لباب التاويل فى معانى التنزيل (کتاب)
 | |
| نویسنده | علی بن محمد بغدادی |
| موضوع | تفسیر اهل سنت |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 4 |
| مصحح | عبدالسلام محمد علی شاهین |
|
| |
«لباب التأویل فى معانى التنزیل» معروف به «تفسیر خازن» اثر علی بن محمد بغدادی (م، ۷۲۵ هـ) مشهور به خازن، از تفاسیر مأثور اهل سنت محسوب مى‌شود. آن در حقیقت مختصرى از تفسیر معالم التنزیل بغوى که آن نیز گزیده‌اى از تفسیر ثعلبى نیشابورى است، مى‌باشد و همان ویژگیهاى تفاسیر اصل را دارد و با دقت و امانت و خلوص نیت شکل گرفته، و مورد توجه عام و خاص بوده است. البته باید توجه داشت که گزیده‌اى از روایات تفسیرى گذشته را خازن بر آن افزوده است. لباب التأویل شامل تمامى قرآن مى‌باشد. صبغه قصص تاریخى آن نیز کاملا نمایان است.
انگیزه تألیف
خازن در مقدمه تفسیر خود صفحه ۴- ۳ مى‌نویسد: «از آنجایى که کتاب «معالم التنزیل» نوشته علامه جلیل، عالم کامل، احیا کننده سنت، امام و پیشواى امت، ابو محمد حسین بن مسعود بغوى، جزو بهترین و ارزشمندترین تألیفات در تفسیر است، و جامع آراء صحیحه، عارى از شبهه و تحریف و آراسته به زیور احادیث نبویه و احکام شرعیه بود، و در شیواترین عبارات و زیباترین اسلوب، شکل گرفته است، از این رو خواستم تا از گوهرهاى تابناک آن بهره فراوان ببرم».
روش تفسیرى
بغدادی در مقدمه اضافه مى‌کند: «من براى خود جز نقل و انتخاب نقش دیگر در این تفسیر قائل نبوده‌ام و از اطناب گرایى پرهیز کرده و اسناد حدیث را حذف کرده‌ام.»
خازن در مقدمه تفسیر خود ضمن ۵ فصل مطالبى را مطرح کرده است از قبیل: فصل اول در فضائل قرآن و تلاوت و تعلیم آن. فصل دوم در مذمت تفسیر به رأی بدون دارا بودن دانش لازم و مذمت فراموشى و عدم تعهد به قرآن. فصل سوم در جمع قرآن و ترتیب نزول. فصل چهارم در بحث سبعه احرف و اقوال مربوط به آن. فصل پنجم در معناى تفسیر و تأویل.
خازن در این تفسیر بسیار به مباحث فقهى عنایت داشته و ذیل آیات احکام، آراء و دلائل فقیهان مذاهب مختلف فقهى را آورده است، و حتى در بسیارى موارد اطناب گرایى کرده و فروعاتى فقهى که نباید مفسر به آن عنایت داشته باشد، در این تفسیر آمده است. براى نمونه ذیل آیه ۲۶۶ سوره بقره در بحث ایلاء، پنج فرع فقهى را مطرح مى‌نماید. ذیل آیه ۲۲۸ بقره آراء مذهب حنفى و شافعى در احکام عده حائض را بیان مى‌کند. البته تفصیل فقهى او ناشى از تسلط او بر فقه و آراء مختلف در آن است.
گر چه تفسیر خازن، خلاصه معالم التنزیل بغوى و آن نیز خلاصه تفسیر ثعلبى است، و بغوى سعى نموده احادیث جعلى و آراء بدعت آمیز آن را در تفسیر خود نیاورد، با این حال تفسیر خازن به نقل اسرائیلیات از ثعلبى و دیگران بسیار رو مى‌آورد، و نقد و نظر قابل توجهى نسبت به آنها در آن دیده نمى‌شود. اندک اتفاق مى‌افتد که به ضعف و وضع آنها اشاره کند.
براى نمونه در سوره ص، آیه ۲۱ تا ۲۴، قصه تمثل شیطان براى حضرت داود( ع) در شکل کبوترى از طلا و در و زبرجد و قصه زنى که داود( ع) شیفته آن شده و مقدمات قتل شوهرش را فراهم مى‌آورد. البته در این مثال پس از ذکر این امور فصلى در تنزیه داود( ع) بحث مى‌نماید و موارد منافى عصمت ایشان را، نفى مى‌کند. اما در برخى موارد فقط به فهم و دانش مخاطب در ردّ خرافات و داستانهاى عجیب و غریب، اعتماد دارد و خود نقد نمى‌زند.
ایشان علاوه بر قصه‌هاى انبیاء که در نهایت شگفتى بیان مى‌کند، در آیات مرتبط با جنگها و رویدادهاى تاریخى عصر پیامبر( ص) نیز به تفصیل، آن وقایع را ذکر مى‌نماید بعنوان مثال ذیل آیه ۹ سوره احزاب بعد از تفسیر آن، به جنگ خندق پرداخته، وقایع و حوادث آن را به تفصیل بیان مى‌دارد. احادیث ترغیب که بسیارى از آنها از سند چندان محکمى هم برخوردار نیستند در این تفسیر بسیار آمده و تحت تأثیر افکار و اندیشه‌هاى صوفیانه رویکرد تربیتى و وعظ در آن قوى است. براى نمونه ذیل آیه ۱۶ سوره سجده «تَتَجَافَىٰ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ...» پس از پایان تفسیر آن، به بیان فضل نماز شب و ترغیب به آن مى‌پردازد.
روش عمومى مفسر به این ترتیب است که پس از ذکر نام سوره و مکى یا مدنى بودن آن، آیات را مطرح کرده، با نقل روایات تفسیر مى‌نماید، و با «فان قلت، قلت» مباحث را پى مى‌گیرد. مفسر براى عدم تکرار منابعى که مطالب گوناگون از آنها نقل نموده، علامت اختصارى وضع کرده و در مقدمه خود متذکر آنها شده است. از جمله علامتها «خ» نشانه صحیح بخارى، «م» نشانه صحیح مسلم، «ق» نشانه اتفاق علما بر آن.
مفسر اشاره دارد که من در عوض حذف اسانید احادیث به شرح غریب حدیث و آنچه مربوط به آن است پرداخته‌ام تا فایده بیشترى را براى مخاطب به ارمغان آورد.
نسخه شناسى
نسخه حاضر در ۴ جلد با قطع رحلى (کمى بزرگتر از وزیرى) از طرف دار الکتب العلمیه بیروت در سال ۱۴۱۵ ق، ۱۹۹۵ م، چاپ اول خود را به علاقمندان عرضه کرده است.
تحقیق این نسخه توسط عبدالسلام محمد على شاهین انجام گرفته که بعلت کم بودن پاورقى، مى‌توان آن را بدون پاورقى عنوان کرد. فهرست موضوعى آخر هر جلد راهنماى محققان خواهد بود.
«مختصر تفسیر القرآن الکریم للخازن» خلاصه‌اى از تفسیر خازن، توسط محمد على قطب در دو مجلد انجام گرفته است. چاپ اول آن در سال ۱۹۸۷م. در بیروت منتشر گردید.
منابع مقاله
۱- تفسیر و مفسران، ج ۲ ص ۱۹۴، آیت الله معرفت.
۲- التفسیر و المفسرون، دکتر ذهبى، ج ۱ صفحه ۳۱۰.
۳- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى، به کوشش بهاء الدین خرمشاهى، ج ۱ ص ۷۴۵ و ۹۷۵.
۴- الامام الخازن، محمد على قطب.
۵- المفسرون حیاتهم و منهجهم، سید محمد على ایازى، صفحه ۵۹.
منبع
نرم افزار جامع التفاسیر، بخش کتابشناسی.
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
