اضطراب

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

«اِضطراب» در مقابل «اطمینان»، به معنای عدم ثبات و آرامش قلب است. روش عالمان اخلاق در درمان اضطراب، برگرفته از آیات و روایات، و در جهت پرورش بُعد روحی و معنوی افراد است. در تعالیم اسلامی، بهترین روش برای درمان اضطراب ایمان به خدا و ذکر و یاد او، معرفی شده است.

تعریف اضطراب

"اضطراب" در لغت به معنای زیاد این طرف و آن طرف در زمین راه رفتن است که از "الضّرب فی الأرض" گرفته شده و در حقیقت نشان از عدم ثبات و آرامش است. در مقابل آن، کلمه "سکینة" و "اطمینان" قرار دارد که این دو کلمه در مورد سکون و آرامش قلب استعمال مى‌شود و معنایش قرار گرفتن دل و نداشتن اضطراب باطنى در تصمیم و اراده است.

در اصطلاح روان­شناسی، اضطراب عبارت است از حالتی نامطبوع همراه با انتظاری نامطمئن از بروز حادثه ­ای زیان ­آور.

وجود مجموعه ­ای از علائم جسمی، فکری و احساسی، نشانه وجود اضطراب است:

علائم جسمی: تپش قلب، تنگی­ نفس، از دست دادن اشتها، تهوع، بی­خوابی، تکرار ادرار، چهره برافروخته، تعرّق، اختلال گفتار و بیقراری.

علائم فکری-احساسی: سردرگمی، عصبی بودن، بی­ طاقتی، حواس ­پرتی، نگرانی، وحشت­زدگی، افسردگی، دلواپسی، کم­رویی، گوش ­به ­زنگی و حالت ترسناک یا هیجان­زده به خود گرفتن.

اضطراب بهنجار و نابهنجار

اضطراب در برخی مواقع، سازندگی و خلاقیت را در فرد ایجاد می‌کند، امکان تجسم موقعیت‌ها و سلطه بر آن‌ها را فراهم می‌آورد و یا آن‌که وی را برمی‌انگیزد تا به طور جدی با مسئولیت مهمی مانند آماده شدن برای یک امتحان علمی یا پذیرفتن یک وظیفه­ اجتماعی مواجه شود.

اما اگر اضطراب از این حد فراتر رود و از حالت سازندگی خارج شده، جنبه مزمن و مداوم پیدا کند، نه تنها نمی‌توان این صورت را پاسخی سازش یافته دانست، بلکه باید آن را به منزله منبع شکست، سازش نایافتگی و استیصال گسترده‌ای تلقی کرد که فرد را از بخش عمده‌ای از امکاناتش محروم می‌کند، آزادی و انعطاف او کاهش می‌یابد و طیف گسترده اختلال‌های اضطرابی را به وجود می‌آورد.

عوامل اضطراب

عواملی که سبب ایجاد حالت اضطراب در شخص می­ شوند را به طور کلی می ­توان به دو گروه تقسیم نمود:

• گروه اول، آن دسته عواملی هستند که با اثرگذاری بر ساختمان بدن و جسم موجب اضطراب می ­شوند؛ که به طور مثال می­توان از برخی بیماری­ها و ضعف­های جسمی همچون بیماری­های قلبی و عصبی و تنفسی نام برد.
• گروه دوم، آن دسته عواملی هستند که از روان و افکار شخص مضطرب نشأت گرفته و موجب بروز مشکل می­ گردند. برخی از این گونه افکار و حالات روحی عبارتند از:

• شکست­ هایی که در گذشته فرد با آنها روبرو شده است.
• گناهان گذشته.
• انجام ندادن بسیاری از وظایفی که بر دوشش بوده و به عنوان زیربنای اعمال آینده­ اش محسوب می ­شده ­اند.
• بر وفق مراد نبودن امور.
• توقع بیش از حد انسان از خود.
• توجه به انتظارات بیش از حد دیگران نسبت به خود.
• توقع نابجای فرد از دیگران.

درمان اضطراب

پزشکان و روان­پزشکان راه­های گوناگونی را برای درمان این بیماری به بیماران پیشنهاد می­ کنند که از جمله­ این روش­ها می ­توان به دارو درمانی، روان درمانی و رفتار درمانی و... اشاره نمود. اما آنچه که مدّ نظر حوزه­ اخلاق است، شیوه ­های درمان اضطراب ناشی از عوامل روحی و روانی است. روش عالمان اخلاق در درمان اضطراب برگرفته از آیات و روایات، و در جهت پرورش بُعد روحی و معنوی افراد است. برخی راهکارهایی که دین اسلام در این رابطه ارائه می­ کند، عبارتند از:

۱. مشورت با دیگران:

همواره ترس از نتیجه­ بسیاری از کارها که انسان آگاهی کامل به تمام جوانب آن ندارد، موجب دلهره و اضطراب در برخورد با آن کار و عمل می­ شود. در این گونه موارد، مشورت کردن با اهل فن، بسیاری از موانع را برای انسان آشکار نموده و روش­های آسان دستیابی به آن را می­ نمایاند. خداوند متعال نظرخواهی از دیگران را، ویژگی مومنان برشمرده و به پیامبر خویش نیز سفارش به مشورت با دیگران نموده است.

۲. راز و نیاز با خدا:

یکی از شیوه­ های درمان اضطراب دعا کردن است. هنگامی که شخصی دعا می ­کند، خویشتن را به قوه­ محرکه­ پایان ناپذیری که آفرینش و تمامی کائنات در تحت اختیار اوست، متصل می­ کند. ایجاد ارتباط با چنین موجودی آرامش وصف ناپذیری به انسان می دهد. از سوی دیگر، یادآوری مشکلات و بازگو نمودن آنها در هنگام دعا نه تنها در حالات عاطفی مؤثر بوده؛ بلکه در کیفیات بدنی نیز تأثیر داشته و سبب بهبودی می­ شود. احساس این که انسان می ­تواند با نیایش، خواست ها، کاستی­ها و ناآرامی­ های خویش را به درگاه معبودی که قادر متعال است اظهار کند، سبب آرامش می­ گردد.

۳. ایمان به خدا:

ترس از چیزهای واهی و نامعلوم، جزو دست‌آویزهای شیطان برای ناامید کردن انسان­ها از زندگی هدف­دار در این دنیاست. در تعالیم اسلامی بهترین روش برای درمان اضطراب "ایمان به خدا" معرفی شده است. به تعبیر قرآن، انسان آرامش واقعى را که دیگر هر گونه اضطراب و تزلزل از او گرفته شود، تنها وقتى پیدا مى‌کند که به ذکر و یاد خدا برسد. یاد خدا از روى ایمان و معرفت کامل است که آرامش کامل به انسان مى‌دهد. با مراجعه به آیات و روایات، چگونگی تأثیر ایمان بر آرامش روانی انسان به شیوه ­های گوناگون بیان شده است. انسان برای رسیدن به آرامش و رهاساختن خویش از دست عوامل اضطراب، تکیه ­گاهی لازم دارد که جاویدان و فناناپذیر، عالم و دانا، قادر و توانا باشد و یک چنین تکیه­ گاهی تنها در سایه­ ایمان به خدا فراهم می­ گردد؛ «آنها که ایمان آوردند، و ایمان خود را با شرک و ستم نیالودند، ایمنى تنها از آن آنهاست و آنها هدایت‌ یافتگانند!».

«قلبی که در آن نور توحید و معرفت کمال مطلق تابیده باشد، دارای طمأنینه و ثبات و تأنی و قرار است. دلی که نورانی به معرفت حق - جلّ و اعلی - شده باشد، مجاری امور را به قدرت او می­ داند و خود و جدیت و حرکت و سکون خود و همه­ موجودات را از او می­داند و زمام امر موجودات را بدست خود آنها نمی ­داند. چنین قلبی اضطراب و شتاب­زدگی و بی­قراری ندارد. و به ­عکس، دلی که از معرفت، محتجب و در حجاب­های خودبینی و شهوات و لذات حیوانی اندر است، از فوت لذات حیوانی خوفناک است. چنین شخصی طمأنینه قلب را از دست داده و در کارها با عجله و شتاب­زدگی اقدام می­ کند».

در مقابلِ انسان­هایی که از گذشته تاریک خود نگرانند، انسانی که خدای خویش را شناخته و به او ایمان دارد، اعتقادش این است که خداوند ستارالعیوب است؛ زشتی­های او را می ­پوشاند و زیبایی ­ها را آشکار می­ کند و فرصت جبران به او را خواهد داد. امیرمومنان علی علیه السلام می ­فرماید: «گناهى که پس از آن مهلت دو رکعت نماز داشته باشم مرا اندوهگین نمى‌دارد».

۴. عمل به وظیفه نه نتیجه:

طبق معارف اسلامی، در صورتی که انسان به واسطه قدرت نداشتن یا تقدیر الهی در کاری موفق نشد، می‌گوید من به وظیفه خود عمل نمودم، پیروزی و شکست و عزت و ذلت، همه دست خداست. درست است که انسان در مقابل اعمالش مسئول است و بر اساس عملکردش مجازات می‌شود و به اندازه سعی و کوشش خود بهره می‌گیرد و آنچه بکارد می‌درود، ولی مسئولیت او به اندازه توان عملی و قدرت اوست، پس انسان مأمور به وظیفه است، نه نتیجه. مطابق این دیدگاه و با تقویت آن در درون، اکثر فشارهای روانی و اضطراب­ها کاهش می‌یابد.

۵. آینده­ روشن پرهیزکاران:

بسیاری از انسان­ها به دلیل ترس از آینده، احتمال از بین رفتن داشته­ ها و نعمت­ها و به وجود آمدن گرفتاری­ها، مضطرب و نگرانند؛ ولی ایمان به خداوند قادر متعال که همواره کفالت بندگان خویش را بر عهده دارد، می­ تواند این گونه نگرانی­ ها را از میان ببرد و به انسان آرامش دهد. خداوند متعال در کتاب آسمانی قرآن بارها این وعده را به کسانی که به خداوند ایمان آورده و کارهای نیک انجام می­ دهند داده است که آنها دچار هیچ­گونه ترس و اندوهی نخواهند شد و آینده از آن پرهیزکاران است.

۶. شناخت مرگ:

گروهی از انسان­ها نیز به دلیل ترس و وحشت از مرگ نگران و مضطربند؛ ولی آن که ایمان به خدا دارد، مرگ را ملاقات با خدا می داند و چون معتقد است «آخرت بهتر و پایدارتر است!» راهش را بسیار روشن و آینده ­اش را بهتر از گذشته می ­داند. توجه به این مقوله، انسان را هر چه بیشتر به لازمه­ جهان‌بینی الهی آگاه و آشنا می‌نماید و آن عبارت از هدفدار بودن جهان آفرینش است که با حکمت الهی نیز سازگاری اصیل دارد؛ یعنی «ما آسمانها و زمین و آنچه را که میان آنهاست به بازیچه نیافریدیم». پس هر موجودی بر اساس برنامه‌ای سنجیده و حساب شده به این جهان گام می‌نهد و خود را به سوی هدف حکیمانه‌ای که رسیدن به لقاءاللّه‌ و سفر به سرای ابدی یا جنّت رضوان الهی است، رهنمون می‌شود.

منابع

• "اضطراب"، دانشنامه پژوهه، محمد سودی، تاریخ بازیابی: ۲۷ آبان ۱۳۹۱.