غرر الحکم و درر الکلم (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) (ویرایش) |
جز |
||
| (۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{خوب}} | {{خوب}} | ||
| − | |||
{{مشخصات کتاب | {{مشخصات کتاب | ||
|عنوان= | |عنوان= | ||
| سطر ۳۰: | سطر ۲۹: | ||
از زندگانی '''عبدالواحد بن محمد تمیمی آمِدی''' آگاهی چندانی در دست نیست و سال درگذشت وی را با اختلاف، ۵۱۰، ۵۲۰ و ۵۵۰ قمری یاد کرده‌اند و [[محدث ارموی]] در مقدمه غررالحکم با استناد به قراین و شواهد، ۵۵۰ق/۱۱۵۵م را ترجیح داده است.<ref>مقدمه غررالحکم و دررالکلم، ص«عط»</ref> | از زندگانی '''عبدالواحد بن محمد تمیمی آمِدی''' آگاهی چندانی در دست نیست و سال درگذشت وی را با اختلاف، ۵۱۰، ۵۲۰ و ۵۵۰ قمری یاد کرده‌اند و [[محدث ارموی]] در مقدمه غررالحکم با استناد به قراین و شواهد، ۵۵۰ق/۱۱۵۵م را ترجیح داده است.<ref>مقدمه غررالحکم و دررالکلم، ص«عط»</ref> | ||
| − | آمدى، شاگرد احمد غزالى (م، ۵۲۰ ق)<ref>المحقق الطباطبائى، ج ۳، ص ۱۲۸۱.</ref> و استاد [[ابن شهر آشوب]] و گویا پدر شیخ فقیه، ابومحمد عبدالله بن عبدالواحد ـ استاد [[ابوالفضل شاذان بن جبرئیل قمى|شاذان بن جبریل قمى]] ـ بوده است.<ref> | + | آمدى، شاگرد احمد غزالى (م، ۵۲۰ ق)<ref>المحقق الطباطبائى، ج ۳، ص ۱۲۸۱.</ref> و استاد [[ابن شهر آشوب]] و گویا پدر شیخ فقیه، ابومحمد عبدالله بن عبدالواحد ـ استاد [[ابوالفضل شاذان بن جبرئیل قمى|شاذان بن جبریل قمى]] ـ بوده است.<ref>ریاض العلماء، ج ۳، ص ۲۸۴.</ref> |
[[محدث]] بزرگ شیعه، مرحوم حاج [[محدث نوری|میرزا حسین نورى]] هنگام شمارش مشایخ ابن شهر آشوب، از آمدى سخن گفته و با استناد به قرائن و شواهد بسیارى، [[امامیه|امامی]] بودن او را ثابت کرده است.<ref>خاتمه مستدرک، ج ۳، ص ۹۲ـ۹۶؛ مقدمه غرر الحکم، ص رـز،(ترجمه انصارى).</ref> همچنین [[میرزا عبدالله افندی|میرزا عبدالله افندى]] نویسنده کتاب [[ریاض العلماء (کتاب)|ریاض العلماء]] او را «فاضل عامل محدث امامى شیعى» دانسته است.<ref>ر.ک: ریاض العلماء، ج ۳، ص ۲۸۱ـ۲۸۲؛ مقدمه غررالحکم، ص ذ،(ترجمه انصارى).</ref> البته وى در آغاز شرح خود، [[امام علی علیه السلام|على]] علیه السلام را همچون [[اهل سنت]] با عبارت «کرم الله وجهه» ستوده است که شاید بتوان آن را بر [[تقیه]]، یا تصرف نابجاى کاتبان و ناسخان حمل کرد. | [[محدث]] بزرگ شیعه، مرحوم حاج [[محدث نوری|میرزا حسین نورى]] هنگام شمارش مشایخ ابن شهر آشوب، از آمدى سخن گفته و با استناد به قرائن و شواهد بسیارى، [[امامیه|امامی]] بودن او را ثابت کرده است.<ref>خاتمه مستدرک، ج ۳، ص ۹۲ـ۹۶؛ مقدمه غرر الحکم، ص رـز،(ترجمه انصارى).</ref> همچنین [[میرزا عبدالله افندی|میرزا عبدالله افندى]] نویسنده کتاب [[ریاض العلماء (کتاب)|ریاض العلماء]] او را «فاضل عامل محدث امامى شیعى» دانسته است.<ref>ر.ک: ریاض العلماء، ج ۳، ص ۲۸۱ـ۲۸۲؛ مقدمه غررالحکم، ص ذ،(ترجمه انصارى).</ref> البته وى در آغاز شرح خود، [[امام علی علیه السلام|على]] علیه السلام را همچون [[اهل سنت]] با عبارت «کرم الله وجهه» ستوده است که شاید بتوان آن را بر [[تقیه]]، یا تصرف نابجاى کاتبان و ناسخان حمل کرد. | ||
| − | از شیخ عبدالواحد آمدى علاوه بر غرر الحکم، کتاب دیگری با نام «الحِکم و الأحکام من کلام سید الأنام» گزارش شده است<ref>ریاض العلماء، ج ۳، ص ۲۸۴.</ref> که بر جای نمانده، اما [[حاجی خلیفه|حاجى خلیفه]]، خصوصیات و بخشى از مقدمه کتاب را در [[کشف الظنون]] نقل کرده است.<ref> | + | از شیخ عبدالواحد آمدى علاوه بر غرر الحکم، کتاب دیگری با نام «الحِکم و الأحکام من کلام سید الأنام» گزارش شده است<ref>ریاض العلماء، ج ۳، ص ۲۸۴.</ref> که بر جای نمانده، اما [[حاجی خلیفه|حاجى خلیفه]]، خصوصیات و بخشى از مقدمه کتاب را در [[کشف الظنون]] نقل کرده است.<ref>کشف الظنون، ج ۱، ص ۶۱۶.</ref> |
==محتوای کتاب== | ==محتوای کتاب== | ||
| سطر ۴۰: | سطر ۳۹: | ||
==انگیزه تألیف== | ==انگیزه تألیف== | ||
| − | مؤلف، در آغاز کتاب، انگیزه خود را از گردآورى آن، چنین بیان مى دارد: ... آن چه من را بر گرد آورى این احادیث و قلمداد کردن این کتاب برانگیخت، همانا چیزى بود که [[جاحظ|ابوعثمان جاحظ]] را دلشاد ساخته بود... و آن چیز، صد کلمه از کلماتى بود که دربردارنده انواع سودها و بخشاینده لذت ها به گوش ها بود، و آن کلمات را جاحظ از کلمات [[امیرالمومنین|امیرالمؤمنین]] گرد آورده بود. | + | مؤلف، در آغاز کتاب، انگیزه خود را از گردآورى آن، چنین بیان مى دارد: «... آن چه من را بر گرد آورى این احادیث و قلمداد کردن این کتاب برانگیخت، همانا چیزى بود که [[جاحظ|ابوعثمان جاحظ]] را دلشاد ساخته بود... و آن چیز، صد کلمه از کلماتى بود که دربردارنده انواع سودها و بخشاینده لذت ها به گوش ها بود، و آن کلمات را جاحظ از کلمات [[امیرالمومنین|امیرالمؤمنین]] علیه السلام گرد آورده بود. من ـ همین که آن را از جاحظ دیدم، خندیدم و ـ پیش خود گفتم، عجبا! پناه بر خدا از این مرد! با این که او علامه زمان و یگانه در میان همگان است، با آن سابقه علمى و اوج بلندش در دانش و چیز فهمى و نزدیکى اش با صدر اول ـ و زمان [[امام علی علیه السلام|على بن ابى طالب]] ـ و ضرب المثل بودنش در فضل به سهمى بیش تر و حظ و بهره وافرتر، چه شده است که از ماه تمام روشن، چشم پوشیده و از بسیار به کم ساخته است؟ چرا چنین کرده است؟ مگر این جزئى از کل، و اندکى از بسیار، و قطره اى از باران بى شمار بیش تر است؟ |
| − | |||
| − | من ـ همین که آن را از جاحظ دیدم، خندیدم و ـ پیش خود گفتم، عجبا! پناه بر خدا از این مرد! با این که او علامه زمان و یگانه در میان همگان است، با آن سابقه علمى و اوج بلندش در دانش و چیز فهمى و نزدیکى اش با صدر اول ـ و زمان [[امام علی علیه السلام|على بن ابى طالب]] ـ و ضرب المثل بودنش در فضل به سهمى بیش تر و حظ و بهره وافرتر، چه شده است که از ماه تمام روشن، چشم پوشیده و از بسیار به کم ساخته است؟ چرا چنین کرده است؟ مگر این جزئى از کل، و اندکى از بسیار، و قطره اى از باران بى شمار بیش تر است؟ | ||
| − | |||
| − | |||
| − | خدا مى داند که من در این کار ـ گو این که در وصف آن حضرت به مرتبه کمال رسیده باشم ـ نیستم مگر چونان کسى که دریا را با دست پیمودن و کوه را با ناخن خستن خواهد، و باز بیش از این به قصور خویش معترف است. چگونه چنین نباشد و حال آن که آن حضرت علیه السلام از چشمه سار گواراى نبوى آشامیده و علم و دانش الهى، هر دو پهلوى او را پر کرده است؛ چنان که او خود که سخنش حق و کلامش درست است فرموده: <I>بدانید میان دو پهلوى من علم فراوانى انباشته شده است، چه مى شد اگر بردارنده و نگهدارنده پیدا مى کردم و کمى دوش دل را از این بار گران الهى سبک مى کردم ... .</I><ref> ترجمه غررالحکم، ص ۳ـ۴(انصارى). </ref> | + | آن گاه من با همه گرفتارى خاطر، و کوتاهى از رتبه اهل کمال، در حالى که به عجز و ناتوانى از دریافت آن چه که فضلاى صدر اول خواسته ـ و در آن راه قدم نهاده اند، و کوتاه دستى خویش را از گردیدن در میدانشان و کم وزنى خود را در میزانشان مى دانم و اعتراف دارم، با این حال همت گماشتم تا آن جا که تیررس فکر و مطمح نظر من است، از سخنان آن حضرت گرد آورم و برخى از حکمت ها و اندکى از بسیار از سخنان آن حضرت را که سخنوران جهان و حکیمان دوران از آوردن مانندش نا امیدند، گرد آوردم. خدا مى داند که من در این کار ـ گو این که در وصف آن حضرت به مرتبه کمال رسیده باشم ـ نیستم مگر چونان کسى که دریا را با دست پیمودن و کوه را با ناخن خستن خواهد، و باز بیش از این به قصور خویش معترف است. چگونه چنین نباشد و حال آن که آن حضرت علیه السلام از چشمه سار گواراى نبوى آشامیده و علم و دانش الهى، هر دو پهلوى او را پر کرده است؛ چنان که او خود که سخنش حق و کلامش درست است فرموده: <I>بدانید میان دو پهلوى من علم فراوانى انباشته شده است، چه مى شد اگر بردارنده و نگهدارنده پیدا مى کردم و کمى دوش دل را از این بار گران الهى سبک مى کردم ...».</I><ref> ترجمه غررالحکم، ص ۳ـ۴(انصارى). </ref> |
==شیوه تدوین غررالحکم== | ==شیوه تدوین غررالحکم== | ||
| سطر ۶۱: | سطر ۵۶: | ||
#نسخه دیگرى با خط نسخ و نفیس و جلد طلا کارى بسیار عالى، لکن بدون تاریخ طى شماره ۳۰۹۲ در کتابخانه مجلس شوراى ملى موجود است. | #نسخه دیگرى با خط نسخ و نفیس و جلد طلا کارى بسیار عالى، لکن بدون تاریخ طى شماره ۳۰۹۲ در کتابخانه مجلس شوراى ملى موجود است. | ||
#نسخه دیگرى در کتابخانه ملى آقاى حاج حسین آقاى ملک طى شماره ۲۴۳۷ موجود است که نویسنده اش على بن اسماعیل بن یوسف بن خمرتکین الچلپى یا الحلبى آن را در شب ۱۳ شهر رمضان ۷۱۷ در شهر [[بغداد]] به پایان رسانیده است. | #نسخه دیگرى در کتابخانه ملى آقاى حاج حسین آقاى ملک طى شماره ۲۴۳۷ موجود است که نویسنده اش على بن اسماعیل بن یوسف بن خمرتکین الچلپى یا الحلبى آن را در شب ۱۳ شهر رمضان ۷۱۷ در شهر [[بغداد]] به پایان رسانیده است. | ||
| − | #نسخه هاى خطى زیباى دیگرى در [[قم]] و [[اصفهان]]، در نزد علماى اعلام و مهره فن به خطوط مختلف دیده شد و از جمله یک نسخه خطى بسیار نفیس و زیبا در کتابخانه مبارکه زعیم الشیعة و محیى آثار الشریعة نائب الامام [[حضرت آیت الله بروجردى]]، دیده شد و موجود است. | + | #نسخه هاى خطى زیباى دیگرى در [[قم]] و [[اصفهان]]، در نزد علماى اعلام و مهره فن به خطوط مختلف دیده شد و از جمله یک نسخه خطى بسیار نفیس و زیبا در کتابخانه مبارکه زعیم الشیعة و محیى آثار الشریعة نائب الامام [[آیت الله بروجردی|حضرت آیت الله بروجردى]]، دیده شد و موجود است. |
غرر الحکم یک مرتبه در سال ۱۲۸۰ در هندوستان بدون ترجمه و یک مرتبه هم در سال ۱۳۴۹ در صیدا در مطبعة العرفان، با حروف سربى، همان متن عربى چاپ شده است. لکن در [[ایران]]، تاکنون نسخه چاپى آن دیده نشده و کسى هم نشانى از آن ندارد...<ref> مقدمه غررالحکم، ص ش(۱۳). </ref> تا آن که در اوائل سال ۱۳۷۵ ق(۱۳۳۵ ش) بر حسب اتفاق، نسخه اى خطى از آن که متعلق به کتابخانه مرحوم علامه میرزا سید عبدالجواد عقیلى، از شاگردان آیت الله [[سید محمد مهدی بحرالعلوم|سید محمدمهدى طباطبایى بحرالعلوم]] بوده و در سال ۱۰۷۰ ق به دست محمد سلیم نگاشته شده است، به دست نام برده رسید<ref> الذریعة، ج ۱۴، ص ۱۳۷؛ الغدیر، ج ۴، ص ۱۹۳؛ مصادر نهج البلاغه و اسانیده. </ref> و او نیز بى درنگ به کار ترجمه و چاپ آن ـ به خط زیباى نسخ و نستعلیق مرحوم حاج میرزا حسن هریسى تبریزى ـ پرداخت. و بدین سان، شهرت و آوازه آن فراگیر شد و از آن پس، کتاب هاى فراوانى در ترجمه، تلخیص، تصنیف و فهرست و معجم آن نگارش یافت. | غرر الحکم یک مرتبه در سال ۱۲۸۰ در هندوستان بدون ترجمه و یک مرتبه هم در سال ۱۳۴۹ در صیدا در مطبعة العرفان، با حروف سربى، همان متن عربى چاپ شده است. لکن در [[ایران]]، تاکنون نسخه چاپى آن دیده نشده و کسى هم نشانى از آن ندارد...<ref> مقدمه غررالحکم، ص ش(۱۳). </ref> تا آن که در اوائل سال ۱۳۷۵ ق(۱۳۳۵ ش) بر حسب اتفاق، نسخه اى خطى از آن که متعلق به کتابخانه مرحوم علامه میرزا سید عبدالجواد عقیلى، از شاگردان آیت الله [[سید محمد مهدی بحرالعلوم|سید محمدمهدى طباطبایى بحرالعلوم]] بوده و در سال ۱۰۷۰ ق به دست محمد سلیم نگاشته شده است، به دست نام برده رسید<ref> الذریعة، ج ۱۴، ص ۱۳۷؛ الغدیر، ج ۴، ص ۱۹۳؛ مصادر نهج البلاغه و اسانیده. </ref> و او نیز بى درنگ به کار ترجمه و چاپ آن ـ به خط زیباى نسخ و نستعلیق مرحوم حاج میرزا حسن هریسى تبریزى ـ پرداخت. و بدین سان، شهرت و آوازه آن فراگیر شد و از آن پس، کتاب هاى فراوانى در ترجمه، تلخیص، تصنیف و فهرست و معجم آن نگارش یافت. | ||
| سطر ۹۰: | سطر ۸۵: | ||
'''تکمله‌ها:''' | '''تکمله‌ها:''' | ||
| − | *۱- [[عیون | + | *۱- [[عیون الحكم والمواعظ (کتاب)|عیون الحکم و المواعظ و ذخیرة المتعظ و الواعظ]]: نوشته کافى الدین ابوالحسن على بن محمد بن حسن بن ابى نزال لیثى واسطى، معروف به «ابن شرفیه» از علماى قرن ششم هجرى. این کتاب، حاوى بیش ترین سخنان کوتاه امیرالمؤمنین [[امام علی علیه السلام|على]] علیه السلام است و در آن ۱۳۶۲۸ حدیث گرد آمده است. نویسنده، این نوشتار را در سى باب و ۹۱ فصل تنظیم نموده است که ۲۹ باب آن به ترتیب حروف الفبا است و در باب سى ام، سخنان کوتاه حضرت را درباره [[توحید]] و وصایا آورده است. اما نسخه هاى خطى این کتاب ـ حتى نسخه اى که به دست صاحب [[ریاض العلماء]] رسیده ـ فاقد باب سى ام بوده است.<ref>ریاض العلماء، ج ۴، ص ۲۵۳؛ الذریعة، ج ۱۵، ص ۳۷۹؛ غررالحکم، ص ۷(انصارى).</ref> به نظر مى رسد که [[علامه مجلسى]]، به نسخه کامل آن دسترسى داشته است؛<ref>المحقق الطباطبائى، ج ۳، ص ۱۲۹۴.</ref> زیرا در [[بحارالأنوار (کتاب)|بحارالانوار]]، خطبه اول نهج البلاغه را به نقل از این کتاب آورده است؛ در صورتى که خطبه ها و وصایا در باب سى ام آن بوده است.<ref>بحارالانوار، ج ۱، ص ۳۴.</ref> این کتاب، اخیرا(۱۳۷۷ ش/ ۱۴۱۹ ق) به همت آقاى حسین حسینى بیرجندى، در ۵۶۶ صفحه وزیرى به همت انتشارات مؤسسه «دارالحدیث» به زیور طبع آراسته شده است. همچنین علامه میرزا محمد تقى خان سپهر کاشانى(لسان الملک) (م ۱۲۹۷ ق) آن را با اضافاتى همراه با ترجمه فارسى بخشى از آن، در جلد هاى پنجم و ششم «[[ناسخ التواریخ]]» نقل کرده و مکرر به چاپ رسیده است.(تهران، اسلامیه، ۱۳۸۳ ق/ ۱۳۴۲ ش) این کتاب را احمد بن محمد بن خلف تلخیص کرده و آن را «المحکم المنتخب من عیون الحکم» نامیده است که نسخه اى از آن، در کتابخانه دانشگاه قرویین در فاس و [[مراکش|مراکش]](تحریر سال ۱۱۵۲ ق) موجود است.<ref> المحقق الطباطبائى، ج ۳، ص ۱۲۹۵(به نقل از: فهرست کتابخانه دانشگاه قرویین، ج ۲، ص ۴۰۵). </ref> |
*۳- الجواهر العلیة فى الکلمات العلویة: نوشته على بغدادى. این کتاب، به ترتیب حروف الفبا، و به عنوان تکمله «غررالحکم» نوشته شده<ref>الذریعة، ج ۵، ص ۲۷۳.</ref> و مؤلف، سپس آن را به نام «منتخب الجواهر» تلخیص کرده است.<ref> کشف الحجب، ص ۵۵۱. </ref> این کتاب، به زبان فارسى نوشته شده و نسخه اى بى تاریخ از آن ـ به خط نسخ سیف الدین محمود ـ تحریر قبل از سال ۱۱۹۵ ق، در ۱۰۹ ورقه در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است.<ref> الذریعة، ج ۲۲، ص ۳۹۴. </ref> | *۳- الجواهر العلیة فى الکلمات العلویة: نوشته على بغدادى. این کتاب، به ترتیب حروف الفبا، و به عنوان تکمله «غررالحکم» نوشته شده<ref>الذریعة، ج ۵، ص ۲۷۳.</ref> و مؤلف، سپس آن را به نام «منتخب الجواهر» تلخیص کرده است.<ref> کشف الحجب، ص ۵۵۱. </ref> این کتاب، به زبان فارسى نوشته شده و نسخه اى بى تاریخ از آن ـ به خط نسخ سیف الدین محمود ـ تحریر قبل از سال ۱۱۹۵ ق، در ۱۰۹ ورقه در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است.<ref> الذریعة، ج ۲۲، ص ۳۹۴. </ref> | ||
| − | *۴ - الحکم من کلام الامام أمیرالمؤمنین على علیه السلام: این کتاب، را گروه حدیث بنیاد پژوهش هاى اسلامى [[آستان قدس رضوی]]، زیر نظر استاد کاظم مدیر شانه چى تدوین کرده و شامل ۱۵۹۷۸ حدیث، از کتاب هاى «[[نهج البلاغه]]»، «غررالحکم»، «[[عیون | + | *۴ - الحکم من کلام الامام أمیرالمؤمنین على علیه السلام: این کتاب، را گروه حدیث بنیاد پژوهش هاى اسلامى [[آستان قدس رضوی]]، زیر نظر استاد کاظم مدیر شانه چى تدوین کرده و شامل ۱۵۹۷۸ حدیث، از کتاب هاى «[[نهج البلاغه]]»، «غررالحکم»، «[[عیون الحكم والمواعظ (کتاب)|عیون الحکم]]»، «دستور معالم الحکم»، «[[شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید (کتاب)|شرح ابن أبى الحدید]]» و «[[بحارالأنوار]]» است و در دو جلد به سال ۱۴۱۷ ق/ ۱۳۷۶ ش، از سوى بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى به چاپ رسیده است. |
'''تلخیص‌ها:''' | '''تلخیص‌ها:''' | ||
| سطر ۱۳۴: | سطر ۱۲۹: | ||
*۲- فهرست موضوعى غررالحکم: اثر ناصرالدین انصارى قمى. مؤلف در این فهرست ـ که براساس ترجمه انصارى تنظیم یافته است متن «غررالحکم» را با نسخه چاپ دانشگاه سنجیده و نسخه بدل ها را افزوده و کاستى ها و افزایش ها را در هر دو چاپ، نشان داده است.(مخطوط) | *۲- فهرست موضوعى غررالحکم: اثر ناصرالدین انصارى قمى. مؤلف در این فهرست ـ که براساس ترجمه انصارى تنظیم یافته است متن «غررالحکم» را با نسخه چاپ دانشگاه سنجیده و نسخه بدل ها را افزوده و کاستى ها و افزایش ها را در هر دو چاپ، نشان داده است.(مخطوط) | ||
| − | *۳- [[ | + | *۳- [[تصنيف غرر الحكم و درر الكلم (کتاب)|تصنیف غررالحکم]]: تألیف مصطفى و حسین درایتى. این کتاب در ۵۶۴ صفحه(وزیرى) در ۱۳۷۸ ش، در چاپخانه انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى(نوبت دوم) به چاپ رسید. |
*۴- [[جلوه‌های حکمت؛ گزیده موضوعی کلمات امیرالمومنین علیه السلام|جلوه هاى حکمت]]: اثر سید اصغر ناظم زاده قمى. مؤلف، این کتاب را به عنوان «گزیده موضوعى کلمات امیرالمؤمنین»، در ۲۲۵ موضوع نگاشته و اکثر قریب به اتفاق آن را از احادیث کتاب «غررالحکم» انتخاب کرده است. این کتاب، در سال ۱۴۱۵ ق/ ۱۳۷۳ ش، در ۶۷۰ صفحه(وزیرى) به چاپ رسیده است. چاپ سوم آن را به تازگى انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم در ۶۸۸ ص در سال ۱۳۷۸ ش، به بازار کتاب عرضه کرده است. ترجمه اردوى این کتاب، به نام «تجلیات [[حکمت]]» در سال ۱۳۷۴ ش، در ۵۵۹ صفحه توسط انتشارات انصاریان به چاپ رسیده است. | *۴- [[جلوه‌های حکمت؛ گزیده موضوعی کلمات امیرالمومنین علیه السلام|جلوه هاى حکمت]]: اثر سید اصغر ناظم زاده قمى. مؤلف، این کتاب را به عنوان «گزیده موضوعى کلمات امیرالمؤمنین»، در ۲۲۵ موضوع نگاشته و اکثر قریب به اتفاق آن را از احادیث کتاب «غررالحکم» انتخاب کرده است. این کتاب، در سال ۱۴۱۵ ق/ ۱۳۷۳ ش، در ۶۷۰ صفحه(وزیرى) به چاپ رسیده است. چاپ سوم آن را به تازگى انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم در ۶۸۸ ص در سال ۱۳۷۸ ش، به بازار کتاب عرضه کرده است. ترجمه اردوى این کتاب، به نام «تجلیات [[حکمت]]» در سال ۱۳۷۴ ش، در ۵۵۹ صفحه توسط انتشارات انصاریان به چاپ رسیده است. | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۳ مهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۲:۱۷
 | |
| نویسنده | امام علی (ع) |
| موضوع | احاديث شيعه. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| گردآورنده | عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی |
|
| |
«غُرَرُ الحِکَم و دُرَرُ الکَلِم» تالیف عبدالواحد بن محمد تمیمی آمِدی (م، ۵۵۰ ق)، کتابی است که سخنان کوتاه امام علی علیه السلام را گرد آوری نموده است. این کتاب حاوى ۱۰۷۶۰ حدیث از امیرمؤمنان است، که مؤلف آنها را به ترتیب حروف الفباى نخستین کلمه حدیث و در ۹۱ باب تنظیم و ترتیب داده است. این کتاب تاکنون چندین بار ترجمه شده است و آقا جمال خوانساری (م، ۱۱۲۵ ق) شرحی بر آن نگاشته است.
محتویات
مؤلف
از زندگانی عبدالواحد بن محمد تمیمی آمِدی آگاهی چندانی در دست نیست و سال درگذشت وی را با اختلاف، ۵۱۰، ۵۲۰ و ۵۵۰ قمری یاد کرده‌اند و محدث ارموی در مقدمه غررالحکم با استناد به قراین و شواهد، ۵۵۰ق/۱۱۵۵م را ترجیح داده است.[۱]
آمدى، شاگرد احمد غزالى (م، ۵۲۰ ق)[۲] و استاد ابن شهر آشوب و گویا پدر شیخ فقیه، ابومحمد عبدالله بن عبدالواحد ـ استاد شاذان بن جبریل قمى ـ بوده است.[۳]
محدث بزرگ شیعه، مرحوم حاج میرزا حسین نورى هنگام شمارش مشایخ ابن شهر آشوب، از آمدى سخن گفته و با استناد به قرائن و شواهد بسیارى، امامی بودن او را ثابت کرده است.[۴] همچنین میرزا عبدالله افندى نویسنده کتاب ریاض العلماء او را «فاضل عامل محدث امامى شیعى» دانسته است.[۵] البته وى در آغاز شرح خود، على علیه السلام را همچون اهل سنت با عبارت «کرم الله وجهه» ستوده است که شاید بتوان آن را بر تقیه، یا تصرف نابجاى کاتبان و ناسخان حمل کرد.
از شیخ عبدالواحد آمدى علاوه بر غرر الحکم، کتاب دیگری با نام «الحِکم و الأحکام من کلام سید الأنام» گزارش شده است[۶] که بر جای نمانده، اما حاجى خلیفه، خصوصیات و بخشى از مقدمه کتاب را در کشف الظنون نقل کرده است.[۷]
محتوای کتاب
غررالحکم، حاوى ۱۰۷۶۰ حدیث کوتاه از امیرمؤمنان على علیه السلام است، که به ترتیب حروف الفباى نخستین کلمه حدیث و در ۹۱ باب از کتاب هایى مانند نهج البلاغه، صد کلمه جاحظ، تحف العقول ابن شعبه حرانى و دستور معالم الحکم قاضى قضاعى گردآورى شده و به دلیل عظمت کلام و بزرگى معنا و روشمندى کتاب از دیرباز مشهور و آوازه اش از همان زمان مؤلف، طنین افکن بوده و مورد کتابت و قرائت و اجازه و استجازه واقع شده است.
انگیزه تألیف
مؤلف، در آغاز کتاب، انگیزه خود را از گردآورى آن، چنین بیان مى دارد: «... آن چه من را بر گرد آورى این احادیث و قلمداد کردن این کتاب برانگیخت، همانا چیزى بود که ابوعثمان جاحظ را دلشاد ساخته بود... و آن چیز، صد کلمه از کلماتى بود که دربردارنده انواع سودها و بخشاینده لذت ها به گوش ها بود، و آن کلمات را جاحظ از کلمات امیرالمؤمنین علیه السلام گرد آورده بود. من ـ همین که آن را از جاحظ دیدم، خندیدم و ـ پیش خود گفتم، عجبا! پناه بر خدا از این مرد! با این که او علامه زمان و یگانه در میان همگان است، با آن سابقه علمى و اوج بلندش در دانش و چیز فهمى و نزدیکى اش با صدر اول ـ و زمان على بن ابى طالب ـ و ضرب المثل بودنش در فضل به سهمى بیش تر و حظ و بهره وافرتر، چه شده است که از ماه تمام روشن، چشم پوشیده و از بسیار به کم ساخته است؟ چرا چنین کرده است؟ مگر این جزئى از کل، و اندکى از بسیار، و قطره اى از باران بى شمار بیش تر است؟
آن گاه من با همه گرفتارى خاطر، و کوتاهى از رتبه اهل کمال، در حالى که به عجز و ناتوانى از دریافت آن چه که فضلاى صدر اول خواسته ـ و در آن راه قدم نهاده اند، و کوتاه دستى خویش را از گردیدن در میدانشان و کم وزنى خود را در میزانشان مى دانم و اعتراف دارم، با این حال همت گماشتم تا آن جا که تیررس فکر و مطمح نظر من است، از سخنان آن حضرت گرد آورم و برخى از حکمت ها و اندکى از بسیار از سخنان آن حضرت را که سخنوران جهان و حکیمان دوران از آوردن مانندش نا امیدند، گرد آوردم. خدا مى داند که من در این کار ـ گو این که در وصف آن حضرت به مرتبه کمال رسیده باشم ـ نیستم مگر چونان کسى که دریا را با دست پیمودن و کوه را با ناخن خستن خواهد، و باز بیش از این به قصور خویش معترف است. چگونه چنین نباشد و حال آن که آن حضرت علیه السلام از چشمه سار گواراى نبوى آشامیده و علم و دانش الهى، هر دو پهلوى او را پر کرده است؛ چنان که او خود که سخنش حق و کلامش درست است فرموده: بدانید میان دو پهلوى من علم فراوانى انباشته شده است، چه مى شد اگر بردارنده و نگهدارنده پیدا مى کردم و کمى دوش دل را از این بار گران الهى سبک مى کردم ...».[۸]
شیوه تدوین غررالحکم
آمدى، روش تألیف و گردآورى خود را چنین مى نویسد: اسناد احادیث را کنار زدم و حروفش را به ترتیب حروف ۲۹ گانه تهجى مرتب کرده و آن چه که از سخنان حکیمانه و کلمات شاهانه آن حضرت بود، تمام را از حیث سجع و قافیه، موافق و مطابق یکدیگر قرار دادم؛ زیرا با این ترتیب آن کلمات در گوش جاى گیرنده تر، و در دل ها فرود آینده تر، و نفوس هم به سوى کلام منظوم میلش بیش تر است و حفظش بر خواننده آسان تر، و لفظش براى بیننده ـ که مى خواهد از آن لعل ها و مروارید هاى درخشان نور برگیرد جذاب تر و شیرین تر است...[۹]
مؤلف بزرگوار، بسیارى از فصول کتابش را براساس کلمه آغازین حدیث بنیاد کرده و مجموعه اى دلپذیر را فراهم ساخته است؛ مثلا: فصل چهارم: لفظ احذر، فصل پنجم: لفظ ایاک، فصل ششم: لفظ الا و ... .
چاپ‌ها و نسخه‌هاى خطى کتاب
غررالحکم، از دیرباز، توجه و اقبال عمومى دانشمندان را برانگیخته است. مرحوم حاج شیخ محمد على انصارى قمى مى نویسد: ... کتاب شریف غررالحکم یکى از کتبى است که دانشمندان اسلامى در طى قرون گذشته، نسخه هایى از آن برداشته اند که فعلا در کتابخانه هاى بزرگ ـ از جمله ایران ـ موجود است، که به برخى از آن ها که نگارنده رؤیت کرده اشارتى مى رود...
- یک نسخه بسیار نفیس با جلد و سرفصل هاى طلا کارى در کتابخانه حضرت رضا ـ علیه الصلاة و السلام ـ موجود است. که در فواصل هر یک از جملات، یک ستاره طلا مقرر داشته اند و در سنه ۹۶۱(ه .ق) در شهر مکه معظمه به دست کاتب آن بهاء الدین حسین، خاتمه یافته و شماره آن ۱۸۶ مى باشد.
- نسخه بد خط دیگرى در همان کتابخانه است، طى شماره ۱۱۶۸ که تاریخ نگارشش ۵۱۷(ه .ق) و به زمان خود مؤلف بسیار نزدیک است.
- نسخه دیگرى در کتابخانه مبارکه مدرسه مرحوم سپهسالار است، که تاریخ اتمامش ماه مبارک رمضان ۹۹۵ و شماره آن ۲۸۴۲ مى باشد.
- نسخه دیگرى با خط نسخ و نفیس و جلد طلا کارى بسیار عالى، لکن بدون تاریخ طى شماره ۳۰۹۲ در کتابخانه مجلس شوراى ملى موجود است.
- نسخه دیگرى در کتابخانه ملى آقاى حاج حسین آقاى ملک طى شماره ۲۴۳۷ موجود است که نویسنده اش على بن اسماعیل بن یوسف بن خمرتکین الچلپى یا الحلبى آن را در شب ۱۳ شهر رمضان ۷۱۷ در شهر بغداد به پایان رسانیده است.
- نسخه هاى خطى زیباى دیگرى در قم و اصفهان، در نزد علماى اعلام و مهره فن به خطوط مختلف دیده شد و از جمله یک نسخه خطى بسیار نفیس و زیبا در کتابخانه مبارکه زعیم الشیعة و محیى آثار الشریعة نائب الامام حضرت آیت الله بروجردى، دیده شد و موجود است.
غرر الحکم یک مرتبه در سال ۱۲۸۰ در هندوستان بدون ترجمه و یک مرتبه هم در سال ۱۳۴۹ در صیدا در مطبعة العرفان، با حروف سربى، همان متن عربى چاپ شده است. لکن در ایران، تاکنون نسخه چاپى آن دیده نشده و کسى هم نشانى از آن ندارد...[۱۰] تا آن که در اوائل سال ۱۳۷۵ ق(۱۳۳۵ ش) بر حسب اتفاق، نسخه اى خطى از آن که متعلق به کتابخانه مرحوم علامه میرزا سید عبدالجواد عقیلى، از شاگردان آیت الله سید محمدمهدى طباطبایى بحرالعلوم بوده و در سال ۱۰۷۰ ق به دست محمد سلیم نگاشته شده است، به دست نام برده رسید[۱۱] و او نیز بى درنگ به کار ترجمه و چاپ آن ـ به خط زیباى نسخ و نستعلیق مرحوم حاج میرزا حسن هریسى تبریزى ـ پرداخت. و بدین سان، شهرت و آوازه آن فراگیر شد و از آن پس، کتاب هاى فراوانى در ترجمه، تلخیص، تصنیف و فهرست و معجم آن نگارش یافت.
کتابهای نوشته شده پیرامون غرر
ترجمه‌ها:
- ۱- اصداف الدرر: از ملا عبدالکریم بن محمد یحیى (مؤلف ترجمان اللغة) ابن محمد شفیع بن ملامحمد رفیع قزوینى (مؤلف ابواب الجنان). وى معاصر شاه سلطان حسین صفوى(م ۱۱۳۵ ق) بود و کتابش، ترجمه کامل متن غررالحکم است.[۱۲] مؤلف، سپس آن را بر حسب موضوع تدوین کرده و آن را «نظم الغرر و نضد الدرر» نامیده است.
- ۲- ترجمه غررالحکم: از آقا جمال الدین محمد بن آقا حسین خوانسارى(م ۲۶ رمضان ۱۱۲۵ ق). این ترجمه ـ که یکى از زیباترین متون نثر فارسى در دوران صفویه است ـ در لابلاى شرح گران قدر آقا جمال بر غررالحکم گنجانیده شده است و اکنون به همت یکى از فضلاى حوزه علمیه قم، در دست تحقیق و چاپ است.
- ۳- ترجمه غررالحکم: این اثر که به خط درویش مصطفى روحى نگارش یافته است، نسخه آن، ضمن مجموعه ۳۷۸۰ کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، همراه با متن کتاب ـ که ترجمه به صورت زیرنویس است ـ موجود و قدیمى ترین تاریخ مالکیت آن، سال ۱۰۹۶ ق است. این نسخه تاریخ و نام مترجم را ندارد.[۱۳]
- ۴- ترجمه غررالحکم: از شیخ زین العابدین (احتمالا فرزند حاج محمد کریم خان شیخى کرمانى). نسخه خطى آن به شماره ۱۶۸ ب، در ۳۹۶ صفحه در کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران موجود است.[۱۴]
- ۵- ترجمه غررالحکم: از میرزا محسن خوشنویس اردبیلى (متخلص به حالى). بخشى از این ترجمه، همراه با قسمتى از اصل عربى آن در کتاب «انهار جاریه» تألیف میرزا احمد تبریزى، در سال ۱۳۴۴ ق، در شیراز به چاپ رسیده است.
- ۶- ترجمه غررالحکم: از حاج شیخ محمد على انصارى قمى(۱۳۲۹ـ۱۴۰۵ ق). این ترجمه، در دو جلد(۸۸۰ صفحه)، همراه با تصحیح و مقدمه مرحوم انصارى و تعلیقات مرحوم علامه میرزا عبدالجواد عقیلى ـ در پایان کتاب ـ در سال ۱۳۷۷ ق / ۱۳۳۷ ش، در تهران به خط زیباى مرحوم حاج میرزا حسن هریسى تبریزى(نسخ و نستعلیق) به چاپ رسیده و از آن پس، ده ها بار در قم و تهران تجدید چاپ شده است. نیز منتخبى از آن، در شیراز به سال ۱۳۵۲ ش در پنجاه صفحه به چاپ رسیده است. مترجم، علاوه بر ترجمه احادیث، گاه به احادیث مناسب دیگر و حکایات تاریخى اشاره کرده و به شرح و توضیح حدیث با عبارات کافى و بیان شافى پرداخته است. نگارنده، فهرست موضوعى غررالحکم را مطابق با این ترجمه، تهیه و مدون کرده که هنوز مخطوط است. از آن جا که این کار، نخستین چاپ و ترجمه کتاب «غررالحکم» در ایران بود، آوازه این کتاب به همه جا رسید و موجى از ترجمه و تلخیص و معجم نگارى را برانگیخت و چندین کار دیگر بر روى آن صورت گرفت که بدان اشاره خواهد شد.
شرح‌ها:
تنها شرحى که در این جا مى توان از آن نام برد، شرح فقیه محدث، حکیم محقق و مدقق آقا جمال الدین خوانسارى اصفهانى(م ۲۶ رمضان ۱۱۲۵ ق) است که به خواست شاه سلطان حسین صفوى(م ۱۱۳۵ ق)، آخرین پادشاه سلسله صفوى، نگارش یافت. این شرح علاوه بر توضیح مفهومى و ترجمه لغوى احادیث، آکنده از فواید گوناگون کلامى، حدیثى، ادبى، اخلاقى، تفسیرى، فقهى، فلسفى و غیر آن است.
مؤلف بزرگوار، که خود از فقیهان و فیلسوفان بنام عهد صفوى است، به خوبى از عهده شرح احادیث برآمده و در همه مباحث طرح شده در کتاب، حق مطلب را ادا کرده است.[۱۵] این کتاب را مرحوم استاد سید جلال الدین محدث ارموى، با مقدمه، تصحیح و تعلیق، در ۶ جلد، به سال ۱۳۴۶ ش / ۱۳۸۷ ق(چاپ پنجم: ۱۳۷۳ ش)، به وسیله انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رساند، و بر آن فهرستى موضوعى افزود که جلد هفتم شرح به شمار آمد.
ناگفته نماند که این شرح نیاز به تحقیق مجدد دارد؛ زیرا اولا ترجمه ها، از شرح و توضیح جدا نشده است؛ ثانیا منبع روایات و سخنان داخل متن که بسیار است، نشان داده نشده است؛ و ثالثا از فهارس فنى تهى است.
تکمله‌ها:
- ۱- عیون الحکم و المواعظ و ذخیرة المتعظ و الواعظ: نوشته کافى الدین ابوالحسن على بن محمد بن حسن بن ابى نزال لیثى واسطى، معروف به «ابن شرفیه» از علماى قرن ششم هجرى. این کتاب، حاوى بیش ترین سخنان کوتاه امیرالمؤمنین على علیه السلام است و در آن ۱۳۶۲۸ حدیث گرد آمده است. نویسنده، این نوشتار را در سى باب و ۹۱ فصل تنظیم نموده است که ۲۹ باب آن به ترتیب حروف الفبا است و در باب سى ام، سخنان کوتاه حضرت را درباره توحید و وصایا آورده است. اما نسخه هاى خطى این کتاب ـ حتى نسخه اى که به دست صاحب ریاض العلماء رسیده ـ فاقد باب سى ام بوده است.[۱۶] به نظر مى رسد که علامه مجلسى، به نسخه کامل آن دسترسى داشته است؛[۱۷] زیرا در بحارالانوار، خطبه اول نهج البلاغه را به نقل از این کتاب آورده است؛ در صورتى که خطبه ها و وصایا در باب سى ام آن بوده است.[۱۸] این کتاب، اخیرا(۱۳۷۷ ش/ ۱۴۱۹ ق) به همت آقاى حسین حسینى بیرجندى، در ۵۶۶ صفحه وزیرى به همت انتشارات مؤسسه «دارالحدیث» به زیور طبع آراسته شده است. همچنین علامه میرزا محمد تقى خان سپهر کاشانى(لسان الملک) (م ۱۲۹۷ ق) آن را با اضافاتى همراه با ترجمه فارسى بخشى از آن، در جلد هاى پنجم و ششم «ناسخ التواریخ» نقل کرده و مکرر به چاپ رسیده است.(تهران، اسلامیه، ۱۳۸۳ ق/ ۱۳۴۲ ش) این کتاب را احمد بن محمد بن خلف تلخیص کرده و آن را «المحکم المنتخب من عیون الحکم» نامیده است که نسخه اى از آن، در کتابخانه دانشگاه قرویین در فاس و مراکش(تحریر سال ۱۱۵۲ ق) موجود است.[۱۹]
- ۳- الجواهر العلیة فى الکلمات العلویة: نوشته على بغدادى. این کتاب، به ترتیب حروف الفبا، و به عنوان تکمله «غررالحکم» نوشته شده[۲۰] و مؤلف، سپس آن را به نام «منتخب الجواهر» تلخیص کرده است.[۲۱] این کتاب، به زبان فارسى نوشته شده و نسخه اى بى تاریخ از آن ـ به خط نسخ سیف الدین محمود ـ تحریر قبل از سال ۱۱۹۵ ق، در ۱۰۹ ورقه در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است.[۲۲]
- ۴ - الحکم من کلام الامام أمیرالمؤمنین على علیه السلام: این کتاب، را گروه حدیث بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوی، زیر نظر استاد کاظم مدیر شانه چى تدوین کرده و شامل ۱۵۹۷۸ حدیث، از کتاب هاى «نهج البلاغه»، «غررالحکم»، «عیون الحکم»، «دستور معالم الحکم»، «شرح ابن أبى الحدید» و «بحارالأنوار» است و در دو جلد به سال ۱۴۱۷ ق/ ۱۳۷۶ ش، از سوى بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى به چاپ رسیده است.
تلخیص‌ها:
- ۱- شرح صد کلمه قصار: تألیف محدث نامى، حاج شیخ عباس قمى(۱۲۹۴ـ۱۳۵۹ ق).این کتاب، مکرر به چاپ رسیده است. همچنین انتشارات مؤسسه در راه حق نیز آن را در ۱۲۰ صفحه(جیبى) در سال ۱۳۷۰ ش، به چاپ رسانیده است.
- ۲- کلمات علیه غراء: تألیف مکتبى شیرازى. وى شصت کلمه قصار حضرت را به نظم فارسى درآورده و پس از آن، براى توضیح هر یک تمثیلى نیز به نظم آورده است. مجموع اشعار این کتاب ۱۵۰۰ بیت است و به همت حسین کوهى کرمانى در سال ۱۳۱۳ ش، در تهران چاپ شده است. این کتاب را اخیرا دفتر نشر میراث مکتوب(تهران) تحقیق و چاپ کرده است.
- ۳- حقیقت نامه: نوشته جهانگیر خان ناظم الملک ضیایى. این کتاب، منظومه اى فارسى، شامل بخشى از کلمات قصار حضرت على علیه السلام است. و به سال ۱۳۳۱ ق، در اسلامبول چاپ شد.
- ۴- چهل حدیث حضرت على علیه السلام: از حسین بن یوسف الدین هروى. در این کتاب، چهل حدیث علوى به نظم فارسى درآمده است و به خط شاه محمود نیشابورى و به اهتمام و تصحیح کاظم مدیر شانه چى چاپ شده است. چاپ سوم کتاب را بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى در سال ۱۳۷۶ ش، در ۶۴ صفحه بر عهده گرفت.
- ۵- منتخب الغرر: از سید زین العابدین بن ابى القاسم طباطبایى.[۲۳]
- ۶- الأمثال و الحکم المنتخب من غررالحکم: مؤلف، کلمات قصار حضرت را که مناسب با مثل بوده، به ترتیب حروف الفبا در ۷۷ ورقه گردآورده است.[۲۴]
- ۷- نظم الغرر و الدرر: به خامه شیخ ابراهیم بن شهاب الدین احمد تبریزى حصفکى، معروف به ابن الملا، از علماى شهر حلب(مقتول ۱۰۰۳ ق).[۲۵]
- ۸- ابواب الحکم: اثر کمال الدوله محمد حسن میرزاى قاجار. وى ۴۳۰ حدیث از کلمات قصار حضرت را که جنبه اخلاقى و اجتماعى دارند، به فارسى ترجمه براساس حروف تهجى مرتب کرده است. این کتاب، در سال ۱۳۱۹ ق، در تهران چاپ شد.
- ۹- کلمات قصار: اثر احمد على سپهر. وى ۵۷۰ حدیث را که بیش تر جنبه اخلاقى دارد، انتخاب و به فارسى و فرانسه ترجمه کرده و همراه با مقدمه اى شیوا درباره امیرالمؤمنین على علیه السلام، در تهران به چاپ رسانیده است.
- ۱۰- محفظة الأنوار فى شرح بعض کلمات القصار: نوشته سید عبدالله بلادى بوشهرى(۱۲۹۱ـ۱۳۷۲ق).این کتاب، به فارسى نوشته و به سال ۱۳۴۳ ق، در شیراز چاپ شده است.[۲۶]
- ۱۱- شکوفه هاى خرد یا سخنان على علیه السلام: نوشته ابوالقاسم حالت. نویسنده، احادیثى از حضرت على علیه السلام را به فارسى و انگلیسى ترجمه کرده و هر کدام را در قالب یک رباعى درآورده است. این کتاب، در ششصد صفحه در تهران به چاپ رسیده است.
- ۱۲- هزار حدیث از امام على علیه السلام: نوشته کاظمى خلخالى. این کتاب به سال ۱۳۶۳ ش، در تهران در ۱۶۸ صفحه(وزیرى) به چاپ رسیده و نویسنده در چاپ هاى بعدى شمار احادیث را به دو هزار حدیث افزایش داده است.
- ۱۳- تلخیص غررالحکم: از سید ابوالقاسم مرعشى.این کتاب، ترجمه و تلخیص «غرر» است و بر طبق حروف الفبا ترتیب یافته و به خط مرحوم طاهر خوشنویس در سال ۱۳۶۸ ق، در تهران توسط کتابفروشى حافظ در ۳۶۹ صفحه(قطع بغلى کوچک) به چاپ رسیده است.
- ۱۴- حلیة الصالحین فى شرح کلمات امیرالمؤمنین علیه السلام: اثر ملاحیدر على بن محمد على هندى. این کتاب، در ۱۷۶ صفحه(بین وزیرى و رحلى) در سال ۱۲۹۴ ق، در چاپخانه حیدرى در حیدرآباد دکن، به چاپ رسیده است.[۲۷]
- ۱۵- منتخب الغرر: اثر فضل الله کمپانى. این کتاب، شامل دو هزار حدیث از «غررالحکم» است و انتشارات مفید در تهران آن را چاپ کرده است.
فهارس موضوعى:
- ۱- فهرست موضوعى غررالحکم: اثر میرجلال الدین محدث ارموى. در این کتاب، احادیث «غررالحکم» در ۵۷۴ باب دسته بندى شده و در ۴۳۴ صفحه(رقعى) با عنوان جلد هفتم «شرح آقا جمال خوانسارى» به چاپ رسیده است. استاد سید هاشم رسولى محلاتى، این فهرست را تکمیل، اعراب گذارى و ترجمه کرده و دفتر نشر فرهنگ اسلامى به سال ۱۳۷۷ ش، آن را در دو جلد چاپ کرده است. راقم سطور، احادیث این فهرست را با «غررالحکم» ترجمه انصارى مطابقت و اختلاف نسخه هاى آن را ضبط کرده است؛ آن گاه احادیثى را که در نسخه انصارى موجود است. ولى در شرح آقا جمال نیست و یا بالعکس؛ مشخص کرده و بر تعداد ابواب آن افزوده است.
- ۲- فهرست موضوعى غررالحکم: اثر ناصرالدین انصارى قمى. مؤلف در این فهرست ـ که براساس ترجمه انصارى تنظیم یافته است متن «غررالحکم» را با نسخه چاپ دانشگاه سنجیده و نسخه بدل ها را افزوده و کاستى ها و افزایش ها را در هر دو چاپ، نشان داده است.(مخطوط)
- ۳- تصنیف غررالحکم: تألیف مصطفى و حسین درایتى. این کتاب در ۵۶۴ صفحه(وزیرى) در ۱۳۷۸ ش، در چاپخانه انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى(نوبت دوم) به چاپ رسید.
- ۴- جلوه هاى حکمت: اثر سید اصغر ناظم زاده قمى. مؤلف، این کتاب را به عنوان «گزیده موضوعى کلمات امیرالمؤمنین»، در ۲۲۵ موضوع نگاشته و اکثر قریب به اتفاق آن را از احادیث کتاب «غررالحکم» انتخاب کرده است. این کتاب، در سال ۱۴۱۵ ق/ ۱۳۷۳ ش، در ۶۷۰ صفحه(وزیرى) به چاپ رسیده است. چاپ سوم آن را به تازگى انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم در ۶۸۸ ص در سال ۱۳۷۸ ش، به بازار کتاب عرضه کرده است. ترجمه اردوى این کتاب، به نام «تجلیات حکمت» در سال ۱۳۷۴ ش، در ۵۵۹ صفحه توسط انتشارات انصاریان به چاپ رسیده است.
- ۵- هدایة العلم: نوشته سید حسین شیخ الاسلامى تویسرکانى. این کتاب، فهرست موضوعى «غررالحکم» است و نویسنده آن را به نام «گفتار امیرالمؤمنین علیه السلام» به فارسى ترجمه کرده است. این کتاب، همراه با متن احادیث در دو جلد(وزیرى) در ۱۶۵۰ صفحه در سال ۱۳۷۴ش، توسط انتشارات انصاریان به چاپ رسیده است.
- ۶- فهرست موضوعى نهج البلاغه و غررالحکم: تألیف علیرضا برازش. مؤلف، احادیث هر باب را از این دو کتاب، انتخاب و ترجمه کرده و در نظر داشته که هر باب را به طور جداگانه منتشر کند که از آن، «واژه هاى ایثار و شجاعت» تاکنون انتشار یافته است.
- ۷- نظم الغرر و نضد الدرر: از ملا عبدالکریم بن محمد یحیى بن محمد رفیع قزوینى، معاصر شاه سلطان حسین صفوى(م ۱۱۳۵ ق). وى «غررالحکم» را در ۹۹ باب به عدد اسماى حسناى الهى و هر باب را در موضوعى خاص، منظم گردانیده و در ذیل پاره اى از کلمات، آیه یا آیاتى از قرآن و چند حدیث از ائمه معصومین علیهم السلام را افزوده است. ترجمه احادیث و افزودن قصص و اشعار از دیگر مزایاى کتاب است. از این کتاب شریف، پنج مجلد(۲۰ باب) در دست است که نسخه مجلد اول(ابواب ۱ و ۲ و ۳) در کتابخانه آستان قدس، نسخه جلد دوم(ابواب ۴ و ۵) در کتابخانه آقاى محسن نعمت اللهى در اصفهان، نسخه جلد سوم و چهارم(ابواب ۶ و ۷ و ۸ و ۹ و ۱۰ و ۱۱ و ۱۲ و ۱۳) در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، نسخه جلد پنجم(ابواب ۱۵ و ۱۶ و ۱۷ و ۱۸ و ۱۹ و ۲۰) ـ بدون باب چهاردهم ـ نیز در کتابخانه مجلس موجود است. نیز نسخه هاى متعددى از آن در قم و تهران و تبریز موجود است و آقاى رسول جعفریان، بخشى از آن را با نام «بقا و زوال دولت در کلمات سیاسى امیرمؤمنان» براى چاپ به انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، سپرده و در سال ۱۳۷۳ ش، به چاپ رسیده است.[۲۸]
معجم‌ها:
- ۱- معجم الفاظ غررالحکم و دررالکلم: تألیف مصطفى درایتى. این کتاب، به سال ۱۳۷۲ ش، در ۱۵۵۶ صفحه وزیرى، توسط انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى به چاپ رسیده است.
- ۲- المعجم المفهرس لألفاظ غررالحکم و دررالکلم: نوشته علیرضا برازش. این کتاب را انتشارات امیرکبیر در دو جلد به سال ۱۳۷۱ ش، چاپ کرده است.
پانویس
- ↑ مقدمه غررالحکم و دررالکلم، ص«عط»
- ↑ المحقق الطباطبائى، ج ۳، ص ۱۲۸۱.
- ↑ ریاض العلماء، ج ۳، ص ۲۸۴.
- ↑ خاتمه مستدرک، ج ۳، ص ۹۲ـ۹۶؛ مقدمه غرر الحکم، ص رـز،(ترجمه انصارى).
- ↑ ر.ک: ریاض العلماء، ج ۳، ص ۲۸۱ـ۲۸۲؛ مقدمه غررالحکم، ص ذ،(ترجمه انصارى).
- ↑ ریاض العلماء، ج ۳، ص ۲۸۴.
- ↑ کشف الظنون، ج ۱، ص ۶۱۶.
- ↑ ترجمه غررالحکم، ص ۳ـ۴(انصارى).
- ↑ همان، ص ۴.
- ↑ مقدمه غررالحکم، ص ش(۱۳).
- ↑ الذریعة، ج ۱۴، ص ۱۳۷؛ الغدیر، ج ۴، ص ۱۹۳؛ مصادر نهج البلاغه و اسانیده.
- ↑ الذریعة، ج ۴، ص ۱۲۱.
- ↑ همان، ج ۱۶، ص ۳۸.
- ↑ همان، ج ۱۶، ص ۳۹(به نقل از: فهرست کتابخانه، ص ۹۷).
- ↑ ر.ک.: اسلامى، سید حسن، «نگاهى به شرح آقا جمال خوانسارى بر غررالحکم»، مجله علوم حدیث، ش ۱۱، ص ۸۳ـ۸۸(بهار ۱۳۷۸)؛ مهدوى راد، محمد على، «شرح غررالحکم آقا جمال خوانسارى»، مجله آینه پژوهش، ش ۵۵، ص ۶۴ـ۷۳(بهار ۱۳۷۸).
- ↑ ریاض العلماء، ج ۴، ص ۲۵۳؛ الذریعة، ج ۱۵، ص ۳۷۹؛ غررالحکم، ص ۷(انصارى).
- ↑ المحقق الطباطبائى، ج ۳، ص ۱۲۹۴.
- ↑ بحارالانوار، ج ۱، ص ۳۴.
- ↑ المحقق الطباطبائى، ج ۳، ص ۱۲۹۵(به نقل از: فهرست کتابخانه دانشگاه قرویین، ج ۲، ص ۴۰۵).
- ↑ الذریعة، ج ۵، ص ۲۷۳.
- ↑ کشف الحجب، ص ۵۵۱.
- ↑ الذریعة، ج ۲۲، ص ۳۹۴.
- ↑ مصادر نهج البلاغه و اسانیده، ج ۱، ص ۷۵.
- ↑ همان.
- ↑ همان.
- ↑ الذریعة، ج ۲۰، ص ۱۵۲.
- ↑ همان، ج ۷، ص ۸۱ـ۸۲.
- ↑ الذریعة، ج ۲۴، ص ۲۱۸؛ فهرست کتابخانه سپهسالار(مدرسه عالى شهید مطهرى)، ج ۲، ص ۱۰۵؛ مقدمه شرح غررالحکم، ص لج ـ لز.
منابع
- جعفر شعار، مدخل «آمدی، ابوالفتح» در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد ۲، ص۱۹۴ و ۱۹۵.
- ناصرالدین انصارى قمى، کتابشناسی «غررالحکم و دررالکلم»، علوم حدیث، بهار ۱۳۷۸، شماره ۱۱.
متن کتاب
