قرائت حفص از عاصم
«قرائت حفص از عاصم» یکی از دو روایت از قرائت عاصم ابىالنجود از قراء سبعه (قاریان هفتگانه قرآن) است. این قرائت، از معروفترین و متداولترین قرائات قرآن در میان مسلمانان جهان است و حرکتهای حروف در قرآنهای چاپ حاضر، بر اساس آن میباشد.
محتویات
معرفی عاصم و حفص
«ابوبکر عاصم ابىالنجود بن بهدله» از قراء طبقه سوم و از مردم کوفه است. قبل از واقعه طاعون در سال ١٣١ هجری از دنیا رفت. خوانسارى در کتاب روضات الجنّات، در ترجمه احوال عاصم مىنویسد: «وى از پارساترین و پرهیزکارترین قرّاء و رأى او درستترین آراء در قرائت به شمار مىرود. مساعى عاصم در موضوع قرائت، بیش از همه قراء جلب نظر مىکند».
اما «ابوعمرو حفص بن سلیمان بن مغیره بزاز اسدى کوفى» مشهور به حفص بوده است. وى در سال ٩٠ هجری بدنیا آمد. او را ربیب -یعنى فرزند همسر- عاصم مىدانند. چنانکه مىنویسند: «حفص پنج آیه - پنج آیه، قرائت را از عاصم اخذ کرده بود. همانند کودکى که قرآن را از استاد خود مىآموزد، قرآن را از او فراگرفت». زنجانى حفص را این گونه مىشناساند: «او مردى عالم، عامل و آگاهترین اصحاب عاصم نسبت به قرائت او بوده است».
سند قرائت عاصم
مطابق با آنچه در منابع آمده است، قرائت عاصم با یک واسطه به امیرالمؤمنین علیه السلام می رسد. در «طبقات القراء» ابن جزری آمده است که حفص گفته است: «عاصم به من گفت: قرائتی را که به تو آموختم، همان قرائتی است که از ابوعبدالرحمان سلمی اخذ کردهام و او عیناً از علی علیه السلام فراگرفته است و قرائتی را که به ابوبکر بن عیاش آموختم، قرائتی است که بر زرّ بن حبیش عرضه کردهام و او از ابن مسعود اخذ کرده بود».[۱]
علامه حسن زاده آملی در کتاب "فصل الخطاب فی عدم تحریف کتاب رب الارباب" می نویسد:
«طبرسى در مجمع البیان در تفسیر فرموده خداوند: "... و اظهره اللّه علیه عرّف بعضه و اعرض عن بعض" (تحریم/۳) گوید: کسائى تنها «عرف» بدون تشدید خوانده و دیگران «عرّف» به تشدید خوانده اند، و ابوبکر بن عیاش هم قول به تخفیف را برگزیده است و گفته است: آن از ده حرف و قرائتى است که من آن را وارد در قرائت عاصم از قرائت على بن ابى طالب -علیه السّلام- نمودم تا اینکه قرائت على را خالص گردانم و آن قرائت حسن و ابو عبدالرحمن سلمی است. ابو عبدالرحمن هر وقت شخصى را مى دید که (عرّف) را به تشدید مى خواند او را با سنگریزه مى زد. مى گویم: ابوبکر بن عیاش و حفص بن سلیمان بزّاز هر دو از عاصم بن ابى النجود بهدله روایت مى کنند، و عاصم یکى از هفت تن قاریانى است که قرائتشان به حدّ تواتر رسیده و لکن صداهاى (اعراب) قرآن که هم اکنون رائج است، تنها بر طبق قرائت حفص از عاصم اعراب گذارى شده و از آنچه طبرسى از ابن عیاش نقل کرده بر مى آید که قرائت عاصم همان قرائت امیرالمؤمنین على بن ابى طالب -روحى له الفداء- است مگر در ده کلمه که ابوبکر بن عیاش در قرائت عاصم وارد کرده تا قرائت على -علیه السّلام- خالص گردد. بنابراین قرائتى که حالا متداول است همان قرائت على -علیه السّلام- مى باشد. و همچنین طبرسى در فن دوم از مقدّمه تفسیرش در ذکر نامهاى قرّاء گوید: امّا عاصم بر ابى عبدالرحمن سلمى قرائت کرده است و او بر على بن ابى طالب علیه السّلام».[۲]
نظرات علماء درباره قرائت عاصم
کتب فراوان و متعددی به دست بزرگان علما درباره ارزش قرائت عاصم به رشته تحریر درآمده و همواره دانشمندان با جمهور مسلمین در بها دادن به قرائت عاصم هم دوش و هم صدا بودهاند که بر اهتمامشان نسبت به این قرائت دلالت دارد. مرحوم محمدهادی معرفت معتقد بود قرائت عاصم در تمام دورههای تاریخ، قرائتی بوده که بر همه قرائتها ترجیح داشته و بین عامه مسلمانان رواج داشته و همگان بدان توجه داشته اند. وی در این مسئله به موارد زیر استناد می کند:
- قاسم بن احمد خیاط (متوفی ۲۹۲) که از افراد حاذق و مورد وثوق بود، در قرائت عاصم امام به شمار میآید و از این جهت مردم اتفاق بر آن داشتند تا قرائت او را بر دیگر قرائتها ترجیح دهند.[۳]
- در ابتدای قرن چهارم، در جلسه قرائت ابن مجاهد قاری بغداد، پانزده تن متخصص قرائت عاصم وجود داشته است و ابن مجاهد تنها قرائت عاصم را به آنان تعلیم میداد.[۴] نفطویه، ابراهیم بن محمد (متوفی ۳۲۳) که پنجاه سال آموزش قرائت را به عهده داشت، هر وقت که جلسه خود را آغاز میکرد، قرآن را به قرائت عاصم میخواند و پس از آن به قرائتهای دیگر میپرداخت.[۵]
- احمد بن حنبل نیز قرائت عاصم را بر دیگر قرائتها ترجیح میداد، زیرا مردم کوفه که اهل علم و فضیلت بودند، قرائت عاصم را پذیرفته بودند.[۶] همان طور که ذهبی نقل کرده است: «احمد بن حنبل گفته است: عاصم مورد وثوق بود و من قرائت او را اختیار کردهام».[۷]
- ائمه قرائت کوشش کردهاند تا اسناد قرائت خود را به عاصم به روایت حفص به خصوص متصل کنند. شمس الدین ذهبی میگوید: «بالاترین چیزی که برای ما به وقوع پیوست بدست آوردن قرائت قرآن عظیم از طریق عاصم است». او سپس اسناد خود را متصلا تا حفص نقل میکند که او از عاصم و عاصم از ابوعبدالرحمان سلمی و وی از علی علیه السلام و از زرّ بن حبیش و او از ابن مسعود گرفته و این دو (علی و ابن مسعود) آن را از پیامبر صلی الله علیه و آله اخذ کرده و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز به واسطه جبرئیل از خداوند گرفته است.[۸]
- دانشمند بزرگ و مجاهد ابوالحسن ثابت بن اسلم حلبی از شاگردان برجسته تقی الدین ابوالصلاح حلبی و جانشین او در آن دیار که حدود سال (۴۶۰) به درجه رفیع شهادت نائل گشت، کتابی ارزنده در ترجیح و توجیه قرائت عاصم نگاشته و روشن ساخته که قرائت او همان قرائت قریش است.[۹]
- محمد بن علی بن شهر آشوب (متوفی ۵۸۸) در کتاب پرارج خود «المناقب» گوید: «عاصم قرائت را از ابوعبدالرحمان سلمی فراگرفته که او نیز قرائت تمامی قرآن را از علی امیرمؤمنان علیه السلام دریافت نموده و اضافه میکند فصیحترین قرائات، قرائت عاصم است، زیرا از ریشه آن فراگرفته و هر آنچه دیگران کج رفتهاند، او راه استوار را انتخاب نموده است».[۱۰]
- علامه حلی (متوفی ۷۶۲) در کتاب «المنتهی» می گوید: «بهترین قرائتها نزد من قرائت عاصم است».[۱۱]
- قاری بزرگ قدر عمادالدین استرآبادی - از علمای قرن نهم - کتابی در خصوص قرائت عاصم نوشته و سند خود را به او بیان داشته است. این رساله در این باب یگانه است و برای دختر شاه طهماسب صفوی نگاشته و در خاتمه آن، آنچه را که از شاطبی در قصیده شاطبیهاش فوت شده، یادآور شده و استدراک نموده است.[۱۲]
- معلم و قاری بزرگ، مصطفی فرزند محمدابراهیم تبریزی، مقیم مشهد مقدس که در قرن یازده میزیسته (ولادت وی به سال ۱۰۰۷ بوده) رسالهای ارزنده در اسناد قرائت عاصم تالیف نموده است.[۱۳]
نظرات علماء درباره روایت حفص از عاصم
- محمدهادی معرفت در خصوص روایت حفص از عاصم می گوید:... حفص که قرائت عاصم را در مناطق مختلف رواج داده، به انضباط و استواری شایستهای معروف بود و از این جهت همه مسلمانان علاقهمند بودند تا قرائت عاصم را به خصوص از وی اخذ کنند. علاوه بر آن که حفص، اعلم اصحاب عاصم نسبت به قرائت او بوده و در حفظ و ضبط قرائت عاصم بر ابوبکر بن عیاش -هم ردیف خود-، پیشی گرفته بود.[۱۴]
- ابوعمرو دانی گوید: «حفص کسی است که قرائت عاصم را برای مردم تلاوت میکرد و در ترویج آن میکوشید. او در بغداد و در مکه به آموزش قرائت عاصم همت گماشت».[۱۵]
- ابن المنادی گفته است: «پیشینیان حفص را در حفظ و ضبط قرآن برتر از ابن عیاش میدانستند و او را به ضبط کامل قرائتی که از عاصم آموخته بود، توصیف کردهاند».[۱۶]
- شاطبی درباره وی میگوید: «و حفص و بالاتقان کان مفضلا،[۱۷] حفص به جهت دقت و اتقان در قرائت، برتر از دیگران شمرده میشد».
- تطابق قرائت کربلایی کاظم با قرائت حفص: مؤید دیگر بر درستی و اعتبار قرائت حفص آن است که قرائت کربلایی کاظم ساروقی -که فردی عامی و بیسواد بود و با عنایت الهی به یکباره حافظ کل قرآن گردید-، بر اساس قرائت حفص از عاصم بوده است. فرزند مرحوم کربلایی کاظم ساروقی در نقل جریان دیدار کربلایی کاظم با آیت الله بروجردی می گوید: [آقای بروجردی] پرسیدند قرائت شما چه قرائتی ست؟ گفتم قرائت عاصم به روایت حفص است. ایشان گفتند بله ایشان شیعه است و قرائتشان مورد قبول است.[۱۸]
کتابشناسی قرائت عاصم
درباره قرائت عاصم و روایت حفص از او، آثار متعددی نوشته شده است، از جمله:
- کتاب «دراسات فی اهمیة قراءة عاصم» به زبان عربی با موضوع کاوشی درباره اهمیت قرائت عاصم از قراء سبعه مشهور قرآن، پایاننامه دکتری احمد زرنگار، عضو هیئت علمی دانشکده صدا و سیما و مشاور قرآنی معاونت فرهنگی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی است که با راهنمایی سید محمدباقر حجتی نگاشته شده و انتشارات بینالمللی الهدی آن را چاپ نموده است.
- کتاب «اهمیت قرائت عاصم به روایت حفص» از اکرم خدایی اصفهانی: این کتاب توسط نشر رایزن در سال ١٣٧٨ منتشر شده است.
- رساله اى در قرائت حفص بن سلیمان و ابوبکر بن عیاش راویان عاصم از علامه حسن زاده آملی. این رساله در آخر «تفسیر منهج الصادقین» چاپ شده است و علامه خود در خصوص آن می گوید: علت تألیف این رساله این بود که تفسیر منهج چه کبیر آن و چه خلاصه آن، بقرائت ابوبکر از عاصم ترجمه بفارسى شده است و قرائت متداول قرآن بقرائت حفص از عاصم است و قرائت عاصم همان قرائت امیر المؤمنین على- علیه السلام- است مگر در ده کلمه قرآن چنانکه امین الاسلام طبرسى قدّس سرّه در تفسیر مجمع البیان بدان تصریح فرموده است.[۱۹]
پانویس
- ↑ ابن الجزری، طبقات القراء، ج۱، ص۳۴۸.
- ↑ قرآن هرگز تحریف نشده؛ ترجمه کتاب فصل الخطاب فی عدم تحریف کتاب رب الارباب، حسن حسن زاده آملی، ترجمه عبدالعلی محمدی شاهرودی، ص۶۰
- ↑ ابن الجزری، الطبقات، ج۲، ص۱۱.
- ↑ ذهبی، معرفة القراء الکبار، ج۱، ص۲۱۷.
- ↑ ابن حجر، لسان المیزان، ج۱، ص۱۰۹.
- ↑ ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۵، ص۳۹.
- ↑ ذهبی، میزان الاعتدال، ج۲، ص۳۵۸.
- ↑ معرفة القراء الکبار، ج۱، ص۷۷.
- ↑ به نقل از «صفدی» ر.ک: ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۱۷۶، شماره ۹۲ پاورقی شماره ۱ و نیز مقدمه کتاب «الکافی» ص۱۸ عاملی، و اعیان الشیعه، ج۴، ص۷، ستون۲. سید عاملی نسبت کتاب یاد شده را به وی از ذهبی نقل میکند.
- ↑ مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۴۳.
- ↑ منتهی المطلب، چاپ سنگی، ج۱، ص۲۷۳، فرع ششم.
- ↑ منتهی المطلب، چاپ سنگی، ج۱، ص۲۷۳، فرع ششم.
- ↑ همان، ج۱۲، ص۲۳۶، شماره۱۵۴۲.
- ↑ ابن الجزری، طبقات القراء، ج۱، ص۲۵۴.
- ↑ همان.
- ↑ النشر فی القراءات، ج۱، ص۱۵۶.
- ↑ شرح الشاطبیة (سراج القاریء)، ص۱۴.
- ↑ خبرگزاری فارس، گفتوگو با فرزند مرحوم کربلایی کاظم ساروقی، انتشار: ۱۳۹۵/۰۷/۰۴، بازیابی: ۱۹ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ نامه برنامه ها، حسن حسن زاده آملی، ص ۲۵۲
منابع
- ویژگی قرائت حفص، محمدهادی معرفت، در دسترس در دانشنامه موضوعی قرآن، تاریخ بازیابی: ۱۹ آذرماه ۱۳۹۲.
- "كربلايی كاظم ساروقی قرآن را با قرائت حفص از عاصم از حفظ میخواند"، سایت احسن الحدیث.
- اهمیت قرائت عاصم به روایت حفص، اکرم خدایی اصفهانی، نشر رایزن، تهران، ١٣٧٨.
- قرآن هرگز تحریف نشده/کتاب فصل الخطاب فی عدم تحریف کتاب رب الارباب، حسن حسنزاده آملی، ترجمه عبدالعلی محمدی شاهرودی.
