مناقب آل ابی‌طالب (کتاب)

«مناقب آل ابی‌طالب» مشهور به «مناقب ابن شهرآشوب» تألیف ابن شهرآشوب مازندرانی (م، ۵۸۸ ق)، کتابی در موضوع فضائل و شرح‌حال پیامبر اسلام و اهل بیت ایشان (علیهم‌السلام) است. مؤلف این اثر مهم و مفصل را با بهره‌گیری از صدها کتاب مهم شیعه و اهل سنت تألیف نموده است.

نویسنده	ابن شهر آشوب
موضوع	فضایل و زندگی اهل‌بیت
زبان	عربی
تعداد جلد	۴
تصحیح	هاشم رسولی
مناقب ابن شهرآشوب

مؤلف

محمد بن علی ابن شهرآشوب مازندرانی (۵۸۸-۴۸۹ ق)، مفسر، محدث‌، رجالی، متکلم، فقیه‌ و ادیب بزرگ شیعه در قرن شش قمری است.

او از علمای بزرگی چون فتّال نیشابورى، طبرسى، ابوالفتوح رازی و قطب الدین راوندی بهره گرفت و خود استاد بزرگانی مانند ابن‌ ادریس‌ حلى‌، ابن‌ بطریق‌ حلى‌، ابن‌ زهره حلبى‌ بود.

ابن‌ شهر‌آشوب در علوم قرآنی و حدیث و رجال متبحر بود و آثار متعددی تألیف نمود، از جمله: معالم العلماء، متشابه القرآن و مختلفه، مثالب النواصب، بیان التنزیل و مناقب آل ابی‌طالب.

معرفی کتاب

ابن شهر آشوب انگیزه‌اش از تألیف کتاب «مناقب آل ابی طالب» را در مقدمه چنین بیان می کند: «چون دشمنی معاندین و خوارج را با امیرالمؤمنین دیدم و دیدم شیعه و سنی در امامت او در اختلافند و اکثریت مردم از ولایت اهل بیت بریده‌اند و از ذکر آنها ترس دارند و در علم آنها طعنه می زنند و از دوستی ایشان اکراه دارند، من از خواب غفلت بیدار شدم و این تنبیه برای من لطفی شد که به کشف احوال و بررسی اختلاف اقوال بپردازم. و فهمیدم که این به خاطر اخبار و احادیث مضطربی است که عامه از ناکثین، قاسطین، مارقین و... نقل نموده اند و آفات اخبار نیست مگر راویان آنها».

او سپس به شرح آلام خود در مورد آنچه بر اخبار صحیح رفته می پردازد و در پایان می گوید: «پس با دیده انصاف نگاه کردم و مذهب تعصب را در اختلاف ها کنار گذاشتم و بر خود واجب نمودم که شبهه را از حجت، بدعت را از سنت، صحیح را از سقیم، تازه پدید آمده را از قدیم، حق را از باطل و مفضول را از فاضل جدا کنم. در این میان، از کتب اصلی اهل سنت و جماعت مطالبی را یافتم که هر دو بر آن اتفاق نظر کرده‌اند. در این موارد، آن اخبار حاکم بر دو مذهب می‌شود و شاهدی می‌شود برای حقانیت در اعتقاد درست و حق در بین آن دو مذهب...».

نویسنده به شیوه برخی کتب سیره و تاریخ، سلسله سندها را قبل از هر گزارش نیاورده و به متون اخبار کفایت کرده است و علت آن را اجماع همه عالمان بر صحت این کتاب‌ها، شهرت آن اخبار و پرهیز از اطناب و زیادویی دانسته است؛ ولی با بیان طرق نقلش متذکر می‌شود که بدین گونه، اخبار و روایات کتاب «مناقب» از دایره خبر مرسل خارج و به حدیث مسند ملحق شده‌اند. وی خاطرنشان می‌کند نوشته‌هایی که به دست من رسیده، یا مستقیما از طریق خود نویسنده‌ها به من رسیده است، یا با چند واسطه در نهایت به نویسندگان اصلی می‌رسد. همچنین سعی نموده اخباری را نقل کند که از نظر سند، یا به حد تواتر برسد یا لااقل به حد شهرت رسیده باشد.

تاریخ مناقب‌نویسی نزد امامیه، بدون نام ابن شهرآشوب شناخته شده نیست. نه کتابی پیش از این بدین گستردگی به کار پرداخته و از این آوازه برخوردار شده و نه کتابی پس از آن توانسته است از آن بی‌نیاز باشد و از آن نقل یا اقتباس نکند.

در پایان باید به این نکته اشاره نمود که حسین بن جبر، «مناقب ابن شهرآشوب» را تلخیص کرده و «نُخب المناقب» نام نهاده است. اوصافی که ابن جبر برای مناقب آورده، موجد این پندار است که نسخه «مناقب» موجود در دست او، از «مناقب» موجود نزد ما کامل‌تر بوده است. یافت نشدن برخی مطالب موجود در «نخب»، در «مناقب» موجود نزد ما، در کنار کاستی پایانی کتاب، مسلم می‌دارد که «مناقب» تمام و کمال به دست ما نیفتاده و «مناقب» متداول و موجود، تلخیص یا تحریر یا شکل دیگری از مناقب ابن شهر آشوب است. شیخ آقا بزرگ تهرانی نیز با استناد به سخن زین‌الدین بیاضی در کتاب «صراط مستقیم»، احتمال می دهد که کتاب چاپ شده، مختصر «مناقب آل ابی‌طالب» با عنوان «نخب المناقب» باشد.

محتوای کتاب

گرچه از نام کتاب برمی آید آن است که تنها به فضائل و مناقب آل ابیطالب پرداخته باشد، اما از مناقب رسول خدا صلی الله علیه وآله شروع کرده و بعد از امام علی علیه السلام به ذکر مناقب حضرت فاطمه سلام الله علیها نیز می پردازد و با ذکر فضائل امام حسن عسکری علیه السلام به پایان می‌رسد. لیکن مطابق با گفته شیخ آقا بزرگ تهرانی، این کتاب احوال امام دوازدهم را نیز داشته است.

محتوای چاپ چهار جلدی کتاب به صورت زیر است:

• جلد اول: با بیان احوال پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله شروع می گردد و به مباحثی همچون: بشارت به نبوت آن حضرت، تاریخ و احوال پیامبر صلی الله علیه وآله، معجزاتی که از آن حضرت صادر گشته، اسماء و القاب ایشان و معراج آن حضرت می پردازد. پس از آن وارد بحث امامت می گردد و ضمن اثبات آن و بیان شرایطش از کتب عامه و خاصه، به رد غلات و خوارج و سبعیه می پردازد. در پایان این مجلد، برخی آیات و نصوص وارده در مورد ائمه اثنی عشر را برمی شمارد.

• جلد دوم: شامل مقامات و فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام و کرامات و قضاوت های آن حضرت و ظلم ها و مصیبت های وارده بر اهل بیت علیهم السلام می باشد که به ترتیب زمانی ذکر شده است.

• جلد سوم: با احادیث پیامبر در جانشینی حضرت علی علیه السلام آغاز شده و فضائل معنوی و شجاعت های آن حضرت و مقام او در قیامت را در چند فصل بیان کرده و نکاتی مانند مساوات ایشان با همه انبیاء علیهم السلام و زندگی نامه و احوال آن حضرت به دنبال آن آمده است. و بعد از حضرت علی علیه السلام، به فضائل و زندگی نامه حضرت زهرا سلام الله علیها و در پایان به بحث امامت فرزندان آن حضرت پرداخته است.

• جلد چهارم: احوال و فضائل و زندگی نامه بقیه ائمه اطهار علیهم السلام تا امام یازدهم و با پایان یافتن فصول مربوط به امام حسن عسکری علیه السلام، کتاب نیز به پایان می رسد.

مؤلف در هر بخش از کتاب، مطابق با ذوق و سلیقه خود عناوینی را به مناسبت طرح نموده است و در ذیل آنها به بیان روایات مرتبط با آن پرداخته است و هر جا لازم دیده توضیحاتی نیز از خویش بیان داشته، یا به تحلیل و بررسی حول موضوع پرداخته است. همچنین در موارد متعدد مطالب بیان شده را به نقل اشعار شاعران زینت داده است.

منابع

• نرم افزار سیره معصومان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.