه محتواي آيه را تشكيل مي‌داده منسوخ شده باشد.[۴] در اين قسم به آیه نجوا استناد كرده‌اند: «يا ايُّها الذينِ آمَنوا اذا ناجَيتُم الرَّسولَ فقَدّموا بينَ يَدَي نَجواكُم صدقةً ذلِك خيرٌ لكُم واَطْهَرُ فاِنْ لم تجدوا فانَّ الله غفُورٌ رحيم» (سوره مجادله/آيه 12)؛ اي كساني كه ايمان آورده‌ايد هنگامي كه مي‌خواهيد با رسول خدا نجوي كنيد پيش از آن صدقه بدهيد اين براي شما بهتر و پاكيزه‌تر است و اگر توانايي نداشته باشيد خداوند غفور و رحيم است. دستور فوق، تاثير عجيبي گذاشت و آزمون جالبي شد و همگي جز حضرت علی علیه السلام، از دادن صدقه و نجوي خودداري كردند. آيه بعد نازل گرديد و اين حكم را نسخ كرد[۵] و فرمود: «ءَأشْفَقْتُم اَنْ تُقَدَّمُوا بين يَدَيْ نَجْواكم صَدَقات فاِذْ لم تَفْعَلوا وتابَ الله عليكم فَاَقيمُوا الصَّلوة وآتوالزكاةَ و اطيعواللهَ و رسولَهُ واللهُ خَبيرٌ بما تعمَلون»؛[۶] آيا ترسيديد فقير شويد كه از دادن صدقه قبل از نجوي خودداري كرديد؟ اكنون كه اين كار را نكرديد و خود به تقصير خويشتن پي برديد و خداوند شما را بخشيد و توبه شما را پذيرفت. نماز را برپا داريد زكات را ادا كنيد و خدا و پيامبرش را اطاعت نمائيد و بدانيد خداوند از آنچه انجام مي‌دهيد باخبر است.
- نسخ مشروط: همان صورت سوم است، با اين اضافه كه با اِعاده شرايط تشريع نخستين، حكم منسوخ دوباره زنده شود و به اجرا درآيد.[۷]
پانویس
منابع
- علوم قرآنی، محمدهادی معرفت، انتشارات التمهيد، چاپ ياران قم، چاپ اول، بهار 1378.
- "نسخ"، حسین دانش، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: 12 شهریور 1392.
