غرر الحکم و درر الکلم (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (Aghajani صفحهٔ غرر الحکم را به غرر الحکم (کتاب) منتقل کرد)
جز
 
(۸ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
−
{{مقاله از یک نشریه}}
+
{{خوب}}
 
{{مشخصات کتاب
 
{{مشخصات کتاب
 
|عنوان=
 
|عنوان=
سطر ۱۵: سطر ۱۵:
 
|عنوان افزوده1= گردآورنده
 
|عنوان افزوده1= گردآورنده
  
−
|افزوده1= عبدالواحد بن محمد تميمي آمدي
+
|افزوده1= [[عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی]]
  
 
|عنوان افزوده2=
 
|عنوان افزوده2=
سطر ۲۴: سطر ۲۴:
  
 
}}
 
}}
−
{{خوب}}
+
'''«غُرَرُ الحِکَم و دُرَرُ الکَلِم»''' تالیف [[عبدالواحد تمیمى آمدى|عبدالواحد بن محمد تمیمی آمِدی]] (م، ۵۵۰ ق)، کتابی است که سخنان کوتاه [[امام علی علیه السلام|امام علی]] علیه السلام را گرد آوری نموده است. این کتاب حاوى ۱۰۷۶۰ [[حدیث]] از امیرمؤمنان است، که مؤلف آنها را به ترتیب حروف الفباى نخستین کلمه [[حدیث|حدیث]] و در ۹۱ باب تنظیم و ترتیب داده است. این کتاب تاکنون چندین بار ترجمه شده است و [[آقا جمال خوانساری]] (‌‌م، ۱۱۲۵ ق) شرحی بر آن نگاشته است.
−
 
 
−
[[اميرمؤمنان]] على عليه السلام ستيغ بلند فصاحت و اوج قله بلاغت و سرآمد ارباب سخن بود. [[حكمت]] در سينه اش موج مى زد و علم و دانش ـ كه جوشيده از سرچشمه [[وحى الهى]] و نشأت گرفته از علوم نبوى بود ـ از منطق استوار و بيان شيوايش نمايان بود. او خود مى فرمود: «ينحدر عنى السيل و لايرقى إلى الطير»<ref>نهج البلاغه، ص 52.(‌‌ترجمه انصارى)</ref>؛ «علوم و [[معارف]] از قله شامخ من، سيل آسا سرازير است، و توسن فكر هيچ پرواز كننده اى به اوج كمالات من نمى رسد».  
 
  
−
خطابه هاى رسا و كلام دلربايش، جان هاى شيفته را برانگيخت تا سخنان وى را به خاطر بسپارند و بر صفحه دل بنگارند و كتاب هاى فراوان در جمع و ضبط آن ها فراهم آرند.<ref>مقدمه غررالحكم، ص 7ـ8(‌‌ترجمه انصارى)؛ «تدوين سخنان حكيمانه اميرمؤمنان»، در المحقق الطباطبائى فى ذكراه السنوية الاولى، ج 3، ص 1239ـ1295.</ref>  
+
==مؤلف==
 +
از زندگانی '''عبدالواحد بن محمد تمیمی  آمِدی''' آگاهی چندانی در دست نیست و سال درگذشت وی را با اختلاف، ۵۱۰، ۵۲۰ و ۵۵۰ قمری یاد کرده‌اند و [[محدث ارموی]] در مقدمه غررالحکم با استناد به قراین و شواهد، ۵۵۰ق/۱۱۵۵م را ترجیح داده است.<ref>مقدمه غررالحکم و دررالکلم، ص«عط»</ref>
  
−
در اين ميان، كلمات قصار حضرت، جايگاه ويژه اى داشته است. اين سخنان، به دليل كوتاهى و زيبايى و آسانى حفظ آن ها، مجموعه هاى فراوانى را به خود اختصاص داده است كه يكى از معروف ترين آن ها، كتاب ارزنده غرر الحكم و دررالكلم است. كتابى كه «دريايى پر از گوهر و آسمانى پر از نجم و اختر كه ياقوت هاى فروزان و اختران تابان آن، ديدگان بيننده را در پرتو و لمعان انوار درخشانش، خيره و مات مى سازد.»<ref>مقدمه غرر الحكم، ص خ،(‌‌ترجمه انصارى).</ref>  
+
آمدى، شاگرد احمد غزالى (‌‌م، ۵۲۰ ق)<ref>المحقق الطباطبائى، ج ۳، ص ۱۲۸۱.</ref> و استاد [[ابن شهر آشوب]] و گویا پدر شیخ فقیه، ابومحمد عبدالله بن عبدالواحد ـ استاد [[ابوالفضل شاذان بن جبرئیل قمى|شاذان بن جبریل قمى]] ـ بوده است.<ref>ریاض العلماء، ج ۳، ص ۲۸۴.</ref>  
  
−
اين نوشتار بر آن است كه كتاب نامبرده و مؤلف گرامى اش را به اجمال بررسد و پرتوى ـ هرچند لرزان ـ بدان جا افكند.  
+
[[محدث]] بزرگ شیعه، مرحوم حاج [[محدث نوری|میرزا حسین نورى]] هنگام شمارش مشایخ ابن شهر آشوب، از آمدى سخن گفته و با استناد به قرائن و شواهد بسیارى، [[امامیه|امامی]] بودن او را ثابت کرده است.<ref>خاتمه مستدرک، ج ۳، ص ۹۲ـ۹۶؛ مقدمه غرر الحکم، ص رـز،(‌‌ترجمه انصارى).</ref> همچنین [[میرزا عبدالله افندی|میرزا عبدالله افندى]] نویسنده کتاب [[ریاض العلماء (کتاب)|ریاض العلماء]] او را «فاضل عامل محدث امامى شیعى» دانسته است.<ref>ر.ک: ریاض العلماء، ج ۳، ص ۲۸۱ـ۲۸۲؛ مقدمه غررالحکم، ص ذ،(‌‌ترجمه انصارى).</ref> البته وى در آغاز شرح خود، [[امام علی علیه السلام|على]] علیه السلام را همچون [[اهل سنت]] با عبارت «کرم الله وجهه» ستوده است که شاید بتوان آن را بر [[تقیه]]، یا تصرف نابجاى کاتبان و ناسخان حمل کرد.
  
−
==مؤلف غررالحكم==
+
از شیخ عبدالواحد آمدى علاوه بر غرر الحکم، کتاب دیگری با نام «الحِکم و الأحکام من کلام سید الأنام‌» گزارش شده است<ref>ریاض العلماء، ج ۳، ص ۲۸۴.</ref> که بر جای نمانده، اما [[حاجی خلیفه|حاجى خلیفه]]، خصوصیات و بخشى از مقدمه کتاب را در [[کشف الظنون]] نقل کرده است.<ref>کشف الظنون، ج ۱، ص ۶۱۶.</ref>
  
−
پديدآورنده كتاب، قاضى ناصح الدين ابوالفتح عبدالواحد بن محمد بن عبدالواحد تميمى آمدى است، كه از زندگى و شرح حال وى آگاهى هاى بسيارى در دست نيست.  
+
==محتوای کتاب==
 +
غررالحکم، حاوى ۱۰۷۶۰ [[حدیث]] کوتاه از امیرمؤمنان [[امام علی علیه السلام|على]] علیه السلام است، که به ترتیب حروف الفباى نخستین کلمه حدیث و در ۹۱ باب از کتاب هایى مانند [[نهج البلاغه]]، صد کلمه جاحظ، [[تحف العقول]] [[ابن شعبه حرانی|ابن شعبه حرانى]] و دستور معالم الحکم قاضى قضاعى گردآورى شده و به دلیل عظمت کلام و بزرگى معنا و روشمندى کتاب از دیرباز مشهور و آوازه اش از همان زمان مؤلف، طنین افکن بوده و مورد کتابت و قرائت و اجازه و استجازه واقع شده است.  
  
−
بنابر گزارش مرحوم ميرزا عبدالله افندى ـ كه بهترين شرح زندگى او را به دست داده است<ref>ر.ك: رياض العلماء، ج 3، ص 281ـ282؛ مقدمه غررالحكم، ص ذ،(‌‌ترجمه انصارى).</ref> ـ او «فاضل عامل محدث امامى شيعى» بود. وى در آغاز شرح خود، على عليه السلام را با «كرم الله وجهه» مى ستايد كه شايد بتوان آن را تقيه، يا تصرف نا به جاى كاتبان و ناسخان حمل كرد. گروهى از فضلا، وى را از بزرگان دانشمندان [[اماميه]] برشمرده اند.  
+
==انگیزه تألیف==
 +
مؤلف، در آغاز کتاب، انگیزه خود را از گردآورى آن، چنین بیان مى دارد: «... آن چه من را بر گرد آورى این احادیث و قلمداد کردن این کتاب برانگیخت، همانا چیزى بود که [[جاحظ|ابوعثمان جاحظ]] را دلشاد ساخته بود... و آن چیز، صد کلمه از کلماتى بود که دربردارنده انواع سودها و بخشاینده لذت ها به گوش ها بود، و آن کلمات را جاحظ از کلمات [[امیرالمومنین|امیرالمؤمنین]] علیه السلام گرد آورده بود. من ـ همین که آن را از جاحظ دیدم، خندیدم و ـ پیش خود گفتم، عجبا! پناه بر خدا از این مرد! با این که او علامه زمان و یگانه در میان همگان است، با آن سابقه علمى و اوج بلندش در دانش و چیز فهمى و نزدیکى اش با صدر اول ـ و زمان [[امام علی علیه السلام|على بن ابى طالب]] ـ و ضرب المثل بودنش در فضل به سهمى بیش تر و حظ و بهره وافرتر، چه شده است که از ماه تمام روشن، چشم پوشیده و از بسیار به کم ساخته است؟ چرا چنین کرده است؟ مگر این جزئى از کل، و اندکى از بسیار، و قطره اى از باران بى شمار بیش تر است؟
  
−
[[ابن شهر آشوب]](‌‌سروى مازندرانى) در آغاز كتاب مناقب، در اثناى شمارش كتاب هاى [[شيعه]] و بيان اساتيد آن ها مى گويد: «آمدى، روايت غررالحكم را به من اجازه داد.»<ref>مناقب آل ابى طالب، ج 1، ص 34.</ref> همو در معالم العلماء نيز از آمدى و كتاب غرر الحكم و دررالكلم ياد كرده است.<ref>معالم العلماء، ص 81، ش 549.</ref>  
+
آن گاه من با همه گرفتارى خاطر، و کوتاهى از رتبه اهل کمال، در حالى که به عجز و ناتوانى از دریافت آن چه که فضلاى صدر اول خواسته ـ و در آن راه قدم نهاده اند، و کوتاه دستى خویش را از گردیدن در میدانشان و کم وزنى خود را در میزانشان مى دانم و اعتراف دارم، با این حال همت گماشتم تا آن جا که تیررس فکر و مطمح نظر من است، از سخنان آن حضرت گرد آورم و برخى از حکمت ها و اندکى از بسیار از سخنان آن حضرت را که سخنوران جهان و حکیمان دوران از آوردن مانندش نا امیدند، گرد آوردم. خدا مى داند که من در این کار ـ گو این که در وصف آن حضرت به مرتبه کمال رسیده باشم ـ نیستم مگر چونان کسى که دریا را با دست پیمودن و کوه را با ناخن خستن خواهد، و باز بیش از این به قصور خویش معترف است. چگونه چنین نباشد و حال آن که آن حضرت علیه السلام از چشمه سار گواراى نبوى آشامیده و علم و دانش الهى، هر دو پهلوى او را پر کرده است؛ چنان که او خود که سخنش حق و کلامش درست است فرموده: <I>بدانید میان دو پهلوى من علم فراوانى انباشته شده است، چه مى شد اگر بردارنده و نگهدارنده پیدا مى کردم و کمى دوش دل را از این بار گران الهى سبک مى کردم ...».</I><ref> ترجمه غررالحکم، ص ۳ـ۴(‌‌انصارى). </ref>  
 +
==شیوه تدوین غررالحکم==
  
−
[[علامه مجلسى]]، در آغاز بحار از او و كتابش ياد و بدان استناد كرده است و او را از علماى اماميه مى شمارد. سپس كلام ابن شهر آشوب را در معالم ذكر مى نمايد.<ref> [[بحارالانوار]]، ج 1، ص 16 و 34. </ref>  
+
آمدى، روش تألیف و گردآورى خود را چنین مى نویسد: اسناد [[حدیث|احادیث]] را کنار زدم و حروفش را به ترتیب حروف ۲۹ گانه تهجى مرتب کرده و آن چه که از سخنان حکیمانه و کلمات شاهانه آن حضرت بود، تمام را از حیث سجع و قافیه، موافق و مطابق یکدیگر قرار دادم؛ زیرا با این ترتیب آن کلمات در گوش جاى گیرنده تر، و در دل ها فرود آینده تر، و نفوس هم به سوى کلام منظوم میلش بیش تر است و حفظش بر خواننده آسان تر، و لفظش براى بیننده ـ که مى خواهد از آن لعل ها و مروارید هاى درخشان نور برگیرد جذاب تر و شیرین تر است...<ref> همان، ص ۴. </ref>  
  
−
محدث بزرگ شيعه، مرحوم حاج ميرزا حسين نورى نيز هنگام شمارش مشايخ ابن شهر آشوب، از آمدى سخن گفته و با استناد به قرائن و شواهد بسيارى، امامى بودن او را ثابت كرده است.<ref>خاتمه مستدرك، ج 3، ص 92ـ96؛ مقدمه غرر الحكم، ص رـز،(‌‌ترجمه انصارى).</ref>
+
مؤلف بزرگوار، بسیارى از فصول کتابش را براساس کلمه آغازین حدیث بنیاد کرده و مجموعه اى دلپذیر را فراهم ساخته است؛ مثلا: فصل چهارم: لفظ احذر، فصل پنجم: لفظ ایاک، فصل ششم: لفظ الا و ... .
  
−
آمدى، شاگرد [[احمد غزالى]](‌‌م 520 ق)<ref>المحقق الطباطبائى، ج 3، ص 1281.</ref> و استاد ابن شهر آشوب و گويا پدر شيخ فقيه، ابومحمد عبدالله بن عبدالواحد ـ استاد [[شاذان بن جبريل قمى]] ـ بوده است.<ref>[[رياض العلماء]]، ج 3، ص 284.</ref>
+
==چاپ‌ها و نسخه‌هاى خطى کتاب==
 +
غررالحکم، از دیرباز، توجه و اقبال عمومى دانشمندان را برانگیخته است. مرحوم حاج شیخ محمد على انصارى قمى مى نویسد: ... کتاب شریف غررالحکم یکى از کتبى است که دانشمندان اسلامى در طى قرون گذشته، نسخه هایى از آن برداشته اند که فعلا در کتابخانه هاى بزرگ ـ از جمله [[ایران]] ـ موجود است، که به برخى از آن ها که نگارنده رؤیت کرده اشارتى مى رود...  
  
−
از ديگر كتاب هاى آمدى، جواهرالكلام فى الحكم والاحكام من قصة سيدالانام است.<ref> [[الذريعة]]، ج 5، ص 278. </ref> صاحب رياض به نقل از تاريخ اربل ـ نوشته شرف الدين ابوالبركات اربلى ـ حكايت می‌ كند: «ابوعبدالله بستى(‌‌م 584 ق)، اين كتاب را از مؤلفش ـ عبدالواحد آمدى ـ شنيده است.»<ref>رياض العلماء، ج 3، ص 284.</ref>
+
#یک نسخه بسیار نفیس با جلد و سرفصل هاى طلا کارى در کتابخانه حضرت رضا ـ علیه الصلاة و السلام ـ موجود است. که در فواصل هر یک از جملات، یک ستاره طلا مقرر داشته اند و در سنه ۹۶۱(‌‌ه .ق) در شهر [[مکه]] معظمه به دست کاتب آن بهاء الدین حسین، خاتمه یافته و شماره آن ۱۸۶ مى باشد.
 +
#نسخه بد خط دیگرى در همان کتابخانه است، طى شماره ۱۱۶۸ که تاریخ نگارشش ۵۱۷(‌‌ه .ق) و به زمان خود مؤلف بسیار نزدیک است.
 +
#نسخه دیگرى در کتابخانه مبارکه مدرسه مرحوم سپهسالار است، که تاریخ اتمامش ماه مبارک [[رمضان]] ۹۹۵ و شماره آن ۲۸۴۲ مى باشد.
 +
#نسخه دیگرى با خط نسخ و نفیس و جلد طلا کارى بسیار عالى، لکن بدون تاریخ طى شماره ۳۰۹۲ در کتابخانه مجلس شوراى ملى موجود است.
 +
#نسخه دیگرى در کتابخانه ملى آقاى حاج حسین آقاى ملک طى شماره ۲۴۳۷ موجود است که نویسنده اش على بن اسماعیل بن یوسف بن خمرتکین الچلپى یا الحلبى آن را در شب ۱۳ شهر رمضان ۷۱۷ در شهر [[بغداد]] به پایان رسانیده است.
 +
#نسخه هاى خطى زیباى دیگرى در [[قم]] و [[اصفهان]]، در نزد علماى اعلام و مهره فن به خطوط مختلف دیده شد و از جمله یک نسخه خطى بسیار نفیس و زیبا در کتابخانه مبارکه زعیم الشیعة و محیى آثار الشریعة نائب الامام [[آیت الله بروجردی|حضرت آیت الله بروجردى]]، دیده شد و موجود است.
  
−
حاجى خليفه، خصوصيات و بخشى از مقدمه كتاب را در اثر خويش نقل كرده است.<ref>[[كشف الظنون]]، ج 1، ص 616.</ref> سال مرگ آمدى را برخى<ref> مقدمه غررالحكم، ص س،(‌‌ترجمه انصارى)؛ ريحانة الادب، ج 1، ص 28. </ref> 510 ق و بعضى<ref> مقدمه غررالحكم(‌‌شرح آقا جمال خوانسارى)، محدث ارموى، ج 1، ص عط. </ref> 550 ق نوشته اند. آوازه آمدى، بيشتر مديون كتاب شريف «غررالحكم» است، كه بدان مى پردازيم.  
+
غرر الحکم یک مرتبه در سال ۱۲۸۰ در هندوستان بدون ترجمه و یک مرتبه هم در سال ۱۳۴۹ در صیدا در مطبعة العرفان، با حروف سربى، همان متن عربى چاپ شده است. لکن در [[ایران]]، تاکنون نسخه چاپى آن دیده نشده و کسى هم نشانى از آن ندارد...<ref> مقدمه غررالحکم، ص ش(۱۳). </ref> تا آن که در اوائل سال ۱۳۷۵ ق(‌‌۱۳۳۵ ش) بر حسب اتفاق، نسخه اى خطى از آن که متعلق به کتابخانه مرحوم علامه میرزا سید عبدالجواد عقیلى، از شاگردان آیت الله [[سید محمد مهدی بحرالعلوم|سید محمدمهدى طباطبایى بحرالعلوم]] بوده و در سال ۱۰۷۰ ق به دست محمد سلیم نگاشته شده است، به دست نام برده رسید<ref> الذریعة، ج ۱۴، ص ۱۳۷؛ الغدیر، ج ۴، ص ۱۹۳؛ مصادر نهج البلاغه و اسانیده. </ref> و او نیز بى درنگ به کار ترجمه و چاپ آن ـ به خط زیباى نسخ و نستعلیق مرحوم حاج میرزا حسن هریسى تبریزى ـ پرداخت. و بدین سان، شهرت و آوازه آن فراگیر شد و از آن پس، کتاب هاى فراوانى در ترجمه، تلخیص، تصنیف و فهرست و معجم آن نگارش یافت.
 +
==کتابهای نوشته شده پیرامون غرر==
  
−
غررالحكم و دررالكلم: غررالحكم، حاوى 10760 [[حديث]] كوتاه از اميرمؤمنان على عليه السلام است، كه به ترتيب حروف الفباى نخستين كلمه حديث و در 91 باب از كتاب هايى مانند [[نهج البلاغه]]، صد كلمه جاحظ، [[تحف العقول]] [[ابن شعبه حرانى]] و دستور معالم الحكم قاضى قضاعى گردآورى شده و به دليل عظمت كلام و بزرگى معنا و روشمندى كتاب از ديرباز مشهور و آوازه اش از همان زمان مؤلف، طنين افكن بوده و مورد كتابت و قرائت و اجازه و استجازه واقع شده است.
+
'''ترجمه‌ها:'''
  
−
قديمى ترين نسخه آن، نسخه ش 1168 [[كتابخانه آستان قدس رضوى]] است، كه به سال 517 ق استنساخ گرديده است.<ref>ر.ك: فهرست الفبايى نسخه هاى خطى كتابخانه آستان قدس؛ مقدمه غررالحكم، ص ش(‌‌ترجمه انصارى).</ref> مؤلف، در آغاز كتاب، انگيزه خود را از گردآورى آن، چنين بيان مى دارد: ...آن چه من را بر گرد آورى اين احاديث و قلمداد كردن اين كتاب برانگيخت، همانا چيزى بود كه [[ابوعثمان جاحظ]] را دلشاد ساخته بود... و آن چيز، صد كلمه از كلماتى بود كه دربردارنده انواع سود ها و بخشاينده لذت ها به گوش ها بود، و آن كلمات را جاحظ از كلمات اميرالمؤمنين گرد آورده بود.
+
*۱- اصداف الدرر: از ملا عبدالکریم بن محمد یحیى (‌‌مؤلف ترجمان اللغة) ابن محمد شفیع بن ملامحمد رفیع قزوینى (‌‌مؤلف ابواب الجنان). وى معاصر شاه سلطان حسین صفوى(‌‌م ۱۱۳۵ ق) بود و کتابش، ترجمه کامل متن غررالحکم است.<ref> الذریعة، ج ۴، ص ۱۲۱. </ref> مؤلف، سپس آن را بر حسب موضوع تدوین کرده و آن را «نظم الغرر و نضد الدرر» نامیده است.
  
−
من ـ همين كه آن را از جاحظ ديدم، خنديدم و ـ پيش خود گفتم، عجبا! پناه بر خدا از اين مرد! با اين كه او علامه زمان و يگانه در ميان همگان است، با آن سابقه علمى و اوج بلندش در دانش و چيز فهمى و نزديكى اش با صدر اول ـ و زمان على بن ابى طالب ـ و ضرب المثل بودنش در فضل به سهمى بيش تر و حظ و بهره وافرتر، چه شده است كه از ماه تمام روشن، چشم پوشيده و از بسيار به كم ساخته است؟ چرا چنين كرده است؟
+
*۲- ترجمه غررالحکم: از [[آقا جمال خوانساری|آقا جمال الدین محمد بن آقا حسین خوانسارى]](‌‌م ۲۶ رمضان ۱۱۲۵ ق). این ترجمه ـ که یکى از زیباترین متون نثر فارسى در دوران [[صفویه|صفویه]] است ـ در لابلاى شرح گران قدر آقا جمال بر غررالحکم گنجانیده شده است و اکنون به همت یکى از فضلاى [[حوزه علمیه قم]]، در دست تحقیق و چاپ است.
  
−
مگر اين جزئى از كل، و اندكى از بسيار، و قطره اى از باران بى شمار بيش تر است؟ آن گاه من با همه گرفتارى خاطر، و كوتاهى از رتبه اهل كمال، در حالى كه به عجز و ناتوانى از دريافت آن چه كه فضلاى صدر اول خواسته ـ و در آن راه قدم نهاده اند، و كوتاه دستى خويش را از گرديدن در ميدانشان و كم وزنى خود را در ميزانشان مى دانم و اعتراف دارم، با اين حال همت گماشتم تا آن جا كه تيررس فكر و مطمح نظر من است، از سخنان آن حضرت گرد آورم و برخى از حكمت ها و اندكى از بسيار از سخنان آن حضرت را كه سخنوران جهان و حكيمان دوران از آوردن مانندش نا اميدند، گرد آوردم.
+
*۳- ترجمه غررالحکم: این اثر که به خط درویش مصطفى روحى نگارش یافته است، نسخه آن، ضمن مجموعه ۳۷۸۰ کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، همراه با متن کتاب ـ که ترجمه به صورت زیرنویس است ـ موجود و قدیمى ترین تاریخ مالکیت آن، سال ۱۰۹۶ ق است. این نسخه تاریخ و نام مترجم را ندارد.<ref>همان، ج ۱۶، ص ۳۸.</ref>
  
−
خدا مى داند كه من در اين كار ـ گو اين كه در وصف آن حضرت به مرتبه كمال رسيده باشم ـ نيستم مگر چونان كسى كه دريا را با دست پيمودن و كوه را با ناخن خستن خواهد، و باز بيش از اين به قصور خويش معترف است. چگونه چنين نباشد و حال آن كه آن حضرت عليه السلام از چشمه سار گواراى نبوى آشاميده و علم و دانش الهى، هر دو پهلوى او را پر كرده است؛ چنان كه او خود كه سخنش حق و كلامش درست است فرموده:
+
*۴- ترجمه غررالحکم: از شیخ زین العابدین (‌‌احتمالا فرزند حاج محمد کریم خان شیخى کرمانى). نسخه خطى آن به شماره ۱۶۸ ب، در ۳۹۶ صفحه در کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران موجود است.<ref> همان، ج ۱۶، ص ۳۹(‌‌به نقل از: فهرست کتابخانه، ص ۹۷).</ref>
  
−
<I>بدانيد ميان دو پهلوى من علم فراوانى انباشته شده است، چه مى شد اگر بردارنده و نگهدارنده پيدا مى كردم و كمى دوش دل را از اين بار گران الهى سبك مى كردم ...</I><ref> ترجمه غررالحكم، ص 3ـ4(‌‌انصارى). </ref>
+
*۵- ترجمه غررالحکم: از میرزا محسن خوشنویس اردبیلى (‌‌متخلص به حالى). بخشى از این ترجمه، همراه با قسمتى از اصل عربى آن در کتاب «انهار جاریه» تألیف میرزا احمد تبریزى، در سال ۱۳۴۴ ق، در [[شیراز|شیراز]] به چاپ رسیده است.
  
−
==شيوه تدوين غررالحكم==
+
*۶- ترجمه غررالحکم: از حاج شیخ محمد على انصارى قمى(‌‌۱۳۲۹ـ۱۴۰۵ ق). این ترجمه، در دو جلد(‌‌۸۸۰ صفحه)، همراه با تصحیح و مقدمه مرحوم انصارى و تعلیقات مرحوم علامه میرزا عبدالجواد عقیلى ـ در پایان کتاب ـ در سال ۱۳۷۷ ق / ۱۳۳۷ ش، در [[تهران]] به خط زیباى مرحوم حاج میرزا حسن هریسى تبریزى(‌‌نسخ و نستعلیق) به چاپ رسیده و از آن پس، ده ها بار در قم و تهران تجدید چاپ شده است. نیز منتخبى از آن، در شیراز به سال ۱۳۵۲ ش در پنجاه صفحه به چاپ رسیده است. مترجم، علاوه بر ترجمه احادیث، گاه به احادیث مناسب دیگر و حکایات تاریخى اشاره کرده و به شرح و توضیح حدیث با عبارات کافى و بیان شافى پرداخته است. نگارنده، فهرست موضوعى غررالحکم را مطابق با این ترجمه، تهیه و مدون کرده که هنوز مخطوط است. از آن جا که این کار، نخستین چاپ و ترجمه کتاب «غررالحکم» در [[ایران|ایران]] بود، آوازه این کتاب به همه جا رسید و موجى از ترجمه و تلخیص و معجم نگارى را برانگیخت و چندین کار دیگر بر روى آن صورت گرفت که بدان اشاره خواهد شد.
  
−
آمدى، روش تأليف و گردآورى خود را چنين مى نويسد: اسناد احاديث را كنار زدم و حروفش را به ترتيب حروف 29 گانه تهجى مرتب كرده و آن چه كه از سخنان حكيمانه و كلمات شاهانه آن حضرت بود، تمام را از حيث سجع و قافيه، موافق و مطابق يكديگر قرار دادم؛ زيرا با اين ترتيب آن كلمات در گوش جاى گيرنده تر، و در دل ها فرود آينده تر، و نفوس هم به سوى كلام منظوم ميلش بيش تر است و حفظش بر خواننده آسان تر، و لفظش براى بيننده ـ كه مى خواهد از آن لعل ها و مرواريد هاى درخشان نور برگيرد جذاب تر و شيرين تر است...<ref> همان، ص 4. </ref>
+
'''شرح‌ها:'''
  
−
مؤلف بزرگوار، بسيارى از فصول كتابش را براساس كلمه آغازين حديث بنياد كرده و مجموعه اى دلپذير را فراهم ساخته است؛ مثلا:
+
تنها شرحى که در این جا مى توان از آن نام برد، شرح فقیه [[محدث]]، حکیم محقق و مدقق [[آقا جمال خوانساری|آقا جمال الدین خوانسارى اصفهانى]](‌‌م ۲۶ رمضان ۱۱۲۵ ق) است که به خواست شاه سلطان حسین صفوى(‌‌م ۱۱۳۵ ق)، آخرین پادشاه سلسله صفوى، نگارش یافت. این شرح علاوه بر توضیح مفهومى و ترجمه لغوى احادیث، آکنده از فواید گوناگون کلامى، حدیثى، ادبى، اخلاقى، تفسیرى، فقهى، فلسفى و غیر آن است.
  
−
* فصل چهارم: لفظ احذر
+
مؤلف بزرگوار، که خود از فقیهان و فیلسوفان بنام عهد صفوى است، به خوبى از عهده شرح احادیث برآمده و در همه مباحث طرح شده در کتاب، حق مطلب را ادا کرده است.<ref>ر.ک.: اسلامى، سید حسن، «نگاهى به شرح آقا جمال خوانسارى بر غررالحکم»، مجله علوم حدیث، ش ۱۱، ص ۸۳ـ۸۸(‌‌بهار ۱۳۷۸)؛ مهدوى راد، محمد على، «شرح غررالحکم آقا جمال خوانسارى»، مجله آینه پژوهش، ش ۵۵، ص ۶۴ـ۷۳(‌‌بهار ۱۳۷۸).</ref> این کتاب را مرحوم استاد [[محدث ارموی|سید جلال الدین محدث ارموى]]، با مقدمه، تصحیح و تعلیق، در ۶ جلد، به سال ۱۳۴۶ ش / ۱۳۸۷ ق(‌‌چاپ پنجم: ۱۳۷۳ ش)، به وسیله انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رساند، و بر آن فهرستى موضوعى افزود که جلد هفتم شرح به شمار آمد.
−
* فصل پنجم: لفظ اياك
 
−
* فصل ششم: لفظ الا
 
−
*فصل هفتم: لفظ أين
 
−
*فصل پانزدهم: لفظ انما
 
−
*فصل شانزدهم: لفظ آفة
 
−
*فصل نوزدهم: لفظ بئس
 
−
*فصل 23: لفظ ثمره
 
−
*فصل 24: لفظ ثلاث
 
−
*فصل 27: لفظ حسن
 
−
*فصل 29: لفظ خير
 
−
*فصل 33: لفظ رحم
 
−
*فصل 34: لفظ رأس
 
−
*فصل 38: لفظ سبب
 
−
*فصل 40: لفظ شكر
 
−
*فصل 43: لفظ صلاح
 
−
*فصل 46: لفظ طوبى
 
−
*فصل 49: لفظ عليك
 
−
*فصل 53: لفظ عود و عاف
 
−
*فصل 54: لفظ عجبت
 
−
*فصل 64: لفظ كيف
 
−
*فصل 67: لفظ كن
 
−
*فصل 81: لفظ نعم
 
−
*فصل 87: لفظ ينبغى
 
−
*فصل 88: لفظ يستدل
 
  
−
==نسخه هاى خطى غررالحكم==
+
ناگفته نماند که این شرح نیاز به تحقیق مجدد دارد؛ زیرا اولا ترجمه ها، از شرح و توضیح جدا نشده است؛ ثانیا منبع روایات و سخنان داخل متن که بسیار است، نشان داده نشده است؛ و ثالثا از فهارس فنى تهى است.
  
−
غررالحكم، از ديرباز، توجه و اقبال عمومى دانشمندان را برانگيخته است. مرحوم حاج [[شيخ محمد على انصارى قمى]] مى نويسد: ... كتاب شريف غررالحكم يكى از كتبى است كه دانشمندان اسلامى در طى قرون گذشته، نسخه هايى از آن برداشته اند كه فعلا در كتابخانه هاى بزرگ ـ از جمله [[ايران]] ـ موجود است، كه به برخى از آن ها كه نگارنده رؤيت كرده اشارتى مى رود...
+
'''تکمله‌ها:'''
  
−
# يك نسخه بسيار نفيس با جلد و سرفصل هاى طلا كارى در كتابخانه حضرت رضا ـ عليه الصلاة و السلام ـ موجود است. كه در فواصل هر يك از جملات، يك ستاره طلا مقرر داشته اند و در سنه 961(‌‌ه .ق) در شهر [[مکه]] معظمه به دست كاتب آن بهاء الدين حسين، خاتمه يافته و شماره آن 186 مى باشد.  
+
*۱- [[عیون الحكم والمواعظ (کتاب)|عیون الحکم و المواعظ و ذخیرة المتعظ و الواعظ]]: نوشته کافى الدین ابوالحسن على بن محمد بن حسن بن ابى نزال لیثى واسطى، معروف به «ابن شرفیه» از علماى قرن ششم هجرى. این کتاب، حاوى بیش ترین سخنان کوتاه امیرالمؤمنین [[امام علی علیه السلام|على]] علیه السلام است و در آن ۱۳۶۲۸ حدیث گرد آمده است. نویسنده، این نوشتار را در سى باب و ۹۱ فصل تنظیم نموده است که ۲۹ باب آن به ترتیب حروف الفبا است و در باب سى ام، سخنان کوتاه حضرت را درباره [[توحید]] و وصایا آورده است. اما نسخه هاى خطى این کتاب ـ حتى نسخه اى که به دست صاحب [[ریاض العلماء]] رسیده ـ فاقد باب سى ام بوده است.<ref>ریاض العلماء، ج ۴، ص ۲۵۳؛ الذریعة، ج ۱۵، ص ۳۷۹؛ غررالحکم، ص ۷(‌‌انصارى).</ref> به نظر مى رسد که [[علامه مجلسى]]، به نسخه کامل آن دسترسى داشته است؛<ref>المحقق الطباطبائى، ج ۳، ص ۱۲۹۴.</ref> زیرا در [[بحارالأنوار (کتاب)|بحارالانوار]]، خطبه اول نهج البلاغه را به نقل از این کتاب آورده است؛ در صورتى که خطبه ها و وصایا در باب سى ام آن بوده است.<ref>بحارالانوار، ج ۱، ص ۳۴.</ref> این کتاب، اخیرا(‌‌۱۳۷۷ ش/ ۱۴۱۹ ق) به همت آقاى حسین حسینى بیرجندى، در ۵۶۶ صفحه وزیرى به همت انتشارات مؤسسه «دارالحدیث» به زیور طبع آراسته شده است. همچنین علامه میرزا محمد تقى خان سپهر کاشانى(‌‌لسان الملک) (‌‌م ۱۲۹۷ ق) آن را با اضافاتى همراه با ترجمه فارسى بخشى از آن، در جلد هاى پنجم و ششم «[[ناسخ التواریخ]]» نقل کرده و مکرر به چاپ رسیده است.(‌‌تهران، اسلامیه، ۱۳۸۳ ق/ ۱۳۴۲ ش) این کتاب را احمد بن محمد بن خلف تلخیص کرده و آن را «المحکم المنتخب من عیون الحکم» نامیده است که نسخه اى از آن، در کتابخانه دانشگاه قرویین در فاس و [[مراکش|مراکش]](‌‌تحریر سال ۱۱۵۲ ق) موجود است.<ref> المحقق الطباطبائى، ج ۳، ص ۱۲۹۵(‌‌به نقل از: فهرست کتابخانه دانشگاه قرویین، ج ۲، ص ۴۰۵). </ref>
−
# نسخه بد خط ديگرى در همان كتابخانه است، طى شماره 1168 كه تاريخ نگارشش 517(‌‌ه .ق) و به زمان خود مؤلف بسيار نزديك است.  
 
−
# نسخه ديگرى در كتابخانه مباركه مدرسه مرحوم سپهسالار است، كه تاريخ اتمامش ماه مبارك [[رمضان]] 995 و شماره آن 2842 مى باشد.
 
−
# نسخه ديگرى با خط نسخ و نفيس و جلد طلا كارى بسيار عالى، لكن بدون تاريخ طى شماره 3092 در كتابخانه مجلس شوراى ملى موجود است.  
 
−
# نسخه ديگرى در كتابخانه ملى آقاى حاج حسين آقاى ملك طى شماره 2437 موجود است كه نويسنده اش على بن اسماعيل بن يوسف بن خمرتكين الچلپى يا الحلبى آن را در شب 13 شهر رمضان 717 در شهر [[بغداد]] به پايان رسانيده است.  
 
  
−
هم چنين نسخه هاى خطى زيباى ديگرى در [[قم]] و [[اصفهان]]، در نزد علماى اعلام و مهره فن به خطوط مختلف ديده شد و از جمله يك نسخه خطى بسيار نفيس و زيبا در كتابخانه مباركه زعيم الشيعة و محيى آثار الشريعة نائب الامام [[حضرت آيت الله بروجردى]]، ديده شد و موجود است.  
+
*۳- الجواهر العلیة فى الکلمات العلویة: نوشته على بغدادى. این کتاب، به ترتیب حروف الفبا، و به عنوان تکمله «غررالحکم» نوشته شده<ref>الذریعة، ج ۵، ص ۲۷۳.</ref> و مؤلف، سپس آن را به نام «منتخب الجواهر» تلخیص کرده است.<ref> کشف الحجب، ص ۵۵۱. </ref> این کتاب، به زبان فارسى نوشته شده و نسخه اى بى تاریخ از آن ـ به خط نسخ سیف الدین محمود ـ تحریر قبل از سال ۱۱۹۵ ق، در ۱۰۹ ورقه در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است.<ref> الذریعة، ج ۲۲، ص ۳۹۴. </ref>
  
−
ناگفته نماند اين حكم رائعه و درر ناصعه يك مرتبه در سال 1280 در [[هند|هندوستان]] بدون ترجمه و يك مرتبه هم در سال 1349 در صيدا در مطبعة العرفان، با حروف سربى، همان متن عربى چاپ شده است. لكن در [[ايران]]، تاكنون نسخه چاپى آن ديده نشده و كسى هم نشانى از آن ندارد. ...<ref> مقدمه غررالحكم، ص ش(‌‌13). </ref> تا آن كه در اوائل سال 1375 ق(‌‌1335 ش) بر حسب اتفاق، نسخه اى خطى از آن كه متعلق به كتابخانه مرحوم علامه ميرزا سيد عبدالجواد عقيلى، از شاگردان آيت الله سيد محمدمهدى طباطبايى [[بحرالعلوم]] بوده و در سال 1070 ق به دست محمد سليم نگاشته شده است، به دست نام برده رسيد و او نيز<ref> الذريعة، ج 14، ص 137؛ الغدير، ج 4، ص 193؛ مصادر نهج البلاغه و اسانيده. </ref> بى درنگ به كار ترجمه و چاپ آن ـ به خط زيباى نسخ و نستعليق مرحوم حاج [[ميرزا حسن هريسى تبريزى]] ـ پرداخت. و بدين سان، شهرت و آوازه آن فراگير شد و از آن پس، كتاب هاى فراوانى در ترجمه، تلخيص، تصنيف و فهرست و معجم آن نگارش يافت؛ بدين قرار:
+
*۴ - الحکم من کلام الامام أمیرالمؤمنین على علیه السلام: این کتاب، را گروه حدیث بنیاد پژوهش هاى اسلامى [[آستان قدس رضوی]]، زیر نظر استاد کاظم مدیر شانه چى تدوین کرده و شامل ۱۵۹۷۸ حدیث، از کتاب هاى «[[نهج البلاغه]]»، «غررالحکم»، «[[عیون الحكم والمواعظ (کتاب)|عیون الحکم]]»، «دستور معالم الحکم»، «[[شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید (کتاب)|شرح ابن أبى الحدید]]» و «[[بحارالأنوار]]» است و در دو جلد به سال ۱۴۱۷ ق/ ۱۳۷۶ ش، از سوى بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى به چاپ رسیده است.
  
−
'''<I>الف. ترجمه ها </I>'''
+
'''تلخیص‌ها:'''
  
−
* 1- [[اصداف الدرر]]: از ملا عبدالكريم بن محمد يحيى(‌‌مؤلف ترجمان اللغة) ابن محمد شفيع بن ملامحمد رفيع قزوينى(‌‌مؤلف [[ابواب الجنان]]). وى معاصر شاه سلطان حسين صفوى(‌‌م 1135 ق) بود و كتابش، ترجمه كامل متن غررالحكم است.<ref> الذريعة، ج 4، ص 121. </ref> مؤلف، سپس آن را بر حسب موضوع تدوين كرده و آن را «[[نظم الغرر و نضد الدرر]]» ناميده است، كه شرح آن خواهد آمد.  
+
*۱- شرح صد کلمه قصار: تألیف محدث نامى، [[حاج شیخ عباس قمی|حاج شیخ عباس قمى]](‌‌۱۲۹۴ـ۱۳۵۹ ق).این کتاب، مکرر به چاپ رسیده است. همچنین انتشارات مؤسسه در راه حق نیز آن را در ۱۲۰ صفحه(‌‌جیبى) در سال ۱۳۷۰ ش، به چاپ رسانیده است.
  
−
* 2- ترجمه غررالحكم: از آقا جمال الدين محمد بن آقا حسين خوانسارى(‌‌م 26 رمضان 1125 ق). اين ترجمه ـ كه يكى از زيباترين متون نثر فارسى در دوران صفويه است ـ در لابلاى شرح گران قدر آقا جمال بر غررالحكم گنجانيده شده است و اكنون به همت يكى از فضلاى [[حوزه علميه قم]]، در دست تحقيق و چاپ است.  
+
*۲- کلمات علیه غراء: تألیف مکتبى شیرازى. وى شصت کلمه قصار حضرت را به نظم فارسى درآورده و پس از آن، براى توضیح هر یک تمثیلى نیز به نظم آورده است. مجموع اشعار این کتاب ۱۵۰۰ بیت است و به همت حسین کوهى کرمانى در سال ۱۳۱۳ ش، در تهران چاپ شده است. این کتاب را اخیرا دفتر نشر میراث مکتوب(‌‌تهران) تحقیق و چاپ کرده است.
  
−
* 3- ترجمه غررالحكم: اين اثر كه به خط درويش مصطفى روحى نگارش يافته است، نسخه آن، ضمن مجموعه 3780 كتابخانه مجلس شوراى اسلامى، همراه با متن كتاب ـ كه ترجمه به صورت زيرنويس است ـ موجود و قديمى ترين تاريخ مالكيت آن، سال 1096 ق است. اين نسخه تاريخ و نام مترجم را ندارد.<ref>همان، ج 16، ص 38.</ref>
+
*۳- حقیقت نامه: نوشته جهانگیر خان ناظم الملک ضیایى. این کتاب، منظومه اى فارسى، شامل بخشى از کلمات قصار حضرت على علیه السلام است. و به سال ۱۳۳۱ ق، در اسلامبول چاپ شد.
  
−
* 4- ترجمه غررالحكم: از شيخ زين العابدين(‌‌احتمالا فرزند حاج محمد كريم خان شيخى كرمانى). نسخه خطى آن به شماره 168 ب، در 396 صفحه در كتابخانه دانشكده الهيات دانشگاه تهران موجود است.<ref> همان، ج 16، ص 39(‌‌به نقل از: فهرست كتابخانه، ص 97).</ref>
+
*۴- چهل حدیث حضرت على علیه السلام: از حسین بن یوسف الدین هروى. در این کتاب، چهل حدیث علوى به نظم فارسى درآمده است و به خط شاه محمود نیشابورى و به اهتمام و تصحیح کاظم مدیر شانه چى چاپ شده است. چاپ سوم کتاب را بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى در سال ۱۳۷۶ ش، در ۶۴ صفحه بر عهده گرفت.
  
−
* 5- ترجمه غررالحكم: از ميرزا محسن خوشنويس اردبيلى(‌‌متخلص به حالى). بخشى از اين ترجمه، همراه با قسمتى از اصل عربى آن در كتاب «انهار جاريه» تأليف ميرزا احمد تبريزى، در سال 1344 ق، در [[شيراز]] به چاپ رسيده است.  
+
*۵- منتخب الغرر: از سید زین العابدین بن ابى القاسم طباطبایى.<ref> مصادر نهج البلاغه و اسانیده، ج ۱، ص ۷۵. </ref>
  
−
* 6- ترجمه غررالحكم: از حاج شيخ محمد على انصارى قمى(‌‌1329ـ1405 ق). اين ترجمه، در دو جلد(‌‌880 صفحه)، همراه با تصحيح و مقدمه مرحوم انصارى و تعليقات مرحوم علامه ميرزا عبدالجواد عقيلى ـ در پايان كتاب ـ در سال 1377 ق / 1337 ش، در [[تهران]] به خط زيباى مرحوم حاج ميرزا حسن هريسى تبريزى(‌‌نسخ و نستعليق) به چاپ رسيده و از آن پس، ده ها بار در قم و تهران تجديد چاپ شده است. نيز منتخبى از آن، در شيراز به سال 1352 ش در پنجاه صفحه به چاپ رسيده است.  
+
*۶- الأمثال و الحکم المنتخب من غررالحکم: مؤلف، کلمات قصار حضرت را که مناسب با مثل بوده، به ترتیب حروف الفبا در ۷۷ ورقه گردآورده است.<ref> همان.</ref>
  
−
مترجم، علاوه بر ترجمه احاديث، گاه به احاديث مناسب ديگر و حكايات تاريخى اشاره كرده و به شرح و توضيح حديث با عبارات كافى و بيان شافى پرداخته است. نگارنده، فهرست موضوعى غررالحكم را مطابق با اين ترجمه، تهيه و مدون كرده كه هنوز مخطوط است. از آن جا كه اين كار، نخستين چاپ و ترجمه كتاب «غررالحكم» در ايران بود، آوازه اين كتاب به همه جا رسيد و موجى از ترجمه و تلخيص و معجم نگارى را برانگيخت و چندين كار ديگر بر روى آن صورت گرفت كه بدان اشاره خواهد شد.  
+
*۷- نظم الغرر و الدرر: به خامه شیخ ابراهیم بن شهاب الدین احمد تبریزى حصفکى، معروف به ابن الملا، از علماى شهر حلب(‌‌مقتول ۱۰۰۳ ق).<ref> همان.</ref>
  
−
'''<I>ب. شرح ها</I> '''
+
*۸- ابواب الحکم: اثر کمال الدوله محمد حسن میرزاى قاجار. وى ۴۳۰ حدیث از کلمات قصار حضرت را که جنبه اخلاقى و اجتماعى دارند، به فارسى ترجمه براساس حروف تهجى مرتب کرده است. این کتاب، در سال ۱۳۱۹ ق، در تهران چاپ شد.
  
−
تنها شرحى كه در اين جا مى توان از آن نام برد، شرح فقيه محدث، حكيم محقق و مدقق آقا جمال الدين محمد بن آقا حسين خوانسارى اصفهانى(‌‌م 26 رمضان 1125 ق) است كه به خواست شاه سلطان حسين صفوى(‌‌م 1135 ق)، آخرين پادشاه سلسله صفوى، نگارش يافت. اين شرح علاوه بر توضيح مفهومى و ترجمه لغوى احاديث، آكنده از فوايد گوناگون كلامى، حديثى، ادبى، اخلاقى، تفسيرى، فقهى، فلسفى و غير آن است.  
+
*۹- کلمات قصار: اثر احمد على سپهر. وى ۵۷۰ حدیث را که بیش تر جنبه اخلاقى دارد، انتخاب و به فارسى و فرانسه ترجمه کرده و همراه با مقدمه اى شیوا درباره امیرالمؤمنین على علیه السلام، در تهران به چاپ رسانیده است.
  
−
مؤلف بزرگوار، كه خود از فقيهان و فيلسوفان بنام عهد صفوى است، به خوبى از عهده شرح احاديث برآمده و در همه مباحث طرح شده در كتاب، حق مطلب را ادا كرده است.<ref>ر.ك.: اسلامى، سيد حسن، «نگاهى به شرح آقا جمال خوانسارى بر غررالحكم»، مجله علوم حديث، ش 11، ص 83ـ88(‌‌بهار 1378)؛ مهدوى راد، محمد على، «شرح غررالحكم آقا جمال خوانسارى»، مجله آينه پژوهش، ش 55، ص 64ـ73(‌‌بهار 1378).</ref> اين كتاب را مرحوم استاد سيد جلال الدين محدث ارموى، با مقدمه، تصحيح و تعليق، در 6 جلد، به سال 1346 ش / 1387 ق(‌‌چاپ پنجم: 1373 ش)، به وسيله انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رساند، و بر آن فهرستى موضوعى افزود كه جلد هفتم شرح به شمار آمد.
+
*۱۰- محفظة الأنوار فى شرح بعض کلمات القصار: نوشته سید عبدالله بلادى بوشهرى(‌‌۱۲۹۱ـ۱۳۷۲ق).این کتاب، به فارسى نوشته و به سال ۱۳۴۳ ق، در شیراز چاپ شده است.<ref>الذریعة، ج ۲۰، ص ۱۵۲.</ref>
  
−
ناگفته نماند كه اين شرح نياز به تحقيق مجدد دارد؛ زيرا اولا ترجمه ها، از شرح و توضيح جدا نشده است؛ ثانيا منبع روايات و سخنان داخل متن كه بسيار است، نشان داده نشده است؛ و ثالثا از فهارس فنى تهى است.  
+
*۱۱- شکوفه هاى خرد یا سخنان على علیه السلام: نوشته ابوالقاسم حالت. نویسنده، احادیثى از [[امام علی علیه السلام|حضرت على]] علیه السلام را به فارسى و انگلیسى ترجمه کرده و هر کدام را در قالب یک رباعى درآورده است. این کتاب، در ششصد صفحه در تهران به چاپ رسیده است.
  
−
'''<I>ج. تكمله ها</I>'''
+
*۱۲- هزار حدیث از امام على علیه السلام: نوشته کاظمى خلخالى. این کتاب به سال ۱۳۶۳ ش، در تهران در ۱۶۸ صفحه(‌‌وزیرى) به چاپ رسیده و نویسنده در چاپ هاى بعدى شمار احادیث را به دو هزار حدیث افزایش داده است.
  
−
*1- عيون الحكم و المواعظ و ذخيرة المتعظ والواعظ: نوشته كافى الدين ابوالحسن على بن محمد بن حسن بن ابى نزال ليثى واسطى، معروف به «ابن شرفيه» از علماى قرن ششم هجرى. اين كتاب، حاوى بيش ترين سخنان كوتاه اميرالمؤمنين على عليه السلام است و در آن 13628 حديث گرد آمده است. نويسنده، اين نوشتار را در سى باب و 91 فصل تنظيم نموده است كه 29 باب آن به ترتيب حروف الفبا است و در باب سى ام، سخنان كوتاه حضرت را درباره [[توحيد]] و وصايا آورده است. اما نسخه هاى خطى اين كتاب ـ حتى نسخه اى كه به دست صاحب [[رياض العلماء]] رسيده ـ فاقد باب سى ام بوده است.<ref>رياض العلماء، ج 4، ص 253؛ الذريعة، ج 15، ص 379؛ غررالحكم، ص 7(‌‌انصارى).</ref>
+
*۱۳- تلخیص غررالحکم: از سید ابوالقاسم مرعشى.این کتاب، ترجمه و تلخیص «غرر» است و بر طبق حروف الفبا ترتیب یافته و به خط مرحوم طاهر خوشنویس در سال ۱۳۶۸ ق، در تهران توسط کتابفروشى حافظ در ۳۶۹ صفحه(‌‌قطع بغلى کوچک) به چاپ رسیده است.
  
−
*2- به نظر مى رسد كه [[علامه مجلسى]]، به نسخه كامل آن دسترسى داشته است؛<ref>المحقق الطباطبائى، ج 3، ص 1294.</ref> زيرا در بحارالانوار، خطبه اول نهج البلاغه را به نقل از اين كتاب آورده است؛ در صورتى كه خطبه ها و وصايا در باب سى ام آن بوده است.<ref>بحارالانوار، ج 1، ص 34.</ref> اين كتاب، اخيرا(‌‌1377 ش/ 1419 ق) به همت آقاى حسين حسينى بيرجندى، در 566 صفحه وزيرى به همت انتشارات مؤسسه «دارالحديث» به زيور طبع آراسته شده است.
+
*۱۴- حلیة الصالحین فى شرح کلمات امیرالمؤمنین علیه السلام: اثر ملاحیدر على بن محمد على هندى. این کتاب، در ۱۷۶ صفحه(‌‌بین وزیرى و رحلى) در سال ۱۲۹۴ ق، در چاپخانه حیدرى در حیدرآباد دکن، به چاپ رسیده است.<ref>همان، ج ۷، ص ۸۱ـ۸۲.</ref>
  
−
همچنين علامه ميرزا محمد تقى خان سپهر كاشانى(‌‌[[لسان الملك]])(‌‌م 1297 ق) آن را با اضافاتى همراه با ترجمه فارسى بخشى از آن، در جلد هاى پنجم و ششم «[[ناسخ التواريخ]]» نقل كرده و مكرر به چاپ رسيده است.(‌‌تهران، اسلاميه، 1383 ق/ 1342 ش)
+
*۱۵- منتخب الغرر: اثر فضل الله کمپانى. این کتاب، شامل دو هزار حدیث از «غررالحکم» است و انتشارات مفید در تهران آن را چاپ کرده است.
  
−
اين كتاب را احمد بن محمد بن خلف تلخيص كرده و آن را «المحكم المنتخب من عيون الحكم» ناميده است كه نسخه اى از آن، در كتابخانه دانشگاه قرويين در فاس و [[مراكش]](‌‌تحرير سال 1152 ق) موجود است.<ref> المحقق الطباطبائى، ج 3، ص 1295(‌‌به نقل از: فهرست كتابخانه دانشگاه قرويين، ج 2، ص 405). </ref>
+
'''فهارس موضوعى:'''
  
−
*3- الجواهر العلية فى الكلمات العلوية: نوشته على بغدادى. اين كتاب، به ترتيب حروف الفبا، و به عنوان تكمله «غررالحكم» نوشته شده<ref>الذريعة، ج 5، ص 273.</ref> و مؤلف، سپس آن را به نام «[[منتخب الجواهر]]» تلخيص كرده است.<ref> كشف الحجب، ص 551. </ref> اين كتاب، به زبان فارسى نوشته شده و نسخه اى بى تاريخ از آن ـ به خط نسخ سيف الدين محمود ـ تحرير قبل از سال 1195 ق، در 109 ورقه در كتابخانه دانشگاه تهران موجود است.<ref> الذريعة، ج 22، ص 394. </ref>
+
*۱- فهرست موضوعى غررالحکم: اثر [[محدث ارموی|میرجلال الدین محدث ارموى]]. در این کتاب، احادیث «غررالحکم» در ۵۷۴ باب دسته بندى شده و در ۴۳۴ صفحه(‌‌رقعى) با عنوان جلد هفتم «شرح آقا جمال خوانسارى» به چاپ رسیده است. استاد سید هاشم رسولى محلاتى، این فهرست را تکمیل، اعراب گذارى و ترجمه کرده و دفتر نشر فرهنگ اسلامى به سال ۱۳۷۷ ش، آن را در دو جلد چاپ کرده است. راقم سطور، احادیث این فهرست را با «غررالحکم» ترجمه انصارى مطابقت و اختلاف نسخه هاى آن را ضبط کرده است؛ آن گاه احادیثى را که در نسخه انصارى موجود است. ولى در شرح آقا جمال نیست و یا بالعکس؛ مشخص کرده و بر تعداد ابواب آن افزوده است.
  
−
*4 - الحكم من كلام الامام أميرالمؤمنين على عليه السلام: اين كتاب، را گروه حديث بنياد پژوهش هاى اسلامى [[آستان قدس رضوی]]، زير نظر استاد كاظم مدير شانه چى تدوين كرده و شامل 15978 حديث، از كتاب هاى «[[نهج البلاغه]]»، «غررالحكم»، «[[عيون الحكم]]»، «دستور معالم الحكم»، «[[شرح ابن أبى الحديد]]» و «[[بحارالأنوار]]» است و در دو جلد به سال 1417 ق/ 1376 ش، از سوى بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى به چاپ رسيده است.  
+
*۲- فهرست موضوعى غررالحکم: اثر ناصرالدین انصارى قمى. مؤلف در این فهرست ـ که براساس ترجمه انصارى تنظیم یافته است متن «غررالحکم» را با نسخه چاپ دانشگاه سنجیده و نسخه بدل ها را افزوده و کاستى ها و افزایش ها را در هر دو چاپ، نشان داده است.(‌‌مخطوط)
  
−
'''<I>د. تلخيص ها </I>'''
+
*۳- [[تصنيف غرر الحكم و درر الكلم (کتاب)|تصنیف غررالحکم]]: تألیف مصطفى و حسین درایتى. این کتاب در ۵۶۴ صفحه(‌‌وزیرى) در ۱۳۷۸ ش، در چاپخانه انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى(‌‌نوبت دوم) به چاپ رسید.
  
−
*1- شرح صد كلمه قصار: تأليف محدث نامى، حاج شيخ عباس قمى(‌‌1294ـ1359 ق).اين كتاب، مكرر به چاپ رسيده است. همچنين انتشارات مؤسسه در راه حق نيز آن را در 120 صفحه(‌‌جيبى) در سال 1370 ش، به چاپ رسانيده است.  
+
*۴- [[جلوه‌های حکمت؛ گزیده موضوعی کلمات امیرالمومنین علیه السلام|جلوه هاى حکمت]]: اثر سید اصغر ناظم زاده قمى. مؤلف، این کتاب را به عنوان «گزیده موضوعى کلمات امیرالمؤمنین»، در ۲۲۵ موضوع نگاشته و اکثر قریب به اتفاق آن را از احادیث کتاب «غررالحکم» انتخاب کرده است. این کتاب، در سال ۱۴۱۵ ق/ ۱۳۷۳ ش، در ۶۷۰ صفحه(‌‌وزیرى) به چاپ رسیده است. چاپ سوم آن را به تازگى انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم در ۶۸۸ ص در سال ۱۳۷۸ ش، به بازار کتاب عرضه کرده است. ترجمه اردوى این کتاب، به نام «تجلیات [[حکمت]]» در سال ۱۳۷۴ ش، در ۵۵۹ صفحه توسط انتشارات انصاریان به چاپ رسیده است.
  
−
*2- كلمات عليه غراء: تأليف مكتبى شيرازى.وى شصت كلمه قصار حضرت را به نظم فارسى درآورده و پس از آن، براى توضيح هر يك تمثيلى نيز به نظم آورده است. مجموع اشعار اين كتاب 1500 بيت است و به همت حسين كوهى كرمانى در سال 1313 ش، در تهران چاپ شده است. اين كتاب را اخيرا دفتر نشر ميراث مكتوب(‌‌تهران) تحقيق و چاپ كرده است.  
+
*۵- هدایة العلم: نوشته سید حسین شیخ الاسلامى تویسرکانى. این کتاب، فهرست موضوعى «غررالحکم» است و نویسنده آن را به نام «گفتار امیرالمؤمنین علیه السلام» به فارسى ترجمه کرده است. این کتاب، همراه با متن احادیث در دو جلد(‌‌وزیرى) در ۱۶۵۰ صفحه در سال ۱۳۷۴ش، توسط انتشارات انصاریان به چاپ رسیده است.
  
−
*3- حقيقت نامه: نوشته جهانگير خان ناظم الملك ضيايى. اين كتاب، منظومه اى فارسى، شامل بخشى از كلمات قصار حضرت على عليه السلام است. و به سال 1331 ق، در اسلامبول چاپ شد.  
+
*۶- فهرست موضوعى نهج البلاغه و غررالحکم: تألیف علیرضا برازش. مؤلف، احادیث هر باب را از این دو کتاب، انتخاب و ترجمه کرده و در نظر داشته که هر باب را به طور جداگانه منتشر کند که از آن، «واژه هاى ایثار و شجاعت» تاکنون انتشار یافته است.
  
−
*4- چهل حديث حضرت على عليه السلام: از حسين بن يوسف الدين هروى. در اين كتاب، چهل حديث علوى به نظم فارسى درآمده است و به خط شاه محمود نيشابورى و به اهتمام و تصحيح كاظم مدير شانه چى چاپ شده است. چاپ سوم كتاب را بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى در سال 1376 ش، در 64 صفحه بر عهده گرفت.  
+
*۷- نظم الغرر و نضد الدرر: از ملا عبدالکریم بن محمد یحیى بن محمد رفیع قزوینى، معاصر شاه سلطان حسین صفوى(‌‌م ۱۱۳۵ ق). وى «غررالحکم» را در ۹۹ باب به عدد اسماى حسناى الهى و هر باب را در موضوعى خاص، منظم گردانیده و در ذیل پاره اى از کلمات، [[آیه]] یا آیاتى از [[قرآن]] و چند حدیث از [[ائمه اطهار|ائمه]] معصومین علیهم السلام را افزوده است. ترجمه احادیث و افزودن قصص و اشعار از دیگر مزایاى کتاب است. از این کتاب شریف، پنج مجلد(‌‌۲۰ باب) در دست است که نسخه مجلد اول(‌‌ابواب ۱ و ۲ و ۳) در کتابخانه آستان قدس، نسخه جلد دوم(‌‌ابواب ۴ و ۵) در کتابخانه آقاى محسن نعمت اللهى در اصفهان، نسخه جلد سوم و چهارم(‌‌ابواب ۶ و ۷ و ۸ و ۹ و ۱۰ و ۱۱ و ۱۲ و ۱۳) در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، نسخه جلد پنجم(‌‌ابواب ۱۵ و ۱۶ و ۱۷ و ۱۸ و ۱۹ و ۲۰) ـ بدون باب چهاردهم ـ نیز در کتابخانه مجلس موجود است. نیز نسخه هاى متعددى از آن در قم و تهران و تبریز موجود است و آقاى رسول جعفریان، بخشى از آن را با نام «بقا و زوال دولت در کلمات سیاسى امیرمؤمنان» براى چاپ به انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، سپرده و در سال ۱۳۷۳ ش، به چاپ رسیده است.<ref>الذریعة، ج ۲۴، ص ۲۱۸؛ فهرست کتابخانه سپهسالار(‌‌مدرسه عالى شهید مطهرى)، ج ۲، ص ۱۰۵؛ مقدمه شرح غررالحکم، ص لج ـ لز.</ref>
  
−
*5- منتخب الغرر: از سيد زين العابدين بن ابى القاسم طباطبايى.<ref> مصادر نهج البلاغه و اسانيده، ج 1، ص 75. </ref>
+
'''معجم‌ها:'''
  
−
*6- الأمثال و الحكم المنتخب من غررالحكم: مؤلف، كلمات قصار حضرت را كه مناسب با مثل بوده، به ترتيب حروف الفبا در 77 ورقه گردآورده است.<ref> همان.</ref>
+
*۱- معجم الفاظ غررالحکم و دررالکلم: تألیف مصطفى درایتى. این کتاب، به سال ۱۳۷۲ ش، در ۱۵۵۶ صفحه وزیرى، توسط انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى به چاپ رسیده است.
  
−
*7- نظم الغرر و الدرر: به خامه شيخ ابراهيم بن شهاب الدين احمد تبريزى حصفكى، معروف به [[ابن الملا]]، از علماى شهر [[حلب]](‌‌مقتول 1003 ق).<ref> همان.</ref>
+
*۲- المعجم المفهرس لألفاظ غررالحکم و دررالکلم: نوشته علیرضا برازش. این کتاب را انتشارات امیرکبیر در دو جلد به سال ۱۳۷۱ ش، چاپ کرده است.
−
 
 
−
*8- [[ابواب الحكم]]: اثر كمال الدوله محمد حسن ميرزاى قاجار. وى 430 حديث از كلمات قصار حضرت را كه جنبه اخلاقى و اجتماعى دارند، به فارسى ترجمه براساس حروف تهجى مرتب كرده است. اين كتاب، در سال 1319 ق، در تهران چاپ شد.
 
−
 
 
−
*9- كلمات قصار: اثر احمد على سپهر. وى 570 حديث را كه بيش تر جنبه اخلاقى دارد، انتخاب و به فارسى و فرانسه ترجمه كرده و همراه با مقدمه اى شيوا درباره اميرالمؤمنين على عليه السلام، در تهران به چاپ رسانيده است.
 
−
 
 
−
*10- [[محفظة الأنوار]] فى شرح بعض كلمات القصار: نوشته سيد عبدالله بلادى بوشهرى(‌‌1291ـ1372ق).اين كتاب، به فارسى نوشته و به سال 1343 ق، در شيراز چاپ شده است.<ref>الذريعة، ج 20، ص 152.</ref>
 
−
 
 
−
*11- شكوفه هاى خرد يا سخنان على عليه السلام: نوشته ابوالقاسم حالت. نويسنده، احاديثى از حضرت على عليه السلام را به فارسى و انگليسى ترجمه كرده و هر كدام را در قالب يك رباعى درآورده است. اين كتاب، در ششصد صفحه در تهران به چاپ رسيده است.
 
−
 
 
−
*12- هزار حديث از امام على عليه السلام: نوشته كاظمى خلخالى. اين كتاب به سال 1363 ش، در تهران در 168 صفحه(‌‌وزيرى) به چاپ رسيده و نويسنده در چاپ هاى بعدى شمار احاديث را به دو هزار حديث افزايش داده است.
 
−
 
 
−
*13- تلخيص غررالحكم: از سيد ابوالقاسم مرعشى.اين كتاب، ترجمه و تلخيص «غرر» است و بر طبق حروف الفبا ترتيب يافته و به خط مرحوم طاهر خوشنويس در سال 1368 ق، در تهران توسط كتابفروشى حافظ در 369 صفحه(‌‌قطع بغلى كوچك) به چاپ رسيده است.
 
−
 
 
−
*14- حلية الصالحين فى شرح كلمات اميرالمؤمنين عليه السلام: اثر ملاحيدر على بن محمد على هندى. اين كتاب، در 176 صفحه(‌‌بين وزيرى و رحلى) در سال 1294 ق، در چاپخانه حيدرى در حيدرآباد دكن، به چاپ رسيده است.<ref>همان، ج 7، ص 81ـ82.</ref>
 
−
 
 
−
*15- منتخب الغرر: اثر فضل الله كمپانى.اين كتاب، شامل دو هزار حديث از «غررالحكم» است و انتشارات مفيد در تهران آن را چاپ كرده است.
 
−
 
 
−
'''<I>ه. فهارس موضوعى</I> '''
 
−
 
 
−
*1- فهرست موضوعى غررالحكم: اثر ميرجلال الدين محدث ارموى. در اين كتاب، احاديث «غررالحكم» در 574 باب دسته بندى شده و در 434 صفحه(‌‌رقعى) با عنوان جلد هفتم «شرح آقا جمال خوانسارى» به چاپ رسيده است.
 
−
 
 
−
استاد سيد هاشم رسولى محلاتى، اين فهرست را تكميل، اعراب گذارى و ترجمه كرده و دفتر نشر فرهنگ اسلامى به سال 1377 ش، آن را در دو جلد چاپ كرده است. راقم سطور، احاديث اين فهرست را با «غررالحكم» ترجمه انصارى مطابقت و اختلاف نسخه هاى آن را ضبط كرده است؛ آن گاه احاديثى را كه در نسخه انصارى موجود است. ولى در شرح آقا جمال نيست و يا بالعكس؛ مشخص كرده و بر تعداد ابواب آن افزوده است.
 
−
 
 
−
*2- فهرست موضوعى غررالحكم: اثر ناصرالدين انصارى قمى.مؤلف در اين فهرست ـ كه براساس ترجمه انصارى تنظيم يافته است متن «غررالحكم» را با نسخه چاپ دانشگاه سنجيده و نسخه بدل ها را افزوده و كاستى ها و افزايش ها را در هر دو چاپ، نشان داده است.(‌‌مخطوط)
 
−
 
 
−
*3- تصنيف غررالحكم: تأليف مصطفى و حسين درايتى.اين كتاب در 564 صفحه(‌‌وزيرى) در 1378 ش، در چاپخانه انتشارات دفتر تبليغات اسلامى(‌‌نوبت دوم) به چاپ رسيد.
 
−
 
 
−
*4- جلوه هاى حكمت: اثر سيد اصغر ناظم زاده قمى.مؤلف، اين كتاب را به عنوان «گزيده موضوعى كلمات اميرالمؤمنين»، در 225 موضوع نگاشته و اكثر قريب به اتفاق آن را از احاديث كتاب «غررالحكم» انتخاب كرده است. اين كتاب، در سال 1415 ق/ 1373 ش، در 670 صفحه(‌‌وزيرى) به چاپ رسيده است. چاپ سوم آن را به تازگى انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم در 688 ص در سال 1378 ش، به بازار كتاب عرضه كرده است. ترجمه اردوى اين كتاب، به نام «تجليات [[حكمت]]» در سال 1374 ش، در 559 صفحه توسط انتشارات انصاريان به چاپ رسيده است.
 
−
 
 
−
*5- هداية العلم: نوشته سيد حسين شيخ الاسلامى تويسركانى. اين كتاب، فهرست موضوعى «غررالحكم» است و نويسنده آن را به نام «گفتار اميرالمؤمنين عليه السلام» به فارسى ترجمه كرده است. اين كتاب، همراه با متن احاديث در دو جلد(‌‌وزيرى) در 1650 صفحه در سال 1374ش، توسط انتشارات انصاريان به چاپ رسيده است.
 
−
 
 
−
*6- فهرست موضوعى نهج البلاغه و غررالحكم: تأليف عليرضا برازش.مؤلف، احاديث هر باب را از اين دو كتاب، انتخاب و ترجمه كرده و در نظر داشته كه هر باب را به طور جداگانه منتشر كند كه از آن، «واژه هاى ايثار و شجاعت» تاكنون انتشار يافته است.
 
−
 
 
−
*7- نظم الغرر و نضد الدرر: از ملا عبدالكريم بن محمد يحيى بن محمد رفيع قزوينى، معاصر شاه سلطان حسين صفوى(‌‌م 1135 ق). وى «غررالحكم» را در 99 باب به عدد اسماى حسناى الهى و هر باب را در موضوعى خاص، منظم گردانيده و در ذيل پاره اى از كلمات، [[آيه]] يا آياتى از قرآن و چند حديث از ائمه معصومين عليهم السلام را افزوده است. ترجمه احاديث و افزودن قصص و اشعار از ديگر مزاياى كتاب است. از اين كتاب شريف، پنج مجلد(‌‌20 باب) در دست است كه نسخه مجلد اول(‌‌ابواب 1 و 2 و 3) در كتابخانه آستان قدس، نسخه جلد دوم(‌‌ابواب 4 و 5) در كتابخانه آقاى محسن نعمت اللهى در اصفهان، نسخه جلد سوم و چهارم(‌‌ابواب 6 و 7 و 8 و 9 و 10 و 11 و 12 و 13) در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى، نسخه جلد پنجم(‌‌ابواب 15 و 16 و 17 و 18 و 19 و 20) ـ بدون باب چهاردهم ـ نيز در كتابخانه مجلس موجود است. نيز نسخه هاى متعددى از آن در قم و تهران و [[تبريز]] موجود است و آقاى رسول جعفريان، بخشى از آن را با نام «بقا و زوال دولت در كلمات سياسى اميرمؤمنان» براى چاپ به انتشارات [[كتابخانه آية الله مرعشى نجفى]]، سپرده و در سال 1373 ش، به چاپ رسيده است.<ref>الذريعة، ج 24، ص 218؛ فهرست كتابخانه سپهسالار(‌‌مدرسه عالى [[شهيد مطهرى]])، ج 2، ص 105؛ مقدمه شرح غررالحكم، ص لج ـ لز.</ref>
 
−
 
 
−
'''<I>و. معجم ها</I> '''
 
−
 
 
−
*1- معجم الفاظ غررالحكم و دررالكلم: تأليف مصطفى درايتى. اين كتاب، به سال 1372 ش، در 1556 صفحه وزيرى، توسط انتشارات دفتر تبليغات اسلامى به چاپ رسيده است.
 
−
 
 
−
*2- المعجم المفهرس لألفاظ غررالحكم و دررالكلم: نوشته عليرضا برازش. اين كتاب را انتشارات اميركبير در دو جلد به سال 1371 ش، چاپ كرده است.  
 
  
 
==پانویس==  
 
==پانویس==  
−
<references/>
+
<references />
  
 
==منابع==
 
==منابع==
−
ناصرالدين انصارى قمى، کتابشناسی «غررالحکم و دررالکلم»، علوم حدیث، بهار 1378، شماره 11.
 
−
 
−
==متن کتاب غرر الحکم==
 
−
[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/78891/ غرر الحکم]
 
−
 
  
 +
*جعفر شعار، مدخل «آمدی، ابوالفتح» در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد ۲، ص۱۹۴ و ۱۹۵.
 +
*ناصرالدین انصارى قمى، کتابشناسی «غررالحکم و دررالکلم»، علوم حدیث، بهار ۱۳۷۸، شماره ۱۱.
  
 +
==متن کتاب==
 +
[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/78891/ '''غرر الحکم و درر الکلم''']
  
 +
[[رده:کتابهای با موضوع امام علی علیه السلام]]
 
[[رده:منابع حدیثی]]
 
[[رده:منابع حدیثی]]
 
[[Category:آثار علمی امام علی علیه السلام]]
 
[[Category:آثار علمی امام علی علیه السلام]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۳ مهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۲:۱۷

Confirm3.jpg

غرر الحکم.jpg
نویسنده امام علی (ع)
موضوع احاديث‌ شيعه‌.
زبان عربی
تعداد جلد 1
گردآورنده عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی

غرر الحکم

«غُرَرُ الحِکَم و دُرَرُ الکَلِم» تالیف عبدالواحد بن محمد تمیمی آمِدی (م، ۵۵۰ ق)، کتابی است که سخنان کوتاه امام علی علیه السلام را گرد آوری نموده است. این کتاب حاوى ۱۰۷۶۰ حدیث از امیرمؤمنان است، که مؤلف آنها را به ترتیب حروف الفباى نخستین کلمه حدیث و در ۹۱ باب تنظیم و ترتیب داده است. این کتاب تاکنون چندین بار ترجمه شده است و آقا جمال خوانساری (‌‌م، ۱۱۲۵ ق) شرحی بر آن نگاشته است.

مؤلف

از زندگانی عبدالواحد بن محمد تمیمی آمِدی آگاهی چندانی در دست نیست و سال درگذشت وی را با اختلاف، ۵۱۰، ۵۲۰ و ۵۵۰ قمری یاد کرده‌اند و محدث ارموی در مقدمه غررالحکم با استناد به قراین و شواهد، ۵۵۰ق/۱۱۵۵م را ترجیح داده است.[۱]

آمدى، شاگرد احمد غزالى (‌‌م، ۵۲۰ ق)[۲] و استاد ابن شهر آشوب و گویا پدر شیخ فقیه، ابومحمد عبدالله بن عبدالواحد ـ استاد شاذان بن جبریل قمى ـ بوده است.[۳]

محدث بزرگ شیعه، مرحوم حاج میرزا حسین نورى هنگام شمارش مشایخ ابن شهر آشوب، از آمدى سخن گفته و با استناد به قرائن و شواهد بسیارى، امامی بودن او را ثابت کرده است.[۴] همچنین میرزا عبدالله افندى نویسنده کتاب ریاض العلماء او را «فاضل عامل محدث امامى شیعى» دانسته است.[۵] البته وى در آغاز شرح خود، على علیه السلام را همچون اهل سنت با عبارت «کرم الله وجهه» ستوده است که شاید بتوان آن را بر تقیه، یا تصرف نابجاى کاتبان و ناسخان حمل کرد.

از شیخ عبدالواحد آمدى علاوه بر غرر الحکم، کتاب دیگری با نام «الحِکم و الأحکام من کلام سید الأنام‌» گزارش شده است[۶] که بر جای نمانده، اما حاجى خلیفه، خصوصیات و بخشى از مقدمه کتاب را در کشف الظنون نقل کرده است.[۷]

محتوای کتاب

غررالحکم، حاوى ۱۰۷۶۰ حدیث کوتاه از امیرمؤمنان على علیه السلام است، که به ترتیب حروف الفباى نخستین کلمه حدیث و در ۹۱ باب از کتاب هایى مانند نهج البلاغه، صد کلمه جاحظ، تحف العقول ابن شعبه حرانى و دستور معالم الحکم قاضى قضاعى گردآورى شده و به دلیل عظمت کلام و بزرگى معنا و روشمندى کتاب از دیرباز مشهور و آوازه اش از همان زمان مؤلف، طنین افکن بوده و مورد کتابت و قرائت و اجازه و استجازه واقع شده است.

انگیزه تألیف

مؤلف، در آغاز کتاب، انگیزه خود را از گردآورى آن، چنین بیان مى دارد: «... آن چه من را بر گرد آورى این احادیث و قلمداد کردن این کتاب برانگیخت، همانا چیزى بود که ابوعثمان جاحظ را دلشاد ساخته بود... و آن چیز، صد کلمه از کلماتى بود که دربردارنده انواع سودها و بخشاینده لذت ها به گوش ها بود، و آن کلمات را جاحظ از کلمات امیرالمؤمنین علیه السلام گرد آورده بود. من ـ همین که آن را از جاحظ دیدم، خندیدم و ـ پیش خود گفتم، عجبا! پناه بر خدا از این مرد! با این که او علامه زمان و یگانه در میان همگان است، با آن سابقه علمى و اوج بلندش در دانش و چیز فهمى و نزدیکى اش با صدر اول ـ و زمان على بن ابى طالب ـ و ضرب المثل بودنش در فضل به سهمى بیش تر و حظ و بهره وافرتر، چه شده است که از ماه تمام روشن، چشم پوشیده و از بسیار به کم ساخته است؟ چرا چنین کرده است؟ مگر این جزئى از کل، و اندکى از بسیار، و قطره اى از باران بى شمار بیش تر است؟

آن گاه من با همه گرفتارى خاطر، و کوتاهى از رتبه اهل کمال، در حالى که به عجز و ناتوانى از دریافت آن چه که فضلاى صدر اول خواسته ـ و در آن راه قدم نهاده اند، و کوتاه دستى خویش را از گردیدن در میدانشان و کم وزنى خود را در میزانشان مى دانم و اعتراف دارم، با این حال همت گماشتم تا آن جا که تیررس فکر و مطمح نظر من است، از سخنان آن حضرت گرد آورم و برخى از حکمت ها و اندکى از بسیار از سخنان آن حضرت را که سخنوران جهان و حکیمان دوران از آوردن مانندش نا امیدند، گرد آوردم. خدا مى داند که من در این کار ـ گو این که در وصف آن حضرت به مرتبه کمال رسیده باشم ـ نیستم مگر چونان کسى که دریا را با دست پیمودن و کوه را با ناخن خستن خواهد، و باز بیش از این به قصور خویش معترف است. چگونه چنین نباشد و حال آن که آن حضرت علیه السلام از چشمه سار گواراى نبوى آشامیده و علم و دانش الهى، هر دو پهلوى او را پر کرده است؛ چنان که او خود که سخنش حق و کلامش درست است فرموده: بدانید میان دو پهلوى من علم فراوانى انباشته شده است، چه مى شد اگر بردارنده و نگهدارنده پیدا مى کردم و کمى دوش دل را از این بار گران الهى سبک مى کردم ...».[۸]

شیوه تدوین غررالحکم

آمدى، روش تألیف و گردآورى خود را چنین مى نویسد: اسناد احادیث را کنار زدم و حروفش را به ترتیب حروف ۲۹ گانه تهجى مرتب کرده و آن چه که از سخنان حکیمانه و کلمات شاهانه آن حضرت بود، تمام را از حیث سجع و قافیه، موافق و مطابق یکدیگر قرار دادم؛ زیرا با این ترتیب آن کلمات در گوش جاى گیرنده تر، و در دل ها فرود آینده تر، و نفوس هم به سوى کلام منظوم میلش بیش تر است و حفظش بر خواننده آسان تر، و لفظش براى بیننده ـ که مى خواهد از آن لعل ها و مروارید هاى درخشان نور برگیرد جذاب تر و شیرین تر است...[۹]

مؤلف بزرگوار، بسیارى از فصول کتابش را براساس کلمه آغازین حدیث بنیاد کرده و مجموعه اى دلپذیر را فراهم ساخته است؛ مثلا: فصل چهارم: لفظ احذر، فصل پنجم: لفظ ایاک، فصل ششم: لفظ الا و ... .

چاپ‌ها و نسخه‌هاى خطى کتاب

غررالحکم، از دیرباز، توجه و اقبال عمومى دانشمندان را برانگیخته است. مرحوم حاج شیخ محمد على انصارى قمى مى نویسد: ... کتاب شریف غررالحکم یکى از کتبى است که دانشمندان اسلامى در طى قرون گذشته، نسخه هایى از آن برداشته اند که فعلا در کتابخانه هاى بزرگ ـ از جمله ایران ـ موجود است، که به برخى از آن ها که نگارنده رؤیت کرده اشارتى مى رود...

  1. یک نسخه بسیار نفیس با جلد و سرفصل هاى طلا کارى در کتابخانه حضرت رضا ـ علیه الصلاة و السلام ـ موجود است. که در فواصل هر یک از جملات، یک ستاره طلا مقرر داشته اند و در سنه ۹۶۱(‌‌ه .ق) در شهر مکه معظمه به دست کاتب آن بهاء الدین حسین، خاتمه یافته و شماره آن ۱۸۶ مى باشد.
  2. نسخه بد خط دیگرى در همان کتابخانه است، طى شماره ۱۱۶۸ که تاریخ نگارشش ۵۱۷(‌‌ه .ق) و به زمان خود مؤلف بسیار نزدیک است.
  3. نسخه دیگرى در کتابخانه مبارکه مدرسه مرحوم سپهسالار است، که تاریخ اتمامش ماه مبارک رمضان ۹۹۵ و شماره آن ۲۸۴۲ مى باشد.
  4. نسخه دیگرى با خط نسخ و نفیس و جلد طلا کارى بسیار عالى، لکن بدون تاریخ طى شماره ۳۰۹۲ در کتابخانه مجلس شوراى ملى موجود است.
  5. نسخه دیگرى در کتابخانه ملى آقاى حاج حسین آقاى ملک طى شماره ۲۴۳۷ موجود است که نویسنده اش على بن اسماعیل بن یوسف بن خمرتکین الچلپى یا الحلبى آن را در شب ۱۳ شهر رمضان ۷۱۷ در شهر بغداد به پایان رسانیده است.
  6. نسخه هاى خطى زیباى دیگرى در قم و اصفهان، در نزد علماى اعلام و مهره فن به خطوط مختلف دیده شد و از جمله یک نسخه خطى بسیار نفیس و زیبا در کتابخانه مبارکه زعیم الشیعة و محیى آثار الشریعة نائب الامام حضرت آیت الله بروجردى، دیده شد و موجود است.

غرر الحکم یک مرتبه در سال ۱۲۸۰ در هندوستان بدون ترجمه و یک مرتبه هم در سال ۱۳۴۹ در صیدا در مطبعة العرفان، با حروف سربى، همان متن عربى چاپ شده است. لکن در ایران، تاکنون نسخه چاپى آن دیده نشده و کسى هم نشانى از آن ندارد...[۱۰] تا آن که در اوائل سال ۱۳۷۵ ق(‌‌۱۳۳۵ ش) بر حسب اتفاق، نسخه اى خطى از آن که متعلق به کتابخانه مرحوم علامه میرزا سید عبدالجواد عقیلى، از شاگردان آیت الله سید محمدمهدى طباطبایى بحرالعلوم بوده و در سال ۱۰۷۰ ق به دست محمد سلیم نگاشته شده است، به دست نام برده رسید[۱۱] و او نیز بى درنگ به کار ترجمه و چاپ آن ـ به خط زیباى نسخ و نستعلیق مرحوم حاج میرزا حسن هریسى تبریزى ـ پرداخت. و بدین سان، شهرت و آوازه آن فراگیر شد و از آن پس، کتاب هاى فراوانى در ترجمه، تلخیص، تصنیف و فهرست و معجم آن نگارش یافت.

کتابهای نوشته شده پیرامون غرر

ترجمه‌ها:

  • ۱- اصداف الدرر: از ملا عبدالکریم بن محمد یحیى (‌‌مؤلف ترجمان اللغة) ابن محمد شفیع بن ملامحمد رفیع قزوینى (‌‌مؤلف ابواب الجنان). وى معاصر شاه سلطان حسین صفوى(‌‌م ۱۱۳۵ ق) بود و کتابش، ترجمه کامل متن غررالحکم است.[۱۲] مؤلف، سپس آن را بر حسب موضوع تدوین کرده و آن را «نظم الغرر و نضد الدرر» نامیده است.
  • ۳- ترجمه غررالحکم: این اثر که به خط درویش مصطفى روحى نگارش یافته است، نسخه آن، ضمن مجموعه ۳۷۸۰ کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، همراه با متن کتاب ـ که ترجمه به صورت زیرنویس است ـ موجود و قدیمى ترین تاریخ مالکیت آن، سال ۱۰۹۶ ق است. این نسخه تاریخ و نام مترجم را ندارد.[۱۳]
  • ۴- ترجمه غررالحکم: از شیخ زین العابدین (‌‌احتمالا فرزند حاج محمد کریم خان شیخى کرمانى). نسخه خطى آن به شماره ۱۶۸ ب، در ۳۹۶ صفحه در کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران موجود است.[۱۴]
  • ۵- ترجمه غررالحکم: از میرزا محسن خوشنویس اردبیلى (‌‌متخلص به حالى). بخشى از این ترجمه، همراه با قسمتى از اصل عربى آن در کتاب «انهار جاریه» تألیف میرزا احمد تبریزى، در سال ۱۳۴۴ ق، در شیراز به چاپ رسیده است.
  • ۶- ترجمه غررالحکم: از حاج شیخ محمد على انصارى قمى(‌‌۱۳۲۹ـ۱۴۰۵ ق). این ترجمه، در دو جلد(‌‌۸۸۰ صفحه)، همراه با تصحیح و مقدمه مرحوم انصارى و تعلیقات مرحوم علامه میرزا عبدالجواد عقیلى ـ در پایان کتاب ـ در سال ۱۳۷۷ ق / ۱۳۳۷ ش، در تهران به خط زیباى مرحوم حاج میرزا حسن هریسى تبریزى(‌‌نسخ و نستعلیق) به چاپ رسیده و از آن پس، ده ها بار در قم و تهران تجدید چاپ شده است. نیز منتخبى از آن، در شیراز به سال ۱۳۵۲ ش در پنجاه صفحه به چاپ رسیده است. مترجم، علاوه بر ترجمه احادیث، گاه به احادیث مناسب دیگر و حکایات تاریخى اشاره کرده و به شرح و توضیح حدیث با عبارات کافى و بیان شافى پرداخته است. نگارنده، فهرست موضوعى غررالحکم را مطابق با این ترجمه، تهیه و مدون کرده که هنوز مخطوط است. از آن جا که این کار، نخستین چاپ و ترجمه کتاب «غررالحکم» در ایران بود، آوازه این کتاب به همه جا رسید و موجى از ترجمه و تلخیص و معجم نگارى را برانگیخت و چندین کار دیگر بر روى آن صورت گرفت که بدان اشاره خواهد شد.

شرح‌ها:

تنها شرحى که در این جا مى توان از آن نام برد، شرح فقیه محدث، حکیم محقق و مدقق آقا جمال الدین خوانسارى اصفهانى(‌‌م ۲۶ رمضان ۱۱۲۵ ق) است که به خواست شاه سلطان حسین صفوى(‌‌م ۱۱۳۵ ق)، آخرین پادشاه سلسله صفوى، نگارش یافت. این شرح علاوه بر توضیح مفهومى و ترجمه لغوى احادیث، آکنده از فواید گوناگون کلامى، حدیثى، ادبى، اخلاقى، تفسیرى، فقهى، فلسفى و غیر آن است.

مؤلف بزرگوار، که خود از فقیهان و فیلسوفان بنام عهد صفوى است، به خوبى از عهده شرح احادیث برآمده و در همه مباحث طرح شده در کتاب، حق مطلب را ادا کرده است.[۱۵] این کتاب را مرحوم استاد سید جلال الدین محدث ارموى، با مقدمه، تصحیح و تعلیق، در ۶ جلد، به سال ۱۳۴۶ ش / ۱۳۸۷ ق(‌‌چاپ پنجم: ۱۳۷۳ ش)، به وسیله انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رساند، و بر آن فهرستى موضوعى افزود که جلد هفتم شرح به شمار آمد.

ناگفته نماند که این شرح نیاز به تحقیق مجدد دارد؛ زیرا اولا ترجمه ها، از شرح و توضیح جدا نشده است؛ ثانیا منبع روایات و سخنان داخل متن که بسیار است، نشان داده نشده است؛ و ثالثا از فهارس فنى تهى است.

تکمله‌ها:

  • ۱- عیون الحکم و المواعظ و ذخیرة المتعظ و الواعظ: نوشته کافى الدین ابوالحسن على بن محمد بن حسن بن ابى نزال لیثى واسطى، معروف به «ابن شرفیه» از علماى قرن ششم هجرى. این کتاب، حاوى بیش ترین سخنان کوتاه امیرالمؤمنین على علیه السلام است و در آن ۱۳۶۲۸ حدیث گرد آمده است. نویسنده، این نوشتار را در سى باب و ۹۱ فصل تنظیم نموده است که ۲۹ باب آن به ترتیب حروف الفبا است و در باب سى ام، سخنان کوتاه حضرت را درباره توحید و وصایا آورده است. اما نسخه هاى خطى این کتاب ـ حتى نسخه اى که به دست صاحب ریاض العلماء رسیده ـ فاقد باب سى ام بوده است.[۱۶] به نظر مى رسد که علامه مجلسى، به نسخه کامل آن دسترسى داشته است؛[۱۷] زیرا در بحارالانوار، خطبه اول نهج البلاغه را به نقل از این کتاب آورده است؛ در صورتى که خطبه ها و وصایا در باب سى ام آن بوده است.[۱۸] این کتاب، اخیرا(‌‌۱۳۷۷ ش/ ۱۴۱۹ ق) به همت آقاى حسین حسینى بیرجندى، در ۵۶۶ صفحه وزیرى به همت انتشارات مؤسسه «دارالحدیث» به زیور طبع آراسته شده است. همچنین علامه میرزا محمد تقى خان سپهر کاشانى(‌‌لسان الملک) (‌‌م ۱۲۹۷ ق) آن را با اضافاتى همراه با ترجمه فارسى بخشى از آن، در جلد هاى پنجم و ششم «ناسخ التواریخ» نقل کرده و مکرر به چاپ رسیده است.(‌‌تهران، اسلامیه، ۱۳۸۳ ق/ ۱۳۴۲ ش) این کتاب را احمد بن محمد بن خلف تلخیص کرده و آن را «المحکم المنتخب من عیون الحکم» نامیده است که نسخه اى از آن، در کتابخانه دانشگاه قرویین در فاس و مراکش(‌‌تحریر سال ۱۱۵۲ ق) موجود است.[۱۹]
  • ۳- الجواهر العلیة فى الکلمات العلویة: نوشته على بغدادى. این کتاب، به ترتیب حروف الفبا، و به عنوان تکمله «غررالحکم» نوشته شده[۲۰] و مؤلف، سپس آن را به نام «منتخب الجواهر» تلخیص کرده است.[۲۱] این کتاب، به زبان فارسى نوشته شده و نسخه اى بى تاریخ از آن ـ به خط نسخ سیف الدین محمود ـ تحریر قبل از سال ۱۱۹۵ ق، در ۱۰۹ ورقه در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است.[۲۲]
  • ۴ - الحکم من کلام الامام أمیرالمؤمنین على علیه السلام: این کتاب، را گروه حدیث بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوی، زیر نظر استاد کاظم مدیر شانه چى تدوین کرده و شامل ۱۵۹۷۸ حدیث، از کتاب هاى «نهج البلاغه»، «غررالحکم»، «عیون الحکم»، «دستور معالم الحکم»، «شرح ابن أبى الحدید» و «بحارالأنوار» است و در دو جلد به سال ۱۴۱۷ ق/ ۱۳۷۶ ش، از سوى بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى به چاپ رسیده است.

تلخیص‌ها:

  • ۱- شرح صد کلمه قصار: تألیف محدث نامى، حاج شیخ عباس قمى(‌‌۱۲۹۴ـ۱۳۵۹ ق).این کتاب، مکرر به چاپ رسیده است. همچنین انتشارات مؤسسه در راه حق نیز آن را در ۱۲۰ صفحه(‌‌جیبى) در سال ۱۳۷۰ ش، به چاپ رسانیده است.
  • ۲- کلمات علیه غراء: تألیف مکتبى شیرازى. وى شصت کلمه قصار حضرت را به نظم فارسى درآورده و پس از آن، براى توضیح هر یک تمثیلى نیز به نظم آورده است. مجموع اشعار این کتاب ۱۵۰۰ بیت است و به همت حسین کوهى کرمانى در سال ۱۳۱۳ ش، در تهران چاپ شده است. این کتاب را اخیرا دفتر نشر میراث مکتوب(‌‌تهران) تحقیق و چاپ کرده است.
  • ۳- حقیقت نامه: نوشته جهانگیر خان ناظم الملک ضیایى. این کتاب، منظومه اى فارسى، شامل بخشى از کلمات قصار حضرت على علیه السلام است. و به سال ۱۳۳۱ ق، در اسلامبول چاپ شد.
  • ۴- چهل حدیث حضرت على علیه السلام: از حسین بن یوسف الدین هروى. در این کتاب، چهل حدیث علوى به نظم فارسى درآمده است و به خط شاه محمود نیشابورى و به اهتمام و تصحیح کاظم مدیر شانه چى چاپ شده است. چاپ سوم کتاب را بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى در سال ۱۳۷۶ ش، در ۶۴ صفحه بر عهده گرفت.
  • ۵- منتخب الغرر: از سید زین العابدین بن ابى القاسم طباطبایى.[۲۳]
  • ۶- الأمثال و الحکم المنتخب من غررالحکم: مؤلف، کلمات قصار حضرت را که مناسب با مثل بوده، به ترتیب حروف الفبا در ۷۷ ورقه گردآورده است.[۲۴]
  • ۷- نظم الغرر و الدرر: به خامه شیخ ابراهیم بن شهاب الدین احمد تبریزى حصفکى، معروف به ابن الملا، از علماى شهر حلب(‌‌مقتول ۱۰۰۳ ق).[۲۵]
  • ۸- ابواب الحکم: اثر کمال الدوله محمد حسن میرزاى قاجار. وى ۴۳۰ حدیث از کلمات قصار حضرت را که جنبه اخلاقى و اجتماعى دارند، به فارسى ترجمه براساس حروف تهجى مرتب کرده است. این کتاب، در سال ۱۳۱۹ ق، در تهران چاپ شد.
  • ۹- کلمات قصار: اثر احمد على سپهر. وى ۵۷۰ حدیث را که بیش تر جنبه اخلاقى دارد، انتخاب و به فارسى و فرانسه ترجمه کرده و همراه با مقدمه اى شیوا درباره امیرالمؤمنین على علیه السلام، در تهران به چاپ رسانیده است.
  • ۱۰- محفظة الأنوار فى شرح بعض کلمات القصار: نوشته سید عبدالله بلادى بوشهرى(‌‌۱۲۹۱ـ۱۳۷۲ق).این کتاب، به فارسى نوشته و به سال ۱۳۴۳ ق، در شیراز چاپ شده است.[۲۶]
  • ۱۱- شکوفه هاى خرد یا سخنان على علیه السلام: نوشته ابوالقاسم حالت. نویسنده، احادیثى از حضرت على علیه السلام را به فارسى و انگلیسى ترجمه کرده و هر کدام را در قالب یک رباعى درآورده است. این کتاب، در ششصد صفحه در تهران به چاپ رسیده است.
  • ۱۲- هزار حدیث از امام على علیه السلام: نوشته کاظمى خلخالى. این کتاب به سال ۱۳۶۳ ش، در تهران در ۱۶۸ صفحه(‌‌وزیرى) به چاپ رسیده و نویسنده در چاپ هاى بعدى شمار احادیث را به دو هزار حدیث افزایش داده است.
  • ۱۳- تلخیص غررالحکم: از سید ابوالقاسم مرعشى.این کتاب، ترجمه و تلخیص «غرر» است و بر طبق حروف الفبا ترتیب یافته و به خط مرحوم طاهر خوشنویس در سال ۱۳۶۸ ق، در تهران توسط کتابفروشى حافظ در ۳۶۹ صفحه(‌‌قطع بغلى کوچک) به چاپ رسیده است.
  • ۱۴- حلیة الصالحین فى شرح کلمات امیرالمؤمنین علیه السلام: اثر ملاحیدر على بن محمد على هندى. این کتاب، در ۱۷۶ صفحه(‌‌بین وزیرى و رحلى) در سال ۱۲۹۴ ق، در چاپخانه حیدرى در حیدرآباد دکن، به چاپ رسیده است.[۲۷]
  • ۱۵- منتخب الغرر: اثر فضل الله کمپانى. این کتاب، شامل دو هزار حدیث از «غررالحکم» است و انتشارات مفید در تهران آن را چاپ کرده است.

فهارس موضوعى:

  • ۱- فهرست موضوعى غررالحکم: اثر میرجلال الدین محدث ارموى. در این کتاب، احادیث «غررالحکم» در ۵۷۴ باب دسته بندى شده و در ۴۳۴ صفحه(‌‌رقعى) با عنوان جلد هفتم «شرح آقا جمال خوانسارى» به چاپ رسیده است. استاد سید هاشم رسولى محلاتى، این فهرست را تکمیل، اعراب گذارى و ترجمه کرده و دفتر نشر فرهنگ اسلامى به سال ۱۳۷۷ ش، آن را در دو جلد چاپ کرده است. راقم سطور، احادیث این فهرست را با «غررالحکم» ترجمه انصارى مطابقت و اختلاف نسخه هاى آن را ضبط کرده است؛ آن گاه احادیثى را که در نسخه انصارى موجود است. ولى در شرح آقا جمال نیست و یا بالعکس؛ مشخص کرده و بر تعداد ابواب آن افزوده است.
  • ۲- فهرست موضوعى غررالحکم: اثر ناصرالدین انصارى قمى. مؤلف در این فهرست ـ که براساس ترجمه انصارى تنظیم یافته است متن «غررالحکم» را با نسخه چاپ دانشگاه سنجیده و نسخه بدل ها را افزوده و کاستى ها و افزایش ها را در هر دو چاپ، نشان داده است.(‌‌مخطوط)
  • ۳- تصنیف غررالحکم: تألیف مصطفى و حسین درایتى. این کتاب در ۵۶۴ صفحه(‌‌وزیرى) در ۱۳۷۸ ش، در چاپخانه انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى(‌‌نوبت دوم) به چاپ رسید.
  • ۴- جلوه هاى حکمت: اثر سید اصغر ناظم زاده قمى. مؤلف، این کتاب را به عنوان «گزیده موضوعى کلمات امیرالمؤمنین»، در ۲۲۵ موضوع نگاشته و اکثر قریب به اتفاق آن را از احادیث کتاب «غررالحکم» انتخاب کرده است. این کتاب، در سال ۱۴۱۵ ق/ ۱۳۷۳ ش، در ۶۷۰ صفحه(‌‌وزیرى) به چاپ رسیده است. چاپ سوم آن را به تازگى انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم در ۶۸۸ ص در سال ۱۳۷۸ ش، به بازار کتاب عرضه کرده است. ترجمه اردوى این کتاب، به نام «تجلیات حکمت» در سال ۱۳۷۴ ش، در ۵۵۹ صفحه توسط انتشارات انصاریان به چاپ رسیده است.
  • ۵- هدایة العلم: نوشته سید حسین شیخ الاسلامى تویسرکانى. این کتاب، فهرست موضوعى «غررالحکم» است و نویسنده آن را به نام «گفتار امیرالمؤمنین علیه السلام» به فارسى ترجمه کرده است. این کتاب، همراه با متن احادیث در دو جلد(‌‌وزیرى) در ۱۶۵۰ صفحه در سال ۱۳۷۴ش، توسط انتشارات انصاریان به چاپ رسیده است.
  • ۶- فهرست موضوعى نهج البلاغه و غررالحکم: تألیف علیرضا برازش. مؤلف، احادیث هر باب را از این دو کتاب، انتخاب و ترجمه کرده و در نظر داشته که هر باب را به طور جداگانه منتشر کند که از آن، «واژه هاى ایثار و شجاعت» تاکنون انتشار یافته است.
  • ۷- نظم الغرر و نضد الدرر: از ملا عبدالکریم بن محمد یحیى بن محمد رفیع قزوینى، معاصر شاه سلطان حسین صفوى(‌‌م ۱۱۳۵ ق). وى «غررالحکم» را در ۹۹ باب به عدد اسماى حسناى الهى و هر باب را در موضوعى خاص، منظم گردانیده و در ذیل پاره اى از کلمات، آیه یا آیاتى از قرآن و چند حدیث از ائمه معصومین علیهم السلام را افزوده است. ترجمه احادیث و افزودن قصص و اشعار از دیگر مزایاى کتاب است. از این کتاب شریف، پنج مجلد(‌‌۲۰ باب) در دست است که نسخه مجلد اول(‌‌ابواب ۱ و ۲ و ۳) در کتابخانه آستان قدس، نسخه جلد دوم(‌‌ابواب ۴ و ۵) در کتابخانه آقاى محسن نعمت اللهى در اصفهان، نسخه جلد سوم و چهارم(‌‌ابواب ۶ و ۷ و ۸ و ۹ و ۱۰ و ۱۱ و ۱۲ و ۱۳) در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، نسخه جلد پنجم(‌‌ابواب ۱۵ و ۱۶ و ۱۷ و ۱۸ و ۱۹ و ۲۰) ـ بدون باب چهاردهم ـ نیز در کتابخانه مجلس موجود است. نیز نسخه هاى متعددى از آن در قم و تهران و تبریز موجود است و آقاى رسول جعفریان، بخشى از آن را با نام «بقا و زوال دولت در کلمات سیاسى امیرمؤمنان» براى چاپ به انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، سپرده و در سال ۱۳۷۳ ش، به چاپ رسیده است.[۲۸]

معجم‌ها:

  • ۱- معجم الفاظ غررالحکم و دررالکلم: تألیف مصطفى درایتى. این کتاب، به سال ۱۳۷۲ ش، در ۱۵۵۶ صفحه وزیرى، توسط انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى به چاپ رسیده است.
  • ۲- المعجم المفهرس لألفاظ غررالحکم و دررالکلم: نوشته علیرضا برازش. این کتاب را انتشارات امیرکبیر در دو جلد به سال ۱۳۷۱ ش، چاپ کرده است.

پانویس

  1. ↑ مقدمه غررالحکم و دررالکلم، ص«عط»
  2. ↑ المحقق الطباطبائى، ج ۳، ص ۱۲۸۱.
  3. ↑ ریاض العلماء، ج ۳، ص ۲۸۴.
  4. ↑ خاتمه مستدرک، ج ۳، ص ۹۲ـ۹۶؛ مقدمه غرر الحکم، ص رـز،(‌‌ترجمه انصارى).
  5. ↑ ر.ک: ریاض العلماء، ج ۳، ص ۲۸۱ـ۲۸۲؛ مقدمه غررالحکم، ص ذ،(‌‌ترجمه انصارى).
  6. ↑ ریاض العلماء، ج ۳، ص ۲۸۴.
  7. ↑ کشف الظنون، ج ۱، ص ۶۱۶.
  8. ↑ ترجمه غررالحکم، ص ۳ـ۴(‌‌انصارى).
  9. ↑ همان، ص ۴.
  10. ↑ مقدمه غررالحکم، ص ش(۱۳).
  11. ↑ الذریعة، ج ۱۴، ص ۱۳۷؛ الغدیر، ج ۴، ص ۱۹۳؛ مصادر نهج البلاغه و اسانیده.
  12. ↑ الذریعة، ج ۴، ص ۱۲۱.
  13. ↑ همان، ج ۱۶، ص ۳۸.
  14. ↑ همان، ج ۱۶، ص ۳۹(‌‌به نقل از: فهرست کتابخانه، ص ۹۷).
  15. ↑ ر.ک.: اسلامى، سید حسن، «نگاهى به شرح آقا جمال خوانسارى بر غررالحکم»، مجله علوم حدیث، ش ۱۱، ص ۸۳ـ۸۸(‌‌بهار ۱۳۷۸)؛ مهدوى راد، محمد على، «شرح غررالحکم آقا جمال خوانسارى»، مجله آینه پژوهش، ش ۵۵، ص ۶۴ـ۷۳(‌‌بهار ۱۳۷۸).
  16. ↑ ریاض العلماء، ج ۴، ص ۲۵۳؛ الذریعة، ج ۱۵، ص ۳۷۹؛ غررالحکم، ص ۷(‌‌انصارى).
  17. ↑ المحقق الطباطبائى، ج ۳، ص ۱۲۹۴.
  18. ↑ بحارالانوار، ج ۱، ص ۳۴.
  19. ↑ المحقق الطباطبائى، ج ۳، ص ۱۲۹۵(‌‌به نقل از: فهرست کتابخانه دانشگاه قرویین، ج ۲، ص ۴۰۵).
  20. ↑ الذریعة، ج ۵، ص ۲۷۳.
  21. ↑ کشف الحجب، ص ۵۵۱.
  22. ↑ الذریعة، ج ۲۲، ص ۳۹۴.
  23. ↑ مصادر نهج البلاغه و اسانیده، ج ۱، ص ۷۵.
  24. ↑ همان.
  25. ↑ همان.
  26. ↑ الذریعة، ج ۲۰، ص ۱۵۲.
  27. ↑ همان، ج ۷، ص ۸۱ـ۸۲.
  28. ↑ الذریعة، ج ۲۴، ص ۲۱۸؛ فهرست کتابخانه سپهسالار(‌‌مدرسه عالى شهید مطهرى)، ج ۲، ص ۱۰۵؛ مقدمه شرح غررالحکم، ص لج ـ لز.

منابع

  • جعفر شعار، مدخل «آمدی، ابوالفتح» در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد ۲، ص۱۹۴ و ۱۹۵.
  • ناصرالدین انصارى قمى، کتابشناسی «غررالحکم و دررالکلم»، علوم حدیث، بهار ۱۳۷۸، شماره ۱۱.

متن کتاب

غرر الحکم و درر الکلم



برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=غرر_الحکم_و_درر_الکلم_(کتاب)&oldid=122585»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا