امانت: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۱۶ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
امانت:حفظ حقوق مالی و غیر مالی دیگران
+
{{خوب}}
 +
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف قرآن کریم]]}}
 +
«'''اَمانت'''» در مقابل «[[خیانت]]»، به معنای حفظ [[حقوق اسلامی|حقوق]] مالی و غیر مالی دیگران است و شامل امانت‌های الهی و امانت‌های مردم می‌شود. امانت در [[اسلام]] از اهمیت و جایگاه والایی برخوردار بوده و [[قرآن کریم]] در آیات متعدد مسلمانان را به توجه و حفظ امانت دیگران سفارش کرده است.
  
امانت ضد خیانت است<ref>. لسان العرب، ج ص 223، «امن»؛ لغت‌نامه، ج ص 2841.</ref> و از «ا م ن» به معنای آرامش، سکون و بر طرف شدن خوف و اضطراب<ref>. التحقیق، ج ص 150، «امن».</ref> گرفته شده و به معنای تأمین امنیت حقی از حقوق به وسیله عهد، وصیت و مانند آن<ref>. المیزان، ج ص 54.</ref> یا به معنای حالتی است که انسان را به حفظ حقوق دیگران برانگیخته و او را از تضییع یا تصرف در آن باز می‌دارد.<ref>. التحریر والتنویر، ج ص 203.</ref> این واژه بر اعیان نیز اطلاق شده و به مالی که در نزد دیگری به امانت سپرده شود امانت<ref>. مفردات، ص 90؛ التحقیق، ج ص 150، «امن».</ref> و به شخص مورد اعتماد که امانت به او سپرده می‌شود «امین»<ref>. لسان العرب، ج‌1، ص‌223؛ فرهنگ معارف اسلامی، ج‌1، ص‌228.</ref>گویند. امانت دو قسم است:
+
==واژه‌شناسی==
 +
«امانت» ضد «خیانت» است<ref>لسان العرب، ج ۱، ص ۲۲۳، «امن»؛ لغت‌نامه، ج ۲، ص ۲۸۴۱.</ref> و از «ا-م-ن» به معنای آرامش، سکون و بر طرف شدن خوف و [[اضطراب]]<ref>. التحقیق، ج ۱، ص ۱۵۰، «امن».</ref> گرفته شده و به معنای تأمین امنیت حقی از [[حقوق اسلامی|حقوق]] به وسیله عهد، [[وصیت]] و مانند آن است.<ref>المیزان، ج ۹، ص ۵۴.</ref> یا به معنای حالتی است که [[انسان]] را به حفظ حقوق دیگران برانگیخته و او را از تضییع یا تصرف در آن باز می‌دارد.<ref>. التحریر والتنویر، ج ۸، ص ۲۰۳.</ref> این واژه بر اعیان نیز اطلاق شده و به مالی که در نزد دیگری به امانت سپرده شود «امانت»<ref>. مفردات، ص ۹۰، التحقیق، ج ۱، ص ۱۵۰، «امن».</ref> و به شخص مورد اعتماد که امانت به او سپرده می‌شود «امین»<ref>. لسان العرب، ج‌۱، ص‌۲۲۳؛ فرهنگ معارف اسلامی، ج‌۱، ص‌۲۲۸.</ref> و [[امانت‌داری|امانت‌دار]] گویند.  
  
1. امانت مالکی و آن در موردی است که مالی با اذن مالک در اختیار غیر قرار گیرد و سبب آن یا عقدی است که امانت موضوع اصلی آن است؛ مانند ودیعه یا عقدی است که امانت در ضمن آن مطرح است؛ مانند اجاره، عاریه، مضاربه و مانند آن.<ref>. الروضة‌البهیه، ج4، ص235  236؛ کنزالعرفان، ج2، ص 76؛ مصطلحات الفقه، ص 87.</ref>
+
این موضوع در [[قرآن]] با واژه‌های مختلفی آمده است؛ مانند: «امانت» که ۶ بار استعمال شده (بقره/۲، ۲۸۳؛ نساء/۴، ۵۸؛...)، «امین» که ۱۲ بار به‌کار رفته (اعراف/۷،۶۸، یوسف/۱۲، ۵۴؛...) و نیز «حَفیظ» یک‌ بار (یوسف/۱۲،۵۵)، «حافظون» دوبار (یوسف/ ۱۲،۱۲،۶۳)، «حافِظات للغَیب» یک بار (نساء/۴، ۳۴) و افعال «امن» و مشتقات آن ۶ بار (بقره/۲، ۲۸۳؛ آل‌عمران/۳،۷۵، یوسف/۱۲، ۶۴) به‌کار رفته است.
  
2. امانت شرعی و آن مالی است که به اذن شارع در اختیار غیر مالک قرار می‌گیرد و او شرعاً مکلف به حفظ آن است؛ مانند اینکه باد لباس کسی را در خانه غیر مالکش بیندازد.<ref>. الروضة‌البهیه، ج4، ص236؛ کنزالعرفان، ج2، ص76.</ref> ودیعه نیز به معنای امانت است؛ لیکن تفاوت آن با امانت در این است که امانت عام بوده و به مواردی که مالی با قصد یا بدون قصد در اختیار دیگری قرار می‌گیرد اطلاق می‌شود؛ اما ودیعه خاص است و تنها امانتهایی را که با قصد و انشا در اختیار کسی قرار داده شود شامل است<ref>. التعریفات، ص 325.</ref>، افزون بر این، ودیعه عقدی است که نیاز به ایجاب و قبول دارد و در متعاقدین شرایط عامه تکلیف شرط است<ref>. مصطلحات الفقه، ص 555.</ref>، برخلاف امانت که در همه موارد آن این امور لازم نیست. این موضوع در قرآن با واژه‌های مختلفی آمده است؛ مانند:«امانت» که 6 بار استعمال شده (بقره/2، 283؛ نساء/4، 58؛...)، «امین» که 12 بار به‌کار رفته (اعراف/7،68، یوسف/12، 54؛...) و نیز{{متن قرآن|«حَفیظ»}} یک‌بار (یوسف/12،55)، «حافظون» دوبار (یوسف/ 12،12،63)، {{متن قرآن|«حافِظات للغَیب»}} یک بار (نساء/4، 34) و افعال «امن» و مشتقات آن 6 بار (بقره/2، 283؛ آل‌عمران/3،75؛ یوسف/12، 64) به‌کار رفته است.
+
==اهمیت و جایگاه امانت==
  
==اهمیت و جایگاه امانت:==
+
[[امانت‌داری]] از ویژگیهای [[اخلاق|اخلاقی]] و صفات پسندیده بوده و در میان همه اقوام و ملتها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و عموم انسانها با هر عقیده و مذهبی امانت‌داری را ارج‌نهاده و شخص امانت‌دار را می‌ستایند. در شریعت [[اسلام]] نیز امانت از اهمیت و جایگاه والایی برخوردار است و [[قرآن کریم]] در آیات متعدد مسلمانان را به توجه و حفظ امانت دیگران سفارش کرده است؛ از جمله در آیه ۵۸ [[سوره نساء]] خداوند با تأکید به همگان فرمان می‌دهد که امانتها را به اهل آن باز گردانند: {{متن قرآن|«إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُکمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا»}}. اهل امانت اختصاص به مؤمن ندارد، بلکه [[فسق|فاسق]] را نیز دربرمی‌گیرد، چنان‌که [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]](صلی الله علیه وآله) فرمود: امانت را به صاحبش بازگردانید، هرچند فاسق باشد.<ref>. تحف العقول، ص ۱۷۵؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۴، ص ۱۱؛ الدرالمنثور، ج ۲، ص ۵۷۲.</ref> و نیز [[امام سجاد علیه السلام|امام سجاد]](علیه السلام) فرمود: اگر قاتل پدرم [[امام حسین علیه السلام|حسین بن علی]](علیه السلام) شمشیری که با آن پدرم را به شهادت رسانده در نزد امانت گذارد به او بازخواهم گرداند.<ref>. الامالی، ص ۳۱۹؛ وسائل الشیعه، ج ۱۹، ص ۷۶.</ref> در [[شأن نزول]] آیه فوق نیز نقل شده که پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) پس از [[فتح مکه]] کلید [[کعبه]] را که از عثمان بن طلحه کافر به امانت ستانده بود به وی بازگرداند.<ref>. جامع‌البیان، مج ۴، ج ۵، ص ۲۰۱؛ مجمع‌البیان، ج ۳، ص ۹۹؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص ۱۶۶.</ref>
  
امانتداری از ویژگیهای اخلاقی و صفات پسندیده و در میان همه اقوام و ملتها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و عموم انسانها با هر عقیده و مذهبی امانتداری را ارج‌نهاده و شخص امانتدار را می‌ستایند. در شریعت اسلام نیز امانت از اهمیت و جایگاه والایی برخوردار است و قرآن‌کریم در آیات متعدد مسلمانان را به توجه و حفظ امانت دیگران سفارش کرده است؛ از جمله در آیه 58 نساء/4 خداوند با تأکید به همگان فرمان می‌دهد که امانتها را به اهل آن باز گردانند:{{متن قرآن|«اِنَّ اللّهَ یَأمُرُکُم اَن تُؤَدُّوا الاَمنتِ اِلی اَهلِها»}} اهل امانت اختصاص به مؤمن ندارد، بلکه فاسق را نیز دربرمی‌گیرد، چنان‌که پیامبر فرمود:امانت را به صاحبش بازگردانید، هرچند فاسق باشد.<ref>. تحف العقول، ص 175؛ مستدرک الوسائل، ج 14، ص 11؛ الدرالمنثور، ج 2، ص 572.</ref> امام صادق(علیه السلام)نیز فرمود:اگر قاتل علی(علیه السلام)امانتی به من بسپارد آن را به وی باز خواهم گرداند.<ref>. الکافی، ج 5، ص 133؛ مستدرک الوسائل، ج 14، ص 10.</ref> و نیز امام سجاد(علیه السلام)فرمود:اگر قاتل پدرم حسین بن علی(علیه السلام)شمشیری که با آن پدرم را به شهادت رسانده در نزد امانت گذارد به او بازخواهم گرداند.<ref>. الامالی، ص 319؛ وسائل الشیعه، ج 19، ص 76.</ref>
+
قرآن کریم در آیاتی دیگر از فرشته [[وحی]] به عنوان فرشته‌ای امانتدار یاد می‌کند: {{متن قرآن|«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ»}} (شعراء/۲۶،۱۹۳ و نیز تکویر/۸۱، ۲۱) و در آیات متعدد دیگری نیز از انبیای الهی، به عنوان فرستادگانی امین یاد کرده است: {{متن قرآن|«إِنِّی لَکمْ رَسُولٌ أَمِینٌ»}} (شعراء/۲۶، ۱۰۷، ۱۲۵، ۱۴۳) که این امر حکایت از اهمیت امانت در نزد خداوند و رسولان او و نیز ملتهای گذشته دارد. همچنین قرآن یکی از ویژگیهای مؤمنان راستین را امانتداری آنان دانسته است: {{متن قرآن|«قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ... وَالَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ»}} (مؤمنون/۲۳، ۱ و ۸) و در آیه‌ای دیگر امانتداری را مصداق [[تقوا]] و [[وفای به عهد]] برمی‌شمارد: {{متن قرآن|« وَمِنْ أَهْلِ الْکتَابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطَارٍ یؤَدِّهِ إِلَیک... بَلَىٰ مَنْ أَوْفَىٰ بِعَهْدِهِ وَاتَّقَىٰ فَإِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُتَّقِینَ»}} (آل‌عمران/۳، ۷۵-۷۶).  
  
در شأن نزول آیه فوق نیز نقل شده که پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) پس از فتح مکه کلید کعبه را که از عثمان بن طلحه کافر به امانت ستانده بود به وی بازگرداند.<ref>. جامع‌البیان، مج 4، ج 5، ص 201؛ مجمع‌البیان، ج 3، ص 99؛ تفسیر قرطبی، ج 5، ص 166.</ref> قرآن در آیاتی دیگر از فرشته وحی به عنوان فرشته‌ای امانتدار یاد می‌کند:{{متن قرآن|«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الاَمین»}} (شعراء/26،193 و نیز تکویر/81، 21) و در آیات متعدد دیگری نیز قرآن از انبیای الهی، به عنوان فرستادگانی امین یاد کرده است:{{متن قرآن|«اِنّی لَکُم رَسولٌ اَمین»}} (شعراء/26، 107، 125، 143، 162، 178) که این امر حکایت از اهمیت امانت در نزد خداوند و رسولان او و نیز ملتهای گذشته دارد؛ همچنین قرآن یکی از ویژگیهای مؤمنان راستین را امانتداری آنان دانسته است:{{متن قرآن|«قَد اَفلَحَ المُؤمِنون... الَّذینَ هُم لاَِمنتِهِم و عَهدِهِم رعون»}} (مؤمنون/23، 1 و 8) و در آیه‌ای دیگر امانتداری را مصداق تقوا و وفا به عهد برمی‌شمارد:{{متن قرآن|«و مِن اَهلِ الکِتبِ مَن اِن تَأمَنهُ بِقِنطار یُؤَدِّهِ اِلَیکَ... بَلی مَن اَوفی بِعَهدِهِ واتَّقی فَاِنَّ اللّهَ یُحِبُّ المُتَّقین»}} (آل‌عمران/3، 75 و 76) در روایات اسلامی نیز بر نقش و اهمیت امانت تأکید فراوانی شده است؛ در روایتی امانت عامل استواری و نظام امت<ref>. الکاشف، ج ص 356.</ref> و در حدیثی دیگر خیانت در امانت با بی‌دینی یکسان شمرده شده است.<ref>. مسند احمد، ج3، ص594؛ مستدرک‌الوسائل، ج14، ص 6.</ref> در موردی دیگر امام صادق(علیه السلام)معیار شخصیت و ایمان فرد را امانتداری او دانسته است؛ نه فراوانی رکوع و سجود وی.<ref>. وسائل‌الشیعه، ج19، ص68؛ الاختصاص، ص 229.</ref>
+
در روایات اسلامی نیز بر نقش و اهمیت امانت تأکید فراوانی شده است؛ در روایتی امانت عامل استواری و نظام امت<ref>. الکاشف، ج ۲، ص ۳۵۶.</ref> و در حدیثی دیگر [[خیانت]] در امانت با بی‌دینی یکسان شمرده شده است.<ref>. مسند احمد، ج۳، ص۵۹۴؛ مستدرک‌الوسائل، ج۱۴، ص ۶.</ref> در موردی دیگر [[امام صادق]](علیه السلام) معیار شخصیت و [[ایمان]] فرد را امانتداری او دانسته است؛ نه فراوانی [[رکوع]] و [[سجود]] وی.<ref>. وسائل‌الشیعه، ج۱۹، ص۶۸؛ الاختصاص، ص ۲۲۹.</ref>
  
==انواع امانت:==
+
==اقسام امانت==
  
امانتهایی که به دیگری سپرده می‌شود از جهت صاحب امانت دو قسم است:
+
امانت از جهتی دو قسم است:
  
1. امانتهای الهی:
+
الف. امانت مالکی؛
  
قرآن در آیات متعدد از امانتهایی که خداوند در اختیار بشر نهاده سخن به میان آورده است. خداوند در آیه 72 احزاب/33 می‌فرماید:ما امانت را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه داشتیم؛ ولی آنها از پذیرش آن امتناع کردند؛ ولی انسان آن را بر دوش کشید:{{متن قرآن|«اِنّا عَرَضنَا الاَمانَةَ عَلَی السَّموتِ والاَرضِ والجِبالِ فَاَبَینَ اَن یَحمِلنَها واَشفَقنَ مِنها و حَمَلَهَا الاِنسنُ»}} مراد از امانت خدا در این آیه به نظر برخی ولایت الهی، دین حق، واجبات و محرمات خدا، اطاعت از خدا، نماز* و روزه*<ref>. جامع‌البیان، مج12، ج22، ص6669؛ مجمع‌البیان، ج 8، ص584  585؛ نورالثقلین، ج4، ص313.</ref> است. برخی نیز مقصود از آن را عقل یا جمله «لا إله إلاّ اللّه» دانسته و عده‌ای گفته‌اند:مراد اعضای بدن انسان است که خداوند به عنوان امانت در اختیار انسان نهاده است و انسان باید آنها را در راهی که خدا دستور داده به‌کار گیرد.<ref>. التفسیر الکبیر، ج‌25، ص‌235؛ تفسیر قرطبی، ج‌14، ص‌163؛ المیزان، ج‌16، ص‌352.</ref>در روایات اهل‌بیت(علیهم السلام)امانت در آیه فوق بیشتر به ولایت*، ولایت امیرمؤمنان(علیه السلام)، ولایت تمامی ائمه و امامت<ref>. بحارالانوار، ج 23، ص 279  283؛ البرهان، ج 4، ص499  502؛ نورالثقلین، ج4، ص313  314.</ref> تفسیر شده است.
+
و آن در موردی است که مالی با اذن مالک در اختیار غیر قرار گیرد و سبب آن یا عقدی است که امانت موضوع اصلی آن است، مانند [[ودیعه]]؛ یا عقدی است که امانت در ضمن آن مطرح است، مانند [[اجاره]]، [[عاریه]]، [[مضاربه]] و مانند آن.<ref>. الروضة‌البهیه، ج۴، ص۲۳۵  ۲۳۶؛ کنزالعرفان، ج۲، ص ۷۶؛ مصطلحات الفقه، ص ۸۷.</ref>
  
در مورد عرضه امانت بر آسمانها و زمین و علت امتناع آنها و پذیرش انسان نیز اقوال گوناگونی در میان مفسران مطرح است. برخی گفته‌اند:مقصود عرضه امانت بر اهل آسمان* و زمین است، زیرا آسمان و زمین جماد بوده و جماد تکلیفی ندارد.<ref>. مجمع البیان، ج 8،ص 585؛ التفسیر الکبیر، ج 25، ص 235.</ref> برخی در تأیید این نظریه گفته‌اند:خودداری آسمان و زمین* از حمل امانت به معنای عدم وجود استعداد پذیرش امانت در آسمان و زمین بوده است.<ref>. المیزان، ج 16، ص 349.</ref> عده‌ای دیگر برآن‌اند که امانت بر خود آسمان و زمین عرضه گردیده و جهت امتناع ضعف و ناتوانی آسمان و زمین و کوچک شمردن خود از پذیرش آن بوده است؛ اما انسان آن را پذیرفت؛ ولی حق این امانت را ادا نکرد، به همین جهت خداوند وی را ظالم و جاهل شمرد<ref>. مجمع البیان، ج 8، ص 585؛ التفسیر الکبیر، ج 25، ص 235.</ref>:{{متن قرآن|«اِنَّه کانَ ظَلومًا جَهولا»}} (احزاب/33، 72) قول دیگر این است که «عقل»* در تقدیر باشد، بر این اساس معنای آیه این خواهد بود که اگر آسمان و زمین عاقل بودند به جهت عظمت امانتهای الهی و ترس از کوتاهی در انجام آن از پذیرش این امانتها امتناع می‌کردند؛ ولی انسان با ظلم به خویشتن و جهل از واقعیت امر ترسی به خود راه نداد و این امانت را پذیرفت.<ref>. مجمع‌البیان، ج 8، ص 586.</ref>
+
ب. امانت شرعی؛
  
قرآن در آیاتی دیگر فرشته وحی را در آوردن قرآن به امانتداری متصف کرده است:{{متن قرآن|«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الاَمین»}}(شعراء/26،193 و نیز تکویر/81، 19  21) یا پیامبران خود را به عنوان فرستاده‌ای امین به مردم معرفی کرده‌اند:{{متن قرآن|«اِنّی لَکُم رَسولٌ اَمین»}} (شعراء/26، 107، 125، 143، 162، 178؛ اعراف/7، 68) از این آیات به دست می‌آید که قرآن و کتب آسمانی و شرایع الهی از دیگر امانتهای خداوند است که برای ابلاغ آن به مردم به جبرئیل و انبیای الهی سپرده شده است.
+
و آن مالی است که به اذن شارع در اختیار غیر مالک قرار می‌گیرد و او شرعاً مکلّف به حفظ آن است؛ مانند اینکه باد لباس کسی را در خانه غیر مالکش بیندازد.<ref>. الروضة‌البهیه، ج۴، ص۲۳۶؛ کنزالعرفان، ج۲، ص۷۶.</ref> [[ودیعه]] نیز به معنای امانت است؛ اما تفاوت آن با امانت در این است که امانت عام بوده و به مواردی که مالی با قصد یا بدون قصد در اختیار دیگری قرار می‌گیرد اطلاق می‌شود؛ اما ودیعه خاص است و تنها امانتهایی را که با قصد و انشا در اختیار کسی قرار داده شود شامل است.<ref>. التعریفات، ص ۳۲۵.</ref> افزون بر این، ودیعه عقدی است که نیاز به ایجاب و قبول دارد و در متعاقدین شرایط عامه [[تکلیف]] شرط است<ref>. مصطلحات الفقه، ص ۵۵۵.</ref>، برخلاف امانت که در همه موارد آن این امور لازم نیست.  
  
در آیه 27 انفال/8 نیز قرآن مسلمانان را از خیانت به خدا برحذر داشته است:{{متن قرآن|«یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا لا تَخونُوا اللّه»}} با توجه به شأن نزول آیه که مورد افشای اسرار از سوی ابولبابه* است<ref>. جامع‌البیان، مج6، ج9، ص292293؛ مجمع‌البیان، ج 4، ص 824؛ التفسیر الکبیر، ج 5، ص 475.</ref> اسرار مسلمانان می‌تواند مصداق بارز امانت خدا در این آیه باشد. برخی نیز مقصود از خیانت در امانت خدا را ترک واجبات دانسته<ref>. مجمع البیان، ج 4، ص 824.</ref> و بعضی دیگر گفته‌اند:مراد غنایم جنگی است که در دست مسلمانان بوده یا مقصود همه تکالیف الهی است.<ref>. التفسیر الکبیر، ج 5، ص 475.</ref>
+
از جهت دیگر، امانتهایی که به دیگری سپرده می‌شود از جهت «صاحب امانت» دو قسم است:
  
اموالی که در اختیار انسان قرار دارد از دیگر امانتهای الهی است، بر همین اساس قرآن از این اموال به مال* خدا یاد کرده و به مسلمانان توصیه کرده که با آن، به بردگان در راه آزادی خویش کمک کنند:{{متن قرآن|«والَّذینَ یَبتَغونَ الکِتبَ مِمّا مَلَکَت اَیمنُکُم فَکاتِبوهُم اِن عَلِمتُم فیهِم خَیرًا وءاتوهُم مِن مالِ اللّهِ الَّذی ءاتکُم»}} (نور/24،33) و در آیه‌ای دیگر همه انسانها را جانشینان خدا در این اموال دانسته و به آنان سفارش می‌کند که از این اموال در راه او انفاق کنند:{{متن قرآن|«واَنفِقوا مِمّا جَعَلَکُم مُستَخلَفینَ فیهِ»}} (حدید/57،7)، ازاین‌رو انسان باید این اموال را در راهی صرف کند که صاحب اصلی آن اجازه داده است، چنان‌که امام زین‌العابدین(علیه السلام)فرمود:وقتی مال از آن خداست آن را جز در راه خدا مصرف نکن.<ref>. تحف العقول، ص 267؛ مستدرک الوسائل، ج 11، ص 164.</ref>
+
الف. امانت‌های الهی:
  
ب:امانتهای مردم:
+
[[قرآن]] در [[آیه|آیات]] متعدد از امانتهایی که خداوند در اختیار بشر نهاده سخن به میان آورده است. خداوند در آیه ۷۲ [[سوره احزاب]] می‌فرماید: {{متن قرآن|«إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَینَ أَنْ یحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ»}}؛ ما امانت را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه داشتیم و آنها از پذیرش آن امتناع کردند؛ ولی انسان آن را بر دوش کشید. مراد از امانت خدا در این [[آیه]] به نظر برخی ولایت الهی، [[دین]] حق، واجبات و محرمات خدا، اطاعت از خدا، [[نماز]] و [[روزه]]<ref>. جامع‌البیان، مج۱۲، ج۲۲، ص۶۶۶۹؛ مجمع‌البیان، ج ۸، ص۵۸۴  ۵۸۵؛ نورالثقلین، ج۴، ص۳۱۳.</ref> است. برخی نیز مقصود از آن را [[عقل]] یا جمله «لا إله إلاّ اللّه» دانسته و عده‌ای گفته‌اند: مراد اعضای بدن انسان است که خداوند به عنوان امانت در اختیار انسان نهاده است و انسان باید آنها را در راهی که خدا دستور داده به‌کار گیرد.<ref>. التفسیر الکبیر، ج‌۲۵، ص‌۲۳۵؛ تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۱۶۳؛ المیزان، ج‌۱۶، ص‌۳۵۲.</ref> در روایات [[اهل البیت|اهل‌بیت]](علیهم السلام) امانت در آیه فوق بیشتر به [[ولایت]]، ولایت [[امیرالمومنین|امیرمؤمنان]](علیه السلام)، ولایت تمامی [[ائمه اطهار|ائمه]] و [[امامت]]<ref>. بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۲۷۹  ۲۸۳؛ البرهان، ج ۴، ص۴۹۹  ۵۰۲؛ نورالثقلین، ج۴، ص۳۱۳  ۳۱۴.</ref> [[تفسیر قرآن|تفسیر]] شده است.
  
بخش دیگر امانتهایی است که انسانها به یکدیگر می‌سپارند:{{متن قرآن|«فَاِن اَمِنَ بَعضُکُم بَعضًا»}} (بقره/2، 283) و امانتگذار در این قسم گاه پیامبر(صلی الله علیه وآله)، امام(علیه السلام) و حاکم اسلامی و گاه مردم عادی‌اند. در آیه 27 انفال/8 قرآن مسلمانان را از خیانت* به پیامبر و امانتهای خود برحذر داشته است:{{متن قرآن|«یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا لا تَخونُوا... الرَّسولَ و تَخونوا اَمنتِکُم»}} که به نظر مفسران مقصود از امانتهای پیامبر(صلی الله علیه وآله)، اسرار آن حضرت است که در نزد مسلمانان قرار داشت.<ref>. تفسیر قرطبی، ج 7، ص 251.</ref> برخی نیز مراد از آن را سنت پیامبر(صلی الله علیه وآله) و... یا اوامر و نواهی آن حضرت<ref>. جامع‌البیان، مج6، ج9، ص294 295؛ مجمع‌البیان، ج 4، ص 824.</ref> دانسته‌اند. به نظر برخی مراد از امانت پیامبر غنایم جنگی است که آن حضرت در دست مسلمانان قرار داده که قرآن به مسلمانان فرمان می‌دهد که قبل از قسمت در آن خیانت نکنند<ref>. التفسیر الکبیر، ج 5، ص 475.</ref> و مقصود از امانت مردم:{{متن قرآن|«اَمنتِکُم»}} اموال و اسراری است که افراد در نزد یکدیگر به امانت می‌گذارند.<ref>. المیزان، ج 9، ص 55.</ref> برخی نیز گفته‌اند:مراد از امانت مردم در این آیه اعمال و عباداتی است که خدا و رسول در اختیار مردم گذاشته‌اند که در حقیقت همان امانتهای خداست.<ref>. همان؛ جامع‌البیان، مج6، ج9، ص294  295؛ مجمع‌البیان، ج 4، ص 824.</ref> در آیه 75 آل‌عمران/3 نیز از اموال و پول فراوان یا اندک به عنوان امانت مردم یاد شده و اهل* کتاب در نگهداری این امانتها به دو دسته امین و غیر امین تقسیم شده‌اند:{{متن قرآن|«و مِن اَهلِ الکِتبِ مَن اِن تَأمَنهُ بِقِنطار یُؤَدِّهِ اِلَیکَ و مِنهُم مَن اِن تَأمَنهُ بِدینار لا یُؤَدِّهِ اِلَیکَ»}} مقصود از این دو گروه به نظر برخی، یهودیان هستند که برخی از آنان امانتدار و گروهی دیگر خائن به امانات بودند<ref>. جامع البیان، مج 3، ج 3، ص 430؛ المنیر، ج 3، ص 266.</ref>؛ اما قول دیگر این است که مراد از امانتداران مسیحیان و مقصود از غیر امانتداران یهودیان هستند که خیانت در امانت غیر همکیشان خود را جایز شمرده و این عمل را به خداوند نسبت می‌دادند.<ref>. الکشاف، ج1، ص 375؛ مجمع‌البیان، ج2، ص777؛ فقه القرآن، ج 2، ص 61.</ref> قول دیگر این است که امانتداران یهودیانی هستند که اسلام آورده‌اند و خیانتکاران کسانی هستند که به شریعت خود مانده و طبق عقیده خود نسبت به امانت غیر یهود احساس مسئولیتی ندارند.<ref>. التفسیر الکبیر، ج 3، ص 262.</ref>
+
قرآن کریم در آیاتی دیگر، فرشته [[وحی]] را در آوردن قرآن به امانتداری متصف کرده است: {{متن قرآن|«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ»}} (شعراء/۲۶،۱۹۳ و نیز تکویر/۸۱، ۱۹-۲۱) یا پیامبران خود را به عنوان فرستاده‌ای امین به مردم معرفی کرده‌اند: {{متن قرآن|«إِنِّی لَکمْ رَسُولٌ أَمِینٌ»}} (شعراء/۲۶، ۱۰۷، ۱۲۵؛ اعراف/۷، ۶۸). از این آیات به دست می‌آید که قرآن و کتب آسمانی و شرایع الهی از دیگر امانتهای خداوند است که برای ابلاغ آن به مردم، به [[جبرئیل]] و انبیای الهی سپرده شده است.
  
امانت مردم گاه می‌تواند یک انسان باشد، چنان‌که برادران یوسف از آن جهت که پدرشان آنان را امین بر یوسف* نمی‌دانست وی را سرزنش کردند:{{متن قرآن|«قالوا یاَبانا ما لَکَ لا تَأمَنّا عَلی یوسُفَ واِنّا لَهُ لَنصِحون»}} (یوسف/12،11) و با معرفی خود به وصف امانتداری خواستار به همراه بردن یوسف شدند:{{متن قرآن|«اَرسِلهُ مَعَنا غَدًا یَرتَع ویَلعَب واِنّا لَهُ لَحفِظون»}} (یوسف/12،12)؛ ولی پس از به همراه بردن یوسف به عهد خود در حفظ او وفا نکردند (یوسف/12،15  18)، ازاین‌رو وقتی آنان برای بار دیگر بنیامین* را برای همراهی خود از پدر طلب کردند (یوسف/12،63) آن حضرت آنان را به سبب خیانت پیشین امین بر وی ندانست:{{متن قرآن|«قالَ هَل ءامَنُکُم عَلَیهِ اِلاّ کَما اَمِنتُکُم عَلی اَخیهِ مِن قَبلُ»}}(یوسف/12،64) و از آنان وثیقه‌ای اطمینان آور خواست و پس از گرفتن وثیقه، بنیامین را به آنان سپرد. (یوسف/12،64) گاه نیز امانت انسانها، مسئولیتها و مقامهای دنیوی است، بر همین اساس دختران* شعیب به پدر پیشنهاد کردند که برای برعهده گرفتن چوپانی و دیگر کارهای آنان موسی را به اجیری بگیرد، زیرا او مسئولیت‌پذیر و امانتدار است:{{متن قرآن|«قالَت اِحدهُما یاَبَتِ استَجِرهُ اِنَّ خَیرَ مَنِ استَجَرتَ القَویُّ الاَمین»}} (قصص/28، 26) یوسف(علیه السلام)نیز بدان جهت که خود را در احراز مسئولیتها امانتدار می‌دانست به عزیز مصر پیشنهاد کرد که مسئولیت خزانه‌داری وی را بر عهده گیرد:{{متن قرآن|«قالَ اجعَلنی عَلی خَزائِنِ الاَرضِ اِنّی حَفیظٌ عَلیم»}} (یوسف/12،55) و نیز آنگاه که سلیمان اراده کرد مأموریت آوردن تخت بلقیس را به یکی از مأموران خود بسپارد یکی از جنیان با این استدلال که فردی قوی و امانتدار است برای پذیرش این مسئولیت پیشگام گردید:{{متن قرآن|«واِنّی عَلَیهِ لَقَویٌّ اَمین»}}(نمل/27،39)؛ همچنین از دیگر امانتهای بشری حفظ اسرار خانوادگی است که زن و شوهر باید به آن ملتزم باشند، ازاین‌رو قرآن یکی از اوصاف زنان شایسته و مؤمن را رازداری آنان برشمرده است:{{متن قرآن|«فالصّلِحتُ قنِتتٌ حفِظتٌ لِلغَیبِ بِما حَفِظَ اللّهُ»}} (نساء/4،34)
+
در آیه ۲۷ [[سوره انفال]] نیز قرآن مسلمانان را از [[خیانت]] به خدا برحذر داشته است: {{متن قرآن|«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ»}}. با توجه به [[شأن نزول]] آیه که در مورد افشای اسرار از سوی [[ابولبابه انصاری|ابولبابه]] است،<ref>. جامع‌البیان، مج۶، ج۹، ص۲۹۲-۲۹۳؛ مجمع‌البیان، ج ۴، ص ۸۲۴؛ التفسیر الکبیر، ج ۵، ص ۴۷۵.</ref> اسرار مسلمانان می‌تواند مصداق بارز امانت خدا در این آیه باشد. برخی نیز مقصود از خیانت در امانت خدا را ترک واجبات دانسته<ref>. مجمع البیان، ج ۴، ص ۸۲۴.</ref> و بعضی دیگر گفته‌اند: مراد غنایم جنگی است که در دست مسلمانان بوده یا مقصود همه تکالیف الهی است.<ref>. التفسیر الکبیر، ج ۵، ص ۴۷۵.</ref>
  
==احکام امانت==
+
اموالی که در اختیار انسان قرار دارد از دیگر امانتهای الهی است، بر همین اساس قرآن از این اموال به مال خدا یاد کرده و به مسلمانان توصیه کرده که با آن، به بردگان در راه آزادی خویش کمک کنند: {{متن قرآن|«وَالَّذِینَ یبْتَغُونَ الْکتَابَ مِمَّا مَلَکتْ أَیمَانُکمْ فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیرًا وَآتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّذِی آتَاکمْ»}} (نور/۲۴،۳۳). و در آیه‌ای دیگر همه انسانها را جانشینان خدا در این اموال دانسته و به آنان سفارش می‌کند که از این اموال در راه او [[انفاق]] کنند: {{متن قرآن|«وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ»}} (حدید/۵۷،۷)، ازاین‌رو انسان باید این اموال را در راهی صرف کند که صاحب اصلی آن اجازه داده است، چنان‌که [[امام سجاد]](علیه السلام) فرمود: وقتی مال از آن خداست آن را جز در راه خدا مصرف نکن.<ref>. تحف العقول، ص ۲۶۷؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۱، ص ۱۶۴.</ref>
  
1. وجوب حفظ و بازگرداندن امانت:
+
ب: امانت‌های مردم:
  
قرآن در آیه 58 نساء/4 انسانها را به ردّ امانت به صاحبانشان فرمان داده است:{{متن قرآن|«اِنَّ اللّهَ یَأمُرُکُم اَن تُؤَدُّوا الاَمنتِ اِلی اَهلِها»}} و در آیه‌ای دیگر می‌گوید:اگر برخی از شما چیزی را به امانت نزد شما سپرد امانت گیرنده باید آن را به صاحبش باز گرداند:{{متن قرآن|«فَاِن اَمِنَ بَعضُکُم بَعضًا فَلیُؤَدِّ الَّذِی اؤتُمِنَ اَمنَتَهُ»}} (بقره/2،283) آیات فوق افزون بر دلالت بر وجوب ردّ امانت، بر حفظ و عدم وارد کردن نقص و عیبی به آن<ref>. مجمع البیان، ج ص 686؛ کنزالعرفان، ج 2، ص 76؛ فقه‌الصادق(علیه السلام)، ج 15، ص 127؛ ج 19، ص 318.</ref> از باب مقدمه واجب نیز دلالت دارد، زیرا تا امانت حفظ نشود بازگرداندن آن ممکن نیست؛<ref>. جواهرالکلام، ج 27، ص 101  102.</ref> همچنین آیات فوق عام بوده و همه امانتها اعم از مادی و معنوی و تمام افراد اعم از مسلمان یا کافر و نیکوکار یا فاسق را شامل است و روایات اسلامی نیز بر ادای امانت به صاحب آن هرچند فاسق یا قاتل اهل‌بیت(علیهم السلام)باشد، تأکید کرده است.<ref>. الکافی، ج 2، ص 636؛ ج 5، ص 132  133؛ دعائم الاسلام، ج 2، ص 488؛ وسائل‌الشیعه، ج 19، ص 71  76.</ref>
+
قسم دیگر، امانتهایی است که انسانها به یکدیگر می‌سپارند: {{متن قرآن|«فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکمْ بَعْضًا»}} (بقره/۲، ۲۸۳) و امانتگذار در این قسم، گاه [[پیامبر اکرم]](صلی الله علیه وآله)، [[امام|امام معصوم]](علیه السلام) و حاکم اسلامی و گاهی مردم عادی‌اند. در آیه ۲۷ [[سوره انفال]]، قرآن مسلمانان را از [[خیانت]] به پیامبر و امانتهای خود برحذر داشته است: {{متن قرآن|«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِکمْ»}} که به نظر مفسران مقصود از امانتهای پیامبر(صلی الله علیه وآله)، اسرار آن حضرت است که در نزد مسلمانان قرار داشت.<ref>. تفسیر قرطبی، ج ۷، ص ۲۵۱.</ref> برخی نیز مراد از آن را [[سنت]] پیامبر(صلی الله علیه وآله) و... یا اوامر و نواهی آن حضرت<ref>. جامع‌البیان، مج۶، ج۹، ص۲۹۴ ۲۹۵؛ مجمع‌البیان، ج ۴، ص ۸۲۴.</ref> دانسته‌اند. به نظر برخی، مراد از امانت پیامبر غنایم جنگی است که آن حضرت در دست مسلمانان قرار داده که قرآن به مسلمانان فرمان می‌دهد که قبل از قسمت در آن خیانت نکنند،<ref>. التفسیر الکبیر، ج ۵، ص ۴۷۵.</ref> و مقصود از امانت مردم: {{متن قرآن|«أَمَانَاتِکمْ»}} اموال و اسراری است که افراد در نزد یکدیگر به امانت می‌گذارند.<ref>. المیزان، ج ۹، ص ۵۵.</ref>  
  
2. حرمت خیانت در امانت:
+
در آیه ۷۵ [[سوره آل عمران|سوره آل‌عمران]] نیز از اموال فراوان یا اندک به عنوان امانت مردم یاد شده و [[اهل کتاب]] در نگهداری این امانتها به دو دسته امین و غیر امین تقسیم شده‌اند: {{متن قرآن|«وَمِنْ أَهْلِ الْکتَابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطَارٍ یؤَدِّهِ إِلَیک وَمِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینَارٍ لَا یؤَدِّهِ إِلَیک»}}. مقصود از این دو گروه به نظر برخی، [[یهود|یهودیان]] هستند که برخی از آنان امانتدار و گروهی دیگر خائن به امانات بودند<ref>. جامع البیان، مج ۳، ج ۳، ص ۴۳۰؛ المنیر، ج ۳، ص ۲۶۶.</ref>؛ اما قول دیگر این است که مراد از امانتداران [[مسیحیت|مسیحیان]] و مقصود از غیر امانتداران یهودیان هستند که خیانت در امانت غیر همکیشان خود را جایز شمرده و این عمل را به خداوند نسبت می‌دادند.<ref>. الکشاف، ج۱، ص ۳۷۵؛ مجمع‌البیان، ج۲، ص۷۷۷؛ فقه القرآن، ج ۲، ص۶۱.</ref> قول دیگر این است که امانتداران یهودیانی هستند که اسلام آورده‌اند و خیانتکاران کسانی هستند که به [[شریعت]] خود مانده و طبق عقیده خود نسبت به امانت غیر یهود احساس مسئولیتی ندارند.<ref>. التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۲۶۲.</ref>
  
خیانت در امانت دیگران به هر صورتی حرام است:{{متن قرآن|«یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا لا تَخونُوا اللّهَ والرَّسولَ وتَخونوا اَمنتِکُم»}} (انفال/8، 27) جمله {{متن قرآن|«تَخونوا اَمنتِکُم»}} عطف به جملات پیشین بوده و مقصود «لاتَخونوا اَمنتِکم» است؛ یعنی در امانتهای خدا و رسول و نیز امانتهای خودتان خیانت نورزید.<ref>. التفسیر الکبیر، ج 5، ص 475؛ التحریر والتنویر، ج9، ص 324؛ المیزان، ج 9، ص 54.</ref> قول دیگر این است که «لا» در تقدیر نبوده و این جمله جواب جمله{{متن قرآن|«لا تَخونوا اللّه والرسول»}} است و معنای آیه چنین می‌شود که به امانتهای خدا و رسول او خیانت نورزید که در این صورت در امانتهای خودتان خیانت ورزیده‌اید<ref>. التفسیرالکبیر، ج5، ص475؛ المیزان، ج9، ص 55.</ref>، زیرا امانت خدا و رسول که همان اسرار پیامبر باشد امانت مسلمانان نیز شمرده می‌شود. قرآن در آیه 75 آل‌عمران/3 نیز خیانت گروهی از اهل کتاب (یهود) در امانتهای غیر همکیشان خود را طرح و آنان را بدین جهت نکوهش کرده است:{{متن قرآن|«و مِن اَهلِ الکِتبِ... مَن اِن تَأمَنهُ بِدینار لایُؤَدِّهِ اِلَیکَ اِلاّ مادُمتَ عَلَیهِ قائِمًا ذلِکَ بِاَنَّهُم قالوا لَیسَ عَلَینا فی الاُمِّیِّینَ سَبیلٌ ویَقولونَ عَلَی اللّهِ الکَذِبَ وهُم یَعلَمون»}} از مذمت یهود از سوی خدا به سبب این عمل آنان برمی‌آید که خیانت در امانت از دیدگاه شرایع الهی عملی ناروا و ناپسند است.
+
امانت مردم گاه می‌تواند یک انسان باشد، چنان‌که برادران [[حضرت یوسف]] (علیه السلام) از آن جهت که پدرشان آنان را امین بر یوسف نمی‌دانست وی را سرزنش کردند: {{متن قرآن|«قَالُوا یا أَبَانَا مَا لَک لَا تَأْمَنَّا عَلَىٰ یوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ»}} (یوسف/۱۲،۱۱) و با معرفی خود به وصف امانتداری خواستار به همراه بردن یوسف شدند: {{متن قرآن|«أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا یرْتَعْ وَیلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ»}} (یوسف/۱۲،۱۲)؛ ولی پس از به همراه بردن یوسف به عهد خود در حفظ او وفا نکردند (یوسف/۱۲،۱۵  ۱۸)، ازاین‌رو وقتی آنان برای بار دیگر [[بنیامین]] را برای همراهی خود از پدر طلب کردند (یوسف/۱۲،۶۳)، [[حضرت یعقوب علیه السلام|حضرت یعقوب]] (علیه السلام) آنان را به سبب خیانت پیشین امین بر وی ندانست: {{متن قرآن|«قَالَ هَلْ آمَنُکمْ عَلَیهِ إِلَّا کمَا أَمِنْتُکمْ عَلَىٰ أَخِیهِ مِنْ قَبْلُ»}} (یوسف/۱۲،۶۴) و از آنان وثیقه‌ای اطمینان آور خواست و پس از گرفتن وثیقه، بنیامین را به آنان سپرد. (یوسف/۱۲،۶۴)
  
3. عدم ضمان امین:
+
گاه نیز امانت انسانها، مسئولیتها و مقامهای دنیوی است، بر همین اساس [[دختران حضرت شعیب]] به پدر پیشنهاد کردند که برای برعهده گرفتن چوپانی و دیگر کارهای آنان [[حضرت موسی علیه السلام|حضرت موسی]] (علیه السلام) را به اجیری بگیرد، زیرا او مسئولیت‌پذیر و امانتدار است: {{متن قرآن|«قَالَتْ إِحْدَاهُمَا یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِی الْأَمِینُ»}} (قصص/۲۸، ۲۶). حضرت یوسف(علیه السلام) نیز بدان جهت که خود را در احراز مسئولیتها امانتدار می‌دانست به عزیز [[مصر]] پیشنهاد کرد که مسئولیت خزانه‌داری وی را بر عهده گیرد: {{متن قرآن|«قَالَ اجْعَلْنِی عَلَىٰ خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ»}} (یوسف/۱۲،۵۵) و نیز آنگاه که [[حضرت سلیمان علیه السلام|حضرت سلیمان]] (علیه السلام) اراده کرد مأموریت آوردن تخت [[بلقیس]] را به یکی از مأموران خود بسپارد، یکی از جنیان با این استدلال که فردی قوی و امانتدار است برای پذیرش این مسئولیت پیشگام گردید: {{متن قرآن|«وَإِنِّی عَلَیهِ لَقَوِی أَمِینٌ»}} (نمل/۲۷،۳۹).
  
اگر امانت بدون تفریط و تعدی تلف یا نقصی بر آن وارد شود امانت گیرنده ضامن نیست<ref>. القواعد الفقهیه، ج 2، ص 12.</ref>:{{متن قرآن|«ما عَلَی المُحسِنینَ مِن سَبیل»}} (توبه/9، 91)؛ اما در صورت تعدی یا کوتاهی، شخص ضامن است.<ref>. جواهر الکلام، ج 27، ص 28.</ref> برخی با استناد به آیه فوق گفته‌اند:ضامن نبودن امین تنها در امانتهایی است که امانت‌گیرنده نسبت به صاحب امانت محسن و نیکوکار شمرده می‌شود؛ اما در امانتهایی که وی به نفع خودش در امانت تصرف می‌کند، مانند عاریه یا اجاره، شخص محسن شمرده نشده و ضامن خواهد بود.<ref>. القواعد الفقهیه، ج 2، ص 12.</ref> ( => ضمان)
+
همچنین از دیگر امانتهای بشری حفظ اسرار خانوادگی است که زن و شوهر باید به آن ملتزم باشند، ازاین‌رو قرآن یکی از اوصاف زنان شایسته و مؤمن را رازداری آنان برشمرده است: {{متن قرآن|«فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَیبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ»}} (نساء/۴،۳۴).
  
4. تقاص از امانت:
+
==احکام امانت==
 
 
بدهکاری که از دادن حق دیگری امتناع میورزد و مالی در نزد صاحب حق به امانت گذارده آیا صاحب حق می‌تواند حق خویش را از امانت تقاص کند یا نه؟ برخی از فقیهان با استناد به آیه 126 نحل/16 که مقابله به* مثل را جایز شمرده:{{متن قرآن|«و اِن عاقَبتُم فَعاقِبوا بِمِثلِ ما عوقِبتُم»}} این عمل را جایز شمرده‌اند<ref>. مختلف الشیعه، ج 5، ص 30؛ التحریر والتنویر، ج 5، ص 92؛ المنیر، ج 14، ص 273.</ref>؛ اما بسیاری از فقیهان امامیه<ref>. الخلاف، ج6، ص355356؛ مختلف‌الشیعه، ج 5، ص 30.</ref> و اهل سنت<ref>. التحریر والتنویر، ج5، ص92؛ المنیر، ج14، ص274؛ المغنی، ج 12، ص 229  230.</ref> آن را ممنوع می‌دانند. در روایات پرشماری از پیامبر(صلی الله علیه وآله)و اهل بیت(علیهم السلام) این عمل خیانت در امانت شمرده شده و مسلمانان از ارتکاب آن منع گردیده‌اند.<ref>. تهذیب الاحکام، ج 6، ص 348؛ مستدرک الوسائل، ج 14، ص 12  15؛ مسند احمد، ج 4، ص 423؛ سنن ابی داود، ج 2، ص 497.</ref>
 
 
 
==آثار و ثمرات امانتداری==
 
  
1. اعتماد دیگران:
+
۱. وجوب حفظ و بازگرداندن امانت:
  
امانتداری عامل جلب اعتماد دیگران و سپردن کارها و مسئولیتها به شخص امین است، بر همین اساس دختران شعیب یکی از علل گزینش موسی برای عهده‌داری کارهای آنان را امانتداری او برشمردند:{{متن قرآن|«یاَبَتِ استَجِرهُ اِنَّ خَیرَ مَنِ استَجَرتَ القَویُّ الاَمین»}} (قصص/28، 26) یوسف(علیه السلام) نیز هنگام پذیرش مسئولیت خزانه‌داری عزیز مصر امانتداری خویش را مطرح کرد و بدین جهت خود را شایسته پذیرش این مسئولیت دانست:{{متن قرآن|«اجعَلنی عَلی خَزائِنِ الاَرضِ اِنّی حَفیظٌ عَلیم»}} (یوسف/12، 55چنان‌که مأمور آوردن تخت بلقیس نیز امانتداری خود را دلیل بر شایستگی خود برای انجام این مسئولیت برشمرد:{{متن قرآن|«اَنا ءاتیکَ بِهِ قَبلَ اَن تَقومَ مِن مَقامِکَ واِنّی عَلَیهِ لَقَویٌّ اَمین»}}(نمل/27، 39) از این آیه فهمیده می‌شود که امانتداری از ملاکهای سپردن مسئولیتها در نزد سلیمان بوده است.
+
[[قرآن]] در آیه ۵۸ [[سوره نساء]] انسانها را به ردّ امانت به صاحبانشان فرمان داده است: {{متن قرآن|«إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُکمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا »}} و در آیه‌ای دیگر می‌گوید: اگر برخی از شما چیزی را به امانت نزد شما سپرد امانت گیرنده باید آن را به صاحبش باز گرداند: {{متن قرآن|«فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکمْ بَعْضًا فَلْیؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ»}} (بقره/۲،۲۸۳). آیات فوق افزون بر دلالت بر [[واجب|وجوب]] ردّ امانت، بر حفظ و عدم وارد کردن نقص و عیبی به آن<ref>. مجمع البیان، ج ۲، ص ۶۸۶؛ کنزالعرفان، ج ۲، ص ۷۶؛ فقه‌الصادق(علیه السلامج ۱۵، ص ۱۲۷؛ ج ۱۹، ص ۳۱۸.</ref> از باب مقدمه واجب نیز دلالت دارد، زیرا تا امانت حفظ نشود بازگرداندن آن ممکن نیست.<ref>. جواهرالکلام، ج ۲۷، ص ۱۰۱-۱۰۲.</ref> همچنین آیات فوق، عام بوده و همه امانتها اعم از مادی و معنوی و تمام افراد اعم از مسلمان یا کافر و نیکوکار یا فاسق را شامل است و روایات اسلامی نیز بر ادای امانت به صاحب آن هرچند فاسق یا قاتل [[اهل البیت|اهل‌بیت]](علیهم السلام) باشد، تأکید کرده است.<ref>. الکافی، ج ۲، ص ۶۳۶؛ ج ۵، ص ۱۳۲-۱۳۳؛ دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۴۸۸؛ وسائل‌الشیعه، ج ۱۹، ص ۷۱-۷۶.</ref>
  
2. محبت الهی:
+
۲. حرمت خیانت در امانت:
  
قرآن در آیات 75 آل‌عمران/3 از امانتداری برخی از اهل کتاب یاد کرده سپس آن دسته از کسانی را که امانتدار بوده و به عهد خود وفا می‌کنند جزو پرهیزکاران و محبوب خداوند برشمرده است:{{متن قرآن|«ومِن اَهلِ الکِتبِ مَن اِن تَأمَنهُ بِقِنطار یُؤَدِّهِ اِلَیکَ... * بَلی مَن اَوفی بِعَهدِهِ واتَّقی فَاِنَّ اللّهَ یُحِبُّ المُتَّقین»}} (آل‌عمران/3، 75  76)
+
[[خیانت]] در امانت دیگران به هر صورتی [[حرام]] است: {{متن قرآن|«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِکمْ»}} (انفال/۸، ۲۷). جمله {{متن قرآن|«تَخُونُوا أَمَانَاتِکمْ»}} عطف به جملات پیشین بوده (و «لا» در تقدیر بوده) مقصود «لاتَخونوا اَماناتِکم» است؛ یعنی در امانتهای خدا و رسول و نیز امانتهای خودتان خیانت نورزید.<ref>. التفسیر الکبیر، ج ۵، ص ۴۷۵؛ التحریر والتنویر، ج۹، ص ۳۲۴؛ المیزان، ج ۹، ص ۵۴.</ref> قول دیگر این است که «لا» در تقدیر نبوده و این جمله جواب جمله {{متن قرآن|«لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ»}} است و معنای آیه چنین می‌شود که به امانتهای خدا و رسول او خیانت نورزید که در این صورت در امانتهای خودتان خیانت ورزیده‌اید<ref>. التفسیرالکبیر، ج۵، ص۴۷۵؛ المیزان، ج۹، ص ۵۵.</ref>، زیرا امانت خدا و رسول که همان اسرار پیامبر باشد، امانت مسلمانان نیز شمرده می‌شود. قرآن در آیه ۷۵ [[سوره آل عمران|سوره آل‌عمران]] نیز خیانت گروهی از [[اهل کتاب]] ([[یهود]]) در امانتهای غیر همکیشان خود را طرح نموده و آنان را بدین جهت نکوهش کرده است: {{متن قرآن|«وَمِنْ أَهْلِ الْکتَابِ... مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینَارٍ لَا یؤَدِّهِ إِلَیک إِلَّا مَا دُمْتَ عَلَیهِ قَائِمًا ۗ ذَٰلِک بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَیسَ عَلَینَا فِی الْأُمِّیینَ سَبِیلٌ وَیقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْکذِبَ وَهُمْ یعْلَمُونَ»}}. از مذمت یهود از سوی خدا به سبب این عمل آنان برمی‌آید که خیانت در امانت از دیدگاه شرایع الهی عملی ناروا و ناپسند است.
  
3. فلاح و رستگاری:
+
۳. عدم ضمان امین:
  
مؤمنان امانتدار و پایبند به عهد خود با دیگران رستگارند:{{متن قرآن|«قَد اَفلَحَ المُؤمِنون *... والَّذینَ هُم لاَِمنتِهِم و عَهدِهِم رعون»}} (مؤمنون/23، 1، 8)
+
اگر امانت بدون تفریط و تعدی، تلف یا نقصی بر آن وارد شود، امانت گیرنده ضامن نیست<ref>. القواعد الفقهیه، ج ۲، ص ۱۲.</ref>: {{متن قرآن|«مَا عَلَى الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ »}} (توبه/۹، ۹۱)؛ اما در صورت تعدی یا کوتاهی، شخص ضامن است.<ref>. جواهر الکلام، ج ۲۷، ص ۲۸.</ref> برخی با استناد به آیه فوق گفته‌اند: ضامن نبودن امین تنها در امانتهایی است که امانت‌گیرنده نسبت به صاحب امانت محسن و نیکوکار شمرده می‌شود؛ اما در امانتهایی که وی به نفع خودش در امانت تصرف می‌کند، مانند [[عاریه]] یا [[اجاره]]، شخص محسن شمرده نشده و ضامن خواهد بود.<ref>. القواعد الفقهیه، ج ۲، ص ۱۲.</ref>
  
4. پاداش دنیوی و اخروی:
+
۴. تقاص از امانت:
 
 
امانتداران هم در دنیا و هم در آخرت از پاداش الهی برخوردارند. از جمله پاداشهای دنیوی می‌تواند همان اعتماد دیگران و سپردن امور به دست آنان باشد، چنان‌که قرآن از امانتداری یوسف و سپردن امور به آن حضرت و بهره‌مندی وی از نعمتهای دنیوی سخن به میان آورده و در ادامه آن را پاداش نیکوکاران دانسته است:{{متن قرآن|«قالَ اجعَلنی عَلی خَزائِنِ الاَرضِ اِنّی حَفیظٌ عَلیم * وکَذلِکَ مَکَّنّا لِیوسُفَ فِی الاَرضِ یَتَبَوَّاُ مِنها حَیثُ یَشاءُ نُصِیبُ بِرَحمَتِنا مَن نَشاءُ ولا نُضیعُ اَجرَ المُحسِنین»}} (یوسف/12، 55  56) سپس قرآن پاداش اخروی این افراد را وراثت بهشت و جاویدان بودن در آن دانسته است که بسیار بهتر و بالاتر از پاداش دنیوی است:{{متن قرآن|«والَّذینَ هُم لاَِمنتِهِم وعَهدِهِم رعون *... اُولئِکَ هُمُ الورِثون * اَلَّذینَ یَرِثونَ الفِردَوسَ هُم فیها خلِدون»}} (مؤمنون/23، 8، 10  11 و نیز معارج/70، 32، 35)
 
  
 +
بدهکاری که از دادن حق دیگری امتناع می ورزد و مالی در نزد صاحب حق به امانت گذارده، آیا صاحب حق می‌تواند حق خویش را از امانت تقاص کند یا نه؟ برخی از فقیهان با استناد به آیه ۱۲۶ [[سوره نحل]] که مقابله به مثل را جایز شمرده: {{متن قرآن|«و اِن عاقَبتُم فَعاقِبوا بِمِثلِ ما عوقِبتُم»}} این عمل را جایز شمرده‌اند<ref>. مختلف الشیعه، ج ۵، ص ۳۰؛ التحریر والتنویر، ج ۵، ص ۹۲؛ المنیر، ج ۱۴، ص ۲۷۳.</ref>؛ اما بسیاری از فقیهان [[امامیه]]<ref>. الخلاف، ج۶، ص۳۵۵۳۵۶؛ مختلف‌الشیعه، ج ۵، ص ۳۰.</ref> و [[اهل سنت]]<ref>. التحریر والتنویر، ج۵، ص۹۲؛ المنیر، ج۱۴، ص۲۷۴؛ المغنی، ج ۱۲، ص ۲۲۹  ۲۳۰.</ref> آن را ممنوع می‌دانند. در روایات پرشماری از [[پیامبر اسلام|پیامبر]](صلی الله علیه وآله) و [[اهل بیت]](علیهم السلام) این عمل خیانت در امانت شمرده شده و مسلمانان از ارتکاب آن منع گردیده‌اند.<ref>. تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۳۴۸؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۴، ص ۱۲-۱۵؛ مسند احمد، ج ۴، ص ۴۲۳.</ref>
 
==پانویس==
 
==پانویس==
 
{{پانویس}}
 
{{پانویس}}
 +
==منابع==
  
==منبع==
+
*"امانت"، حمیده عبداللهی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۴.
 
 
  
دائره المعارف قرآن کریم، ج4، مدخل "امانت" از حمیده عبداللهی و بخش فقه و حقوق[http://maarefquran.com/Files/viewdmaarefBooks.php?bookId=4]
+
[[رده:واژگان قرآنی]]
 +
[[رده:احکام روابط اجتماعی]]
 +
<references />

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۶ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۳۳


Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف قرآن کریم است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

«اَمانت» در مقابل «خیانت»، به معنای حفظ حقوق مالی و غیر مالی دیگران است و شامل امانت‌های الهی و امانت‌های مردم می‌شود. امانت در اسلام از اهمیت و جایگاه والایی برخوردار بوده و قرآن کریم در آیات متعدد مسلمانان را به توجه و حفظ امانت دیگران سفارش کرده است.

واژه‌شناسی

«امانت» ضد «خیانت» است[۱] و از «ا-م-ن» به معنای آرامش، سکون و بر طرف شدن خوف و اضطراب[۲] گرفته شده و به معنای تأمین امنیت حقی از حقوق به وسیله عهد، وصیت و مانند آن است.[۳] یا به معنای حالتی است که انسان را به حفظ حقوق دیگران برانگیخته و او را از تضییع یا تصرف در آن باز می‌دارد.[۴] این واژه بر اعیان نیز اطلاق شده و به مالی که در نزد دیگری به امانت سپرده شود «امانت»[۵] و به شخص مورد اعتماد که امانت به او سپرده می‌شود «امین»[۶] و امانت‌دار گویند.

این موضوع در قرآن با واژه‌های مختلفی آمده است؛ مانند: «امانت» که ۶ بار استعمال شده (بقره/۲، ۲۸۳؛ نساء/۴، ۵۸؛...)، «امین» که ۱۲ بار به‌کار رفته (اعراف/۷،۶۸، یوسف/۱۲، ۵۴؛...) و نیز «حَفیظ» یک‌ بار (یوسف/۱۲،۵۵)، «حافظون» دوبار (یوسف/ ۱۲،۱۲،۶۳)، «حافِظات للغَیب» یک بار (نساء/۴، ۳۴) و افعال «امن» و مشتقات آن ۶ بار (بقره/۲، ۲۸۳؛ آل‌عمران/۳،۷۵، یوسف/۱۲، ۶۴) به‌کار رفته است.

اهمیت و جایگاه امانت

امانت‌داری از ویژگیهای اخلاقی و صفات پسندیده بوده و در میان همه اقوام و ملتها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و عموم انسانها با هر عقیده و مذهبی امانت‌داری را ارج‌نهاده و شخص امانت‌دار را می‌ستایند. در شریعت اسلام نیز امانت از اهمیت و جایگاه والایی برخوردار است و قرآن کریم در آیات متعدد مسلمانان را به توجه و حفظ امانت دیگران سفارش کرده است؛ از جمله در آیه ۵۸ سوره نساء خداوند با تأکید به همگان فرمان می‌دهد که امانتها را به اهل آن باز گردانند: «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُکمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا». اهل امانت اختصاص به مؤمن ندارد، بلکه فاسق را نیز دربرمی‌گیرد، چنان‌که پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) فرمود: امانت را به صاحبش بازگردانید، هرچند فاسق باشد.[۷] و نیز امام سجاد(علیه السلام) فرمود: اگر قاتل پدرم حسین بن علی(علیه السلام) شمشیری که با آن پدرم را به شهادت رسانده در نزد امانت گذارد به او بازخواهم گرداند.[۸] در شأن نزول آیه فوق نیز نقل شده که پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) پس از فتح مکه کلید کعبه را که از عثمان بن طلحه کافر به امانت ستانده بود به وی بازگرداند.[۹]

قرآن کریم در آیاتی دیگر از فرشته وحی به عنوان فرشته‌ای امانتدار یاد می‌کند: «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ» (شعراء/۲۶،۱۹۳ و نیز تکویر/۸۱، ۲۱) و در آیات متعدد دیگری نیز از انبیای الهی، به عنوان فرستادگانی امین یاد کرده است: «إِنِّی لَکمْ رَسُولٌ أَمِینٌ» (شعراء/۲۶، ۱۰۷، ۱۲۵، ۱۴۳) که این امر حکایت از اهمیت امانت در نزد خداوند و رسولان او و نیز ملتهای گذشته دارد. همچنین قرآن یکی از ویژگیهای مؤمنان راستین را امانتداری آنان دانسته است: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ... وَالَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ» (مؤمنون/۲۳، ۱ و ۸) و در آیه‌ای دیگر امانتداری را مصداق تقوا و وفای به عهد برمی‌شمارد: « وَمِنْ أَهْلِ الْکتَابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطَارٍ یؤَدِّهِ إِلَیک... بَلَىٰ مَنْ أَوْفَىٰ بِعَهْدِهِ وَاتَّقَىٰ فَإِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُتَّقِینَ» (آل‌عمران/۳، ۷۵-۷۶).

در روایات اسلامی نیز بر نقش و اهمیت امانت تأکید فراوانی شده است؛ در روایتی امانت عامل استواری و نظام امت[۱۰] و در حدیثی دیگر خیانت در امانت با بی‌دینی یکسان شمرده شده است.[۱۱] در موردی دیگر امام صادق(علیه السلام) معیار شخصیت و ایمان فرد را امانتداری او دانسته است؛ نه فراوانی رکوع و سجود وی.[۱۲]

اقسام امانت

امانت از جهتی دو قسم است:

الف. امانت مالکی؛

و آن در موردی است که مالی با اذن مالک در اختیار غیر قرار گیرد و سبب آن یا عقدی است که امانت موضوع اصلی آن است، مانند ودیعه؛ یا عقدی است که امانت در ضمن آن مطرح است، مانند اجاره، عاریه، مضاربه و مانند آن.[۱۳]

ب. امانت شرعی؛

و آن مالی است که به اذن شارع در اختیار غیر مالک قرار می‌گیرد و او شرعاً مکلّف به حفظ آن است؛ مانند اینکه باد لباس کسی را در خانه غیر مالکش بیندازد.[۱۴] ودیعه نیز به معنای امانت است؛ اما تفاوت آن با امانت در این است که امانت عام بوده و به مواردی که مالی با قصد یا بدون قصد در اختیار دیگری قرار می‌گیرد اطلاق می‌شود؛ اما ودیعه خاص است و تنها امانتهایی را که با قصد و انشا در اختیار کسی قرار داده شود شامل است.[۱۵] افزون بر این، ودیعه عقدی است که نیاز به ایجاب و قبول دارد و در متعاقدین شرایط عامه تکلیف شرط است[۱۶]، برخلاف امانت که در همه موارد آن این امور لازم نیست.

از جهت دیگر، امانتهایی که به دیگری سپرده می‌شود از جهت «صاحب امانت» دو قسم است:

الف. امانت‌های الهی:

قرآن در آیات متعدد از امانتهایی که خداوند در اختیار بشر نهاده سخن به میان آورده است. خداوند در آیه ۷۲ سوره احزاب می‌فرماید: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَینَ أَنْ یحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ»؛ ما امانت را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه داشتیم و آنها از پذیرش آن امتناع کردند؛ ولی انسان آن را بر دوش کشید. مراد از امانت خدا در این آیه به نظر برخی ولایت الهی، دین حق، واجبات و محرمات خدا، اطاعت از خدا، نماز و روزه[۱۷] است. برخی نیز مقصود از آن را عقل یا جمله «لا إله إلاّ اللّه» دانسته و عده‌ای گفته‌اند: مراد اعضای بدن انسان است که خداوند به عنوان امانت در اختیار انسان نهاده است و انسان باید آنها را در راهی که خدا دستور داده به‌کار گیرد.[۱۸] در روایات اهل‌بیت(علیهم السلام) امانت در آیه فوق بیشتر به ولایت، ولایت امیرمؤمنان(علیه السلام)، ولایت تمامی ائمه و امامت[۱۹] تفسیر شده است.

قرآن کریم در آیاتی دیگر، فرشته وحی را در آوردن قرآن به امانتداری متصف کرده است: «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ» (شعراء/۲۶،۱۹۳ و نیز تکویر/۸۱، ۱۹-۲۱) یا پیامبران خود را به عنوان فرستاده‌ای امین به مردم معرفی کرده‌اند: «إِنِّی لَکمْ رَسُولٌ أَمِینٌ» (شعراء/۲۶، ۱۰۷، ۱۲۵؛ اعراف/۷، ۶۸). از این آیات به دست می‌آید که قرآن و کتب آسمانی و شرایع الهی از دیگر امانتهای خداوند است که برای ابلاغ آن به مردم، به جبرئیل و انبیای الهی سپرده شده است.

در آیه ۲۷ سوره انفال نیز قرآن مسلمانان را از خیانت به خدا برحذر داشته است: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ». با توجه به شأن نزول آیه که در مورد افشای اسرار از سوی ابولبابه است،[۲۰] اسرار مسلمانان می‌تواند مصداق بارز امانت خدا در این آیه باشد. برخی نیز مقصود از خیانت در امانت خدا را ترک واجبات دانسته[۲۱] و بعضی دیگر گفته‌اند: مراد غنایم جنگی است که در دست مسلمانان بوده یا مقصود همه تکالیف الهی است.[۲۲]

اموالی که در اختیار انسان قرار دارد از دیگر امانتهای الهی است، بر همین اساس قرآن از این اموال به مال خدا یاد کرده و به مسلمانان توصیه کرده که با آن، به بردگان در راه آزادی خویش کمک کنند: «وَالَّذِینَ یبْتَغُونَ الْکتَابَ مِمَّا مَلَکتْ أَیمَانُکمْ فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیرًا وَآتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّذِی آتَاکمْ» (نور/۲۴،۳۳). و در آیه‌ای دیگر همه انسانها را جانشینان خدا در این اموال دانسته و به آنان سفارش می‌کند که از این اموال در راه او انفاق کنند: «وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ» (حدید/۵۷،۷)، ازاین‌رو انسان باید این اموال را در راهی صرف کند که صاحب اصلی آن اجازه داده است، چنان‌که امام سجاد(علیه السلام) فرمود: وقتی مال از آن خداست آن را جز در راه خدا مصرف نکن.[۲۳]

ب: امانت‌های مردم:

قسم دیگر، امانتهایی است که انسانها به یکدیگر می‌سپارند: «فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکمْ بَعْضًا» (بقره/۲، ۲۸۳) و امانتگذار در این قسم، گاه پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)، امام معصوم(علیه السلام) و حاکم اسلامی و گاهی مردم عادی‌اند. در آیه ۲۷ سوره انفال، قرآن مسلمانان را از خیانت به پیامبر و امانتهای خود برحذر داشته است: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِکمْ» که به نظر مفسران مقصود از امانتهای پیامبر(صلی الله علیه وآله)، اسرار آن حضرت است که در نزد مسلمانان قرار داشت.[۲۴] برخی نیز مراد از آن را سنت پیامبر(صلی الله علیه وآله) و... یا اوامر و نواهی آن حضرت[۲۵] دانسته‌اند. به نظر برخی، مراد از امانت پیامبر غنایم جنگی است که آن حضرت در دست مسلمانان قرار داده که قرآن به مسلمانان فرمان می‌دهد که قبل از قسمت در آن خیانت نکنند،[۲۶] و مقصود از امانت مردم: «أَمَانَاتِکمْ» اموال و اسراری است که افراد در نزد یکدیگر به امانت می‌گذارند.[۲۷]

در آیه ۷۵ سوره آل‌عمران نیز از اموال فراوان یا اندک به عنوان امانت مردم یاد شده و اهل کتاب در نگهداری این امانتها به دو دسته امین و غیر امین تقسیم شده‌اند: «وَمِنْ أَهْلِ الْکتَابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطَارٍ یؤَدِّهِ إِلَیک وَمِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینَارٍ لَا یؤَدِّهِ إِلَیک». مقصود از این دو گروه به نظر برخی، یهودیان هستند که برخی از آنان امانتدار و گروهی دیگر خائن به امانات بودند[۲۸]؛ اما قول دیگر این است که مراد از امانتداران مسیحیان و مقصود از غیر امانتداران یهودیان هستند که خیانت در امانت غیر همکیشان خود را جایز شمرده و این عمل را به خداوند نسبت می‌دادند.[۲۹] قول دیگر این است که امانتداران یهودیانی هستند که اسلام آورده‌اند و خیانتکاران کسانی هستند که به شریعت خود مانده و طبق عقیده خود نسبت به امانت غیر یهود احساس مسئولیتی ندارند.[۳۰]

امانت مردم گاه می‌تواند یک انسان باشد، چنان‌که برادران حضرت یوسف (علیه السلام) از آن جهت که پدرشان آنان را امین بر یوسف نمی‌دانست وی را سرزنش کردند: «قَالُوا یا أَبَانَا مَا لَک لَا تَأْمَنَّا عَلَىٰ یوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ» (یوسف/۱۲،۱۱) و با معرفی خود به وصف امانتداری خواستار به همراه بردن یوسف شدند: «أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا یرْتَعْ وَیلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ» (یوسف/۱۲،۱۲)؛ ولی پس از به همراه بردن یوسف به عهد خود در حفظ او وفا نکردند (یوسف/۱۲،۱۵ ۱۸)، ازاین‌رو وقتی آنان برای بار دیگر بنیامین را برای همراهی خود از پدر طلب کردند (یوسف/۱۲،۶۳)، حضرت یعقوب (علیه السلام) آنان را به سبب خیانت پیشین امین بر وی ندانست: «قَالَ هَلْ آمَنُکمْ عَلَیهِ إِلَّا کمَا أَمِنْتُکمْ عَلَىٰ أَخِیهِ مِنْ قَبْلُ» (یوسف/۱۲،۶۴) و از آنان وثیقه‌ای اطمینان آور خواست و پس از گرفتن وثیقه، بنیامین را به آنان سپرد. (یوسف/۱۲،۶۴)

گاه نیز امانت انسانها، مسئولیتها و مقامهای دنیوی است، بر همین اساس دختران حضرت شعیب به پدر پیشنهاد کردند که برای برعهده گرفتن چوپانی و دیگر کارهای آنان حضرت موسی (علیه السلام) را به اجیری بگیرد، زیرا او مسئولیت‌پذیر و امانتدار است: «قَالَتْ إِحْدَاهُمَا یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِی الْأَمِینُ» (قصص/۲۸، ۲۶). حضرت یوسف(علیه السلام) نیز بدان جهت که خود را در احراز مسئولیتها امانتدار می‌دانست به عزیز مصر پیشنهاد کرد که مسئولیت خزانه‌داری وی را بر عهده گیرد: «قَالَ اجْعَلْنِی عَلَىٰ خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ» (یوسف/۱۲،۵۵) و نیز آنگاه که حضرت سلیمان (علیه السلام) اراده کرد مأموریت آوردن تخت بلقیس را به یکی از مأموران خود بسپارد، یکی از جنیان با این استدلال که فردی قوی و امانتدار است برای پذیرش این مسئولیت پیشگام گردید: «وَإِنِّی عَلَیهِ لَقَوِی أَمِینٌ» (نمل/۲۷،۳۹).

همچنین از دیگر امانتهای بشری حفظ اسرار خانوادگی است که زن و شوهر باید به آن ملتزم باشند، ازاین‌رو قرآن یکی از اوصاف زنان شایسته و مؤمن را رازداری آنان برشمرده است: «فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَیبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ» (نساء/۴،۳۴).

احکام امانت

۱. وجوب حفظ و بازگرداندن امانت:

قرآن در آیه ۵۸ سوره نساء انسانها را به ردّ امانت به صاحبانشان فرمان داده است: «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُکمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا » و در آیه‌ای دیگر می‌گوید: اگر برخی از شما چیزی را به امانت نزد شما سپرد امانت گیرنده باید آن را به صاحبش باز گرداند: «فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکمْ بَعْضًا فَلْیؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ» (بقره/۲،۲۸۳). آیات فوق افزون بر دلالت بر وجوب ردّ امانت، بر حفظ و عدم وارد کردن نقص و عیبی به آن[۳۱] از باب مقدمه واجب نیز دلالت دارد، زیرا تا امانت حفظ نشود بازگرداندن آن ممکن نیست.[۳۲] همچنین آیات فوق، عام بوده و همه امانتها اعم از مادی و معنوی و تمام افراد اعم از مسلمان یا کافر و نیکوکار یا فاسق را شامل است و روایات اسلامی نیز بر ادای امانت به صاحب آن هرچند فاسق یا قاتل اهل‌بیت(علیهم السلام) باشد، تأکید کرده است.[۳۳]

۲. حرمت خیانت در امانت:

خیانت در امانت دیگران به هر صورتی حرام است: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِکمْ» (انفال/۸، ۲۷). جمله «تَخُونُوا أَمَانَاتِکمْ» عطف به جملات پیشین بوده (و «لا» در تقدیر بوده) مقصود «لاتَخونوا اَماناتِکم» است؛ یعنی در امانتهای خدا و رسول و نیز امانتهای خودتان خیانت نورزید.[۳۴] قول دیگر این است که «لا» در تقدیر نبوده و این جمله جواب جمله «لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ» است و معنای آیه چنین می‌شود که به امانتهای خدا و رسول او خیانت نورزید که در این صورت در امانتهای خودتان خیانت ورزیده‌اید[۳۵]، زیرا امانت خدا و رسول که همان اسرار پیامبر باشد، امانت مسلمانان نیز شمرده می‌شود. قرآن در آیه ۷۵ سوره آل‌عمران نیز خیانت گروهی از اهل کتاب (یهود) در امانتهای غیر همکیشان خود را طرح نموده و آنان را بدین جهت نکوهش کرده است: «وَمِنْ أَهْلِ الْکتَابِ... مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینَارٍ لَا یؤَدِّهِ إِلَیک إِلَّا مَا دُمْتَ عَلَیهِ قَائِمًا ۗ ذَٰلِک بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَیسَ عَلَینَا فِی الْأُمِّیینَ سَبِیلٌ وَیقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْکذِبَ وَهُمْ یعْلَمُونَ». از مذمت یهود از سوی خدا به سبب این عمل آنان برمی‌آید که خیانت در امانت از دیدگاه شرایع الهی عملی ناروا و ناپسند است.

۳. عدم ضمان امین:

اگر امانت بدون تفریط و تعدی، تلف یا نقصی بر آن وارد شود، امانت گیرنده ضامن نیست[۳۶]: «مَا عَلَى الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ » (توبه/۹، ۹۱)؛ اما در صورت تعدی یا کوتاهی، شخص ضامن است.[۳۷] برخی با استناد به آیه فوق گفته‌اند: ضامن نبودن امین تنها در امانتهایی است که امانت‌گیرنده نسبت به صاحب امانت محسن و نیکوکار شمرده می‌شود؛ اما در امانتهایی که وی به نفع خودش در امانت تصرف می‌کند، مانند عاریه یا اجاره، شخص محسن شمرده نشده و ضامن خواهد بود.[۳۸]

۴. تقاص از امانت:

بدهکاری که از دادن حق دیگری امتناع می ورزد و مالی در نزد صاحب حق به امانت گذارده، آیا صاحب حق می‌تواند حق خویش را از امانت تقاص کند یا نه؟ برخی از فقیهان با استناد به آیه ۱۲۶ سوره نحل که مقابله به مثل را جایز شمرده: «و اِن عاقَبتُم فَعاقِبوا بِمِثلِ ما عوقِبتُم» این عمل را جایز شمرده‌اند[۳۹]؛ اما بسیاری از فقیهان امامیه[۴۰] و اهل سنت[۴۱] آن را ممنوع می‌دانند. در روایات پرشماری از پیامبر(صلی الله علیه وآله) و اهل بیت(علیهم السلام) این عمل خیانت در امانت شمرده شده و مسلمانان از ارتکاب آن منع گردیده‌اند.[۴۲]

پانویس

  1. لسان العرب، ج ۱، ص ۲۲۳، «امن»؛ لغت‌نامه، ج ۲، ص ۲۸۴۱.
  2. . التحقیق، ج ۱، ص ۱۵۰، «امن».
  3. المیزان، ج ۹، ص ۵۴.
  4. . التحریر والتنویر، ج ۸، ص ۲۰۳.
  5. . مفردات، ص ۹۰، التحقیق، ج ۱، ص ۱۵۰، «امن».
  6. . لسان العرب، ج‌۱، ص‌۲۲۳؛ فرهنگ معارف اسلامی، ج‌۱، ص‌۲۲۸.
  7. . تحف العقول، ص ۱۷۵؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۴، ص ۱۱؛ الدرالمنثور، ج ۲، ص ۵۷۲.
  8. . الامالی، ص ۳۱۹؛ وسائل الشیعه، ج ۱۹، ص ۷۶.
  9. . جامع‌البیان، مج ۴، ج ۵، ص ۲۰۱؛ مجمع‌البیان، ج ۳، ص ۹۹؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص ۱۶۶.
  10. . الکاشف، ج ۲، ص ۳۵۶.
  11. . مسند احمد، ج۳، ص۵۹۴؛ مستدرک‌الوسائل، ج۱۴، ص ۶.
  12. . وسائل‌الشیعه، ج۱۹، ص۶۸؛ الاختصاص، ص ۲۲۹.
  13. . الروضة‌البهیه، ج۴، ص۲۳۵ ۲۳۶؛ کنزالعرفان، ج۲، ص ۷۶؛ مصطلحات الفقه، ص ۸۷.
  14. . الروضة‌البهیه، ج۴، ص۲۳۶؛ کنزالعرفان، ج۲، ص۷۶.
  15. . التعریفات، ص ۳۲۵.
  16. . مصطلحات الفقه، ص ۵۵۵.
  17. . جامع‌البیان، مج۱۲، ج۲۲، ص۶۶۶۹؛ مجمع‌البیان، ج ۸، ص۵۸۴ ۵۸۵؛ نورالثقلین، ج۴، ص۳۱۳.
  18. . التفسیر الکبیر، ج‌۲۵، ص‌۲۳۵؛ تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۱۶۳؛ المیزان، ج‌۱۶، ص‌۳۵۲.
  19. . بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۲۷۹ ۲۸۳؛ البرهان، ج ۴، ص۴۹۹ ۵۰۲؛ نورالثقلین، ج۴، ص۳۱۳ ۳۱۴.
  20. . جامع‌البیان، مج۶، ج۹، ص۲۹۲-۲۹۳؛ مجمع‌البیان، ج ۴، ص ۸۲۴؛ التفسیر الکبیر، ج ۵، ص ۴۷۵.
  21. . مجمع البیان، ج ۴، ص ۸۲۴.
  22. . التفسیر الکبیر، ج ۵، ص ۴۷۵.
  23. . تحف العقول، ص ۲۶۷؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۱، ص ۱۶۴.
  24. . تفسیر قرطبی، ج ۷، ص ۲۵۱.
  25. . جامع‌البیان، مج۶، ج۹، ص۲۹۴ ۲۹۵؛ مجمع‌البیان، ج ۴، ص ۸۲۴.
  26. . التفسیر الکبیر، ج ۵، ص ۴۷۵.
  27. . المیزان، ج ۹، ص ۵۵.
  28. . جامع البیان، مج ۳، ج ۳، ص ۴۳۰؛ المنیر، ج ۳، ص ۲۶۶.
  29. . الکشاف، ج۱، ص ۳۷۵؛ مجمع‌البیان، ج۲، ص۷۷۷؛ فقه القرآن، ج ۲، ص۶۱.
  30. . التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۲۶۲.
  31. . مجمع البیان، ج ۲، ص ۶۸۶؛ کنزالعرفان، ج ۲، ص ۷۶؛ فقه‌الصادق(علیه السلام)، ج ۱۵، ص ۱۲۷؛ ج ۱۹، ص ۳۱۸.
  32. . جواهرالکلام، ج ۲۷، ص ۱۰۱-۱۰۲.
  33. . الکافی، ج ۲، ص ۶۳۶؛ ج ۵، ص ۱۳۲-۱۳۳؛ دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۴۸۸؛ وسائل‌الشیعه، ج ۱۹، ص ۷۱-۷۶.
  34. . التفسیر الکبیر، ج ۵، ص ۴۷۵؛ التحریر والتنویر، ج۹، ص ۳۲۴؛ المیزان، ج ۹، ص ۵۴.
  35. . التفسیرالکبیر، ج۵، ص۴۷۵؛ المیزان، ج۹، ص ۵۵.
  36. . القواعد الفقهیه، ج ۲، ص ۱۲.
  37. . جواهر الکلام، ج ۲۷، ص ۲۸.
  38. . القواعد الفقهیه، ج ۲، ص ۱۲.
  39. . مختلف الشیعه، ج ۵، ص ۳۰؛ التحریر والتنویر، ج ۵، ص ۹۲؛ المنیر، ج ۱۴، ص ۲۷۳.
  40. . الخلاف، ج۶، ص۳۵۵۳۵۶؛ مختلف‌الشیعه، ج ۵، ص ۳۰.
  41. . التحریر والتنویر، ج۵، ص۹۲؛ المنیر، ج۱۴، ص۲۷۴؛ المغنی، ج ۱۲، ص ۲۲۹ ۲۳۰.
  42. . تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۳۴۸؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۴، ص ۱۲-۱۵؛ مسند احمد، ج ۴، ص ۴۲۳.

منابع

  • "امانت"، حمیده عبداللهی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۴.