واقعه سقیفه بنی ساعده

«سقیفه بنی‌ساعده» سایبانی در نزدیکی مسجد النبی متعلق به طایفه بنی‌ساعده بود. پس از رحلت پیامبر اسلام در سال ۱۱ قمری، عده‌ای از مسلمانان در حالی که امام علی علیه‌السلام و برخی دیگر از صحابه مشغول تدارک مراسم تدفین وی بودند، در این محل جمع شدند و با وجود اینکه پیامبر صلی الله علیه وآله به دفعات متعدد و در مناسبت‌های مختلف مانند غدیر خم، علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام را به عنوان خلیفه پس از خویش اعلام کرده بود، بر سر خلافت و جانشینی پیامبر به نزاع پرداختند و در نهایت ابوبکر را به عنوان خلیفه تعیین کردند. امام علی علیه‌السلام در ابتدا با بیعت‌کنندگان در این موضوع احتجاج نمود، اما بعدا ناچار شد با ابوبکر بیعت نموده و برای مصلحت اسلام، سکوت و خانه‌نشینی اختیار کند.

برنامه‌ریزی قبلی برای غصب خلافت

برخی از اتفاقاتی که نزدیک به رحلت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) به وقوع پیوست نشان می دهد که گروهی در حال برنامه ریزی برای تصرف خلافت بعد از پیامبر اکرم بودند:

تخلف از سپاه اسامه

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در ماه های آخر عمر خود، تصمیم گرفتند که سپاهی به منطقه موته بفرستند. به همین دلیل به تمام بزرگان مهاجرین و انصار دستور دادند تا به همراهی سپاهی به فرماندهی جوانی هجده ساله به نام اسامة بن ‌زيد به آنجا بروند و در پایان به دلیل کارشکنی بعضی از مسلمانان برای نرفتن به همراه سپاه فرمودند: «لَعَنَ الله مَن تَخَلَّفَ عَن جَیِش اُسامَه»؛ هرکس که از رفتن به همراه سپاه اسامه اجتناب ورزد، خدا او را لعنت کند.

ابن حجر عسقلانی (م، 852 ق) در شرحش بر صحیح بخاری تصریح می کند که شخصيت‌های بزرگ مهاجرين و انصار همچون ابوبکر، عمر بن خطاب، ابوعبیده جراح، سعد، سعيد و قتاده و همه بودند. و می گوید اينها در رابطه با فرماندهي أسامه اشكال تراشي كردند.

اما علی رغم تاکید پیامبر بر شتاب در حرکت سپاه اسامه، آنان نه‌تنها در زمان حیات رسول خدا حرکت نکردند، بلکه تا یک ماه پس از رحلت آن حضرت نیز سستی نشان دادند.

شیخ مفید داستان تخلف ابوبکر و عمر از سپاه اسامه را چنین نقل می‌کند: «پیامبر دستور داده بود، ابوبکر و عمر به سپاه اسامه ملحق شوند ولی از تخلف و سرپیچی آن‌ها اطلاعی نداشت. زمانی که متوجه شد عایشه و حفصه در تلاش برای امام جماعت‌ قرار دادن پدران خود هستند؛ از تخلف آن‌ها اطلاع یافت».

حدیث قلم و قرطاس

در آخرین پنجشنبه عمر رسول خدا ( صلی الله علیه و آله)، عده ای از اصحاب در منزل ایشان به دور حضرتش حضور داشتند. در این هنگام رسول خدا فرمودند: «کاغذ و قلمی برایم بیاورید تا نوشته ای برای شما بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید.» سپس عمر بن خطاب گفت: «همانا مرض بر مشاعر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چیره گشته، قرآن نزد شماست و کتاب خدا برای ماکافی است!»

اختلاف و گفتگو میان مردمی که در خانه بودند درافتاد، و بعضی هم با عمر هم صدا شدند. چون سخنان یاوه زیاد گفته شد و دامنه اختلافات بالا گرفت، رسول خدا (صلی الله عیه و آله) فرمودند: «از نزد من برخیزید که در حضور من جدال و اختلاف شایسته نیست.»

نماز خواندن ابوبکر به جای پیامبر

در برخی کتب اهل سنت همچون صحيح بخارى و مسند أبي عوانة، از عايشه روايت شده است که: زمانى كه پيامبر خدا (ص) بيمار شد (همان بيمارى‌اى كه منجر به وفاتش شد)، هنگامى كه وقت نماز شد، فرمود: «به ابوبكر، امر كنيد تا با مردم، نماز بگزارد».... پس ابوبكر، خارج شد و به نماز ايستاد. در آن هنگام، براى ايشان، اندكى سبُكى حاصل شد. لذا از جا برخاست و در حالى كه به خاطر ضعف، به دو مرد، تكيه كرده بود، به مسجد رفت. گويا هم اكنون پاهاى ايشان را كه به علّت ناتوانى بر اثر بيمارى به زمين كشيده مى‌شد، مى‌بينم.... پس ايشان، پيش رفته، كنار ابو بكر نشست.

اما این روایت را نمی توان قبول نمود، چرا که ابوبکر یکی از کسانی بوده است که به همراه دیگران از فرمان پیامبر مبنی بر حرکت سپاه اسامه تخطی نموده بوده است؛ و قابل پذیرش نیست که پیامبر چنین کسی را جانشین خود برای اقامه نماز نماید.

سید رضی در مورد حقیقت این ماجرا در کتاب خصائص الائمه روایتی از ابوموسی ضریر بجلّی از امام رضا (علیه السلام) بدین صورت نقل می نماید: به حضرت عرض کردم: فدایت شوم! مردم زیاد می‌گویند که پیامبر اکرم (ص) ابوبکر را امر به نماز نمود؛ سپس به عمر دستور (به نماز) داد! حضرت سکوتی طولانی کرد؛ سپس فرمود: آن‌گونه که مردم می‌گویند، نیست؛ ولکن تو ای عیسی! خیلی راجع به امور بحث می‌کنی و تا کشف نکنی، راضی نمی‌شوی. گفتم: پدر و مادرم فدای تو باد، غیر از شما از چه کسی مسائل دینم را سؤال کنم و بپرسم چیزی را که به نفع آخرتم باشد و نفسم با آن هدایت شود و ترسم که غیر تو مرا در جواب سوالهایم گمراه کند. پس فرمود: هنگامی که بیماری رسول خدا (ص) سخت شد، علی (ع) را خواست و سر خود را در دامن او گذاشت و از هوش رفت؛ وقت نماز فرا رسید و اذان آن گفته شد؛ عایشه بیرون رفت و گفت: ای عمر! بیرون شو و برای مردم نماز بخوان. عمر به او گفت: پدرت از من سزاوارتر است! عایشه گفت: راست است، امّا او مرد نرمخویی است و دوست ندارم به مخالفت با او برخیزند! پس تو برای آنان نماز بخوان. عمر به او گفت: ابوبکر نماز بخواند؛ اگر کسی حرکتی کند یا به او حمله نماید، من از او حمایت می‌کنم در حالی که رسول خدا بیهوش است و گمان نمی‌کنم به هوش آید و آن مرد (علی) به او مشغول است و نمی‌تواند از او جدا شود؛ پس قبل از این که به هوش آید، نماز را بخوانید، زیرا بیم آن دارم که اگر به هوش آید، علی را به اقامه‌ی نماز امر کند و من، شب گذشته صحبت‌های آهسته او را شنیدم که به علی می‌گفت: الصلاة الصلاة (نماز را، نماز را).

امام رضا فرمود: ابوبکر بیرون آمد که برای مردم نماز بخواند و مردم گمان کردند به فرمان رسول خدا (ص) است؛ هنوز تکبیر نگفته بود که رسول خدا (ص) به هوش آمد و فرمود: عمویم عبّاس را فرا بخوانید. او را صدا کردند، پس عبّاس و حضرت علی (ع) حضرت را حمل کردند تا به مسجد در آمد و برای مردم نماز خواند در حالی که نشسته بود.

انکار وفات پیامبر توسط عمر

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در ظهر روز دوشنبه چشم از دنیا فروبست، در حالی که عمر بن خطاب در مدینه و ابوبکر در منزل شخصی خود در سنح بود.

عایشه گوید: عمر پس از آنکه اجازه گرفت، به حجره رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وارد شد و پارچه ای را که بر رخسار آن حضرت کشیده شده بود به کنار زد و فریاد زد «آه رسول خدا چه سخت بیهوش افتاده است!» و همچنین گفت: «... رسول خدا هرگز نخواهد مرد تا منافقان را نیست و نابود کند!»

او به این مقدار اکتفا نکرد و هرکس را که از مرگ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) صحبت می کرد تهدید به قتل نموده و می گفت: «مردمی از منافقین گمان می کنند رسول خدا از دنیا رفته؛ چنین نیست و رسول خدا نمرده است، بلکه مانند: موسی بن عمران که چهل روز از چشم مردم غایب شد و بازگشت و درباره اش گفته اند که مرده است، رسول خدا نیز به نزد پروردگارش رفته و به خدا سوگند که باز می گردد و دست و پای آنان را که گمان می برند او مرده است قطع خواهد نمود. و هر کس بگوید او مرده است با این شمشیر سرش را قطع خواهم نمود! رسول خدا به آسمان رفته است».

عباس بن عبدالمطلب عموی پیامبر و بعضی از اصحاب با خواندن آیه «وَ مَا محَُمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِيْن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلىَ أَعْقَابِكُمْ...» سعی کردند او را آرام کنند، ولی اثر نبخشید؛ تا اینکه ابوبکر از راه رسید و همان آیاتی را که دیگران برای عمر خوانده بودند را برای او خواند و او آرام شد و نشست! و سپس گفت: «این آیاتی که خواندی آیا از قرآن بود؟!» و ابوبکر گفت «آری.»

جریان سقیفه بنی‌ساعده

بعد از آنکه پیامبر (صلی الله علیه و آله) به شهادت رسیدند، انصار تصمیم گرفتند تا رئیس قبیله خزرج را که سعد بن عباده نام داشت، به خلافت برسانند. به همین دلیل همه آنها در سقیفه ای که در کنار خانه سعد بود و به سقیفه بنی ساعده شهرت داشت، جمع شدند. از مهاجران هم تنها سه نفر -یعنی ابوبکر، عمر و ابوعبیده جراح- از این اتفاق باخبر شدند، که به همراه هم در سقیفه حاضر شدند.

مخالفان خلافت سعد بن عباده

• انصاری که معتقد به خلافت علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) بودند. مانند: ابوایوب انصاری، سهل بن حنیف و ....
• انصاری که از قبیله اوس بودند و به دلیل اختلافاتی که قبل از اسلام با خزرج داشتند، به هیچ عنوان نمی خواستند که افتخار خلافت پیامبر(صلی الله علیه و آله) به خزرجی ها برسد.
• بعضی از سران خزرج مانند بشیر بن سعد که به دلیل حسادت حاضر به خلافت سعد بن عباده نبودند.

گفت و گوهای انجام شده در سقیفه

سعد بن عباده، رئيس انصار مدينه (كه در آن اجتماع حاضر بود) به فرزندش قیس بن سعد يا به يكى ديگر از فرزندانش گفت: من به خاطر بيمارى كه دارم نمى‌ توانم سخنم را به گوش مردم برسانم ولى تو سخن مرا بشنو و به گوش مردم برسان. بدين ترتيب سعد بن عباده سخن مى‌ گفت و فرزندش جمله جمله گفتار او را با صداى رسا و بلند به گوش مردم مى‌ رسانيد. وی گفت: اى گروه انصار آن سابقه و فضيلتى كه شما در دين اسلام داريد هيچ يك از قبايل داراى چنين سابقه و فضيلتى نيستند. پيغمبر خدا صلی الله علیه و آله بيش از ده سال در ميان قوم خود ماند و آنها را به پرستش خداى رحمان و دورى از بتان دعوت نمود و جز اندكى به وى ايمان نياوردند و به خدا سوگند قدرت نداشتند كه از رسول خدا دفاع كنند و آيين او را قدرت بخشند و دشمنان او را دفع كنند. تا وقتى كه خدا درباره شما بهترين فضيلت را اراده فرمود و اين بزرگوارى و كرامت را به سوى شما سوق داد و شما را مخصوص به آيين خود گردانيد و ايمان بدو و به رسولش را روزى شما گردانيد و نيرومند كردن دين و جهاد با دشمنانش را بدست‌ شما سپرد و شما سخت‌ ترين مردمان در برابر متخلفين بوديد و در برابر دشمنان دين كوشاتر از ديگران بوديد تا سرانجام خواه ناخواه در برابر فرمان خدا تسليم شده و گردن نهادند و خدا بدست‌ شما وعده ‌اى را كه به پيغمبرش داده بود، عملى كرد و عرب در برابر شمشير شما خاضع شد. آنگاه خداوند پيغمبر را از ميان شما برد در حالى كه او از شما خشنود بود و كمال رضايت را داشت، پس متوجه باشيد كه خلافت او حق مسلم شماست و كار را بدست گيريد و سستى در اين باره به خود راه ندهيد كه شما از هر كسى بدان سزاوارتر و شايسته ‌تر هستيد!

سخن سعد بن عباده به پايان رسيد و انصار همگى سخن او را پذيرفته و گفتند: راى صحيح و سخن حق همين است و ما از دستور تو سرپيچى نخواهيم كرد و رهبرى را به تو خواهيم سپرد و تو را كفايت نموده و مورد قبول مردمان شايسته و باايمان نيز خواهى بود. و پس از اين سخنان به گفتگو پرداختند كه اگر مهاجرين از قريش آن را نپذيرفته بگويند: ماييم هجرت كنندگان در دين و اصحاب و ياران نخستين رسول خدا و عشيره و نزديكان وى و به چه فضيلت و سابقه ‌اى در امر خلافت آن حضرت با ما به ستيز برخاسته ‌ايد؟ پاسخ آنها را چه بگوييم؟

دسته ‌اى گفتند: ما بدان ها مى‌ گوييم: ما را امير و فرمانروايى باشد و شما را امير و فرمانروايى (ما پيرو فرمانرواى خود و شما نيز تابع امير خود). و ما از آنها جز اين را نخواهيم پذيرفت، زيرا همان فضيلتى را كه آنها در هجرت دارند ما نيز در جاى دادن به آنها و يارى پيغمبر داريم و هر چه درباره آنها در كتاب خدا آمده درباره ما نيز نازل گشته و سرانجام هر فضيلتى را كه به رخ ما بكشند و بشمارند ما نيز همانند آن فضيلت را براى آنها شماره خواهيم كرد و ما هرگز حق مسلم خود را به آنها نخواهيم داد و آخرين گذشت ما همين است كه ما را امير و فرمانروايى باشد و آنها هم براى خود اميرى داشته باشند! سعد بن عباده كه سخن آنها را شنيد گفت: اين نخستين سستى و شكست است!

چون خبر این اجتماع به گوش ابوبکر و عمر بن خطاب رسید به همراه ابوعبیده جراح شتابان رو به سقیفه نهادند. عمر خواست لب به سخن بگشايد و مى‌ خواست كار را براى ابوبكر آماده سازد ولى ابوبكر جلوى او را گرفته و گفت: بگذار من سخن گويم و تو نيز هر چه خواستى بعد از من بگوى. ابوبكر لب به سخن گشوده و پس از ذكر شهادتین گفت: خداى عزوجل محمد را به هدايت و دين حق مبعوث فرمود و مردم را به اسلام دعوت كرد و خدا دلها و افكار ما را بدو راهنمايى نمود، آن را پذيرفتيم و مردم ديگر به دنبال ما مسلمان شدند و ما عشيره و فاميل رسول خدا صلی الله علیه و آله هستيم از نظر نسب و نژاد بهترين نسب ها را داريم و قريش در هر قبيله از قبايل عرب پيوندى از خويش دارد. شما نيز انصار و ياران خدا هستيد كه پيغمبر خدا را يارى كرده و پشت‌ سر او بوديد و برادران ما در كتاب خدا و در دين و در هر خير ديگرى كه ما در آن هستيم شريك‌ ما هستيد و شما محبوب ترين مردم در نزد ما و گرامى‌ ترين آنها بر ما هستيد و از هر كس شايسته‌ تر هستيد تا در برابر مقدرات الهى راضى بوده و در مقابل مقامى را كه خداوند براى برادران مهاجر شما مقرر فرموده تسليم باشيد، از هر كس سزاوارتريد كه به برادران مهاجر خود رشك نبريد، شما همانها هستيد كه در هنگام سختى از دارايى خود صرفنظر كرديد و مهاجران را بر خود مقدم داشته و نسبت‌ به آنها ايثار نموديد و کسی مقام و منزلت شما انصار را نزد ما نخواهد داشت. فرمان و حکومت از آن ما، و مقام و منزلت وزارت از آن شما باشد.

آنگاه حُباب بن مُنذر از جای برخاست و خطاب به انصار گفت: ای گروه انصار، زمام امور حکومت را خود به دست بگیرید که این مهاجران در شهر شما و زیر سایه شما زندگی می کنند و هیچ گردنکشی را زهره ی آن نیست که سر از فرمان شما بتابد. پس، از دودستگی و اختلاف بپرهیزید که اختلاف، کارتان را به تباهی و فساد خواهید کشید و شکست خواهید خورد و ریاست و حکومت از چنگتان به در خواهد شد. اگر اینان زیربار نرفتند و بجز آنچه که از ایشان شنیدند چیزی دیگر نگفتند، در آن صورت ما از میان خودمان فرمانروایی برمی گزینیم و آنها هم برای خودشان امیر انتخاب کنند.

در اینجا عمر از جای برخاست و گفت: هرگز چنین کار نمی شود و دو شمشیر در یک غلاف نمی گنجد. به خدا سوگند که عرب به حکومت و فرمانروایی شما سرفرود نخواهد آورد، در حالی که پیامبرشان از غیر شماست. امّا عرب حکومت و زمامداری کسی که از خاندان نبوت و پیامبری باشد مخالفت نخواهد کرد. ما در برابر کسی که به مخالفت با ما برخیزد، دلیل و برهانی قاطع داریم و آن این که چه کسی حکومت و فرمانروایی محمّد را از چنگ ما بیرون می کند و با ما سر آن به ستیزه و مخالفت بر می خیزد، در صورتی که ما از بستگان و خاندان او هستیم؟ مگر آن کس که به گمراهی افتاده، یا به گناه آلوده شده یا به گرداب هلاکت افتاده باشد.

انصار كه چنان ديدند به سخن آمده گفتند: به خدا ما نسبت‌ به خيرى كه خداوند به سوى شما سوق داده بر شما رشك نخواهيم برد و هيچ كس نزد ما محبوب تر و پسنديده‌تر از شما نيست، ولى ما ترس آينده را داريم و بيم آن را داريم كه در آينده كسى متصدى خلافت گردد و مسلط بر كار شود كه نه از ما و نه از شما باشد و از اين رو ما حاضريم با يكى از شما بیعت كنيم مشروط بر اين كه پس از مرگ او يكى از انصار را به خلافت انتخاب كنيم و چون وى از دنيا رفت‌ يكى از مهاجرين و به همين ترتيب براى هميشه روى نوبت ‌يكى از مهاجر و يكى از انصار متصدى امر خلافت‌ باشد و ضمناً موجب تعديل خليفه نيز خواهد شد زيرا اگر قرشى (و مهاجر) خواست منحرف‌ شود، انصارى جلوى او را مى‌ گيرد و بالعكس.

حُباب بار دیگر برخاست و گفت: ای گروه انصار، دست به دست هم بدهید و به سخن این مرد و یارانش گوش ندهید که حق خود را در حکومت و زمامداری از دست خواهید داد. اگر اینان زیربار خواسته شما نرفتند، ایشان را از سرزمین خود بیرون کنید و حرف خود را به کرسی بنشانید و زمام امور را به دست بگیرید که، به خدا قسم، شما از آنان به فرمانروایی سزاوارترید؛ چه، کافران به ضرب شمشیر شما سر فرود آوردند و به این آیین گرویدند. به خدا قسم چناچه بخواهید جنگ و خونریزی را از سر می گیریم.

ابوعبیده جراح خطاب به انصار گفت: ای گروه انصار، شما نخستین کسانی بودید که به یاری رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و دفاع از دین برخاستید. اکنون در تبدیل و تغییر دین و اساس وحدت مسلمانان، نخستین کس نباشید!

سپس بشیر بن سعد خزرجی گفت: ای گروه انصار، به خدا قسم که ما در جهاد با مشرکان و پیشگامی در پذیرش اسلام دارای موقعیت و مقامی والا شده ایم و در این امر، بجز خشنودی خدا و فرمانبرداری از پیامبر(صلی الله علیه و آله) و بردباری و خودسازی نفسمان، چیزی نخواسته ایم. پس شایسته نیست که ما با داشتن آن همه فضایل، بر مردم گردنکشی کنیم و بر آنان منّت بگذاریم و آن را وسیله کسب مال و منال دنیای خود سازیم. خداوند ولیّ نعمت ماست، او در این مورد بر ما منّت نهاده است. ای مردم، بدانید که محمد (صلی الله علیه و آله) از قریش است و افراد قبیله اش به او نزدیک ترند و در به دست گرفتن ریاست و حکومتش از دیگران سزاوارتر؛ و من از خدا می خواهم که هرگز مرا نبیند که در امر حکومت، با آنان به نزاع برخاسته باشم. پس شما هم از خدا بترسید و باآنان مخالفت نکنید و در امر حکومت با ایشان به ستیزه برنخیزید و دشمنی نکنید.

در اين وقت ابوبكر از جا برخاست و گفت: اين عمر و ابوعبيده هستند با هر كدام كه‌ مى‌ خواهيد بيعت كنيد؟

آن دو گفتند: به خدا سوگند ما بر تو سبقت نجويیم و تو بهترين مهاجران و «ثانى اثنين‌» هستى و به جاى پيغمبر نماز خوانده ‌اى و نماز بهترين برنامه دين است، دست‌ خود را پيش آر تا با تو بيعت كنيم؟!

همين كه ابوبكر دستش را جلو برد و عمر و ابوعبيده خواستند با او بيعت كنند، بشير بن سعد برآمد و پيش دستى كرد و پيش از آنها با ابوبكر بيعت نمود.

حباب بن منذر كه چنان ديد او را مخاطب ساخته فرياد زد: اى بشير نفرين بر تو كه به خدا سوگند چيزى تو را بر اين كار وادار نكرد جز حسد و رشكى كه بر هم قبيله ‌ات (يعنى سعد بن عباده) بردى.

به دنبال اين ماجرا وقتى طايفه اوس مشاهده نمودند كه يكى از رؤساى خزرج با ابوبكر بيعت نمود، اسيد بن حضير نيز كه رئيس اوس بود و به خاطر همان حسدى كه با سعد بن عباده داشت و روى رقابت‌ با وى مايل نبود كه سعد بر آنها امارت كند، برخاست و با ابوبكر بيعت كرد با بيعت وى همه قبيله اوس با او بيعت كردند.

نقش قبیله اسلم در گرفتن بیعت برای ابوبکر

ابن ابى الحدید معتزلى از براء بن عازب -یکى از اصحاب رسول خدا صلى الله علیه و آله- نقل کرده که پس از سقیفه، عمر و ابو عبیده، گروهی (چماق به دست) را دیدم که حالت حمله و تهاجم بخود گرفته و به هر کس مى‌رسیدند وى را کتک مى‌زدند و به زور دست او را گرفته، بعنوان بیعت، چه بخواهد و چه نخواهد، بر روى دست ابوبکر مى‌کشیدند.

و محمد بن جریر طبری می نویسد: تمام کوچه و خیابانهاى مدینه از قبیله اسلم مملوّ گردیده و از هر سو براى بیعت با ابوبکر ازدحام کردند. و وقتى چشم عمر به قبیله اسلم افتاد، فریاد برآورد که: دیگر پیروزى ما قطعى شد.

احتجاج حضرت علی با بیعت کنندگان

در منابع تاریخی آمده است حضرت علی (علیه السلام)، شب هنگام حضرت زهرا (سلام الله علیها) را بر چهارپایی می نشاند و به در خانه های انصار می برد و از آنان می خواست تا وی را در بازپس گیری حقش یاری دهند. امّا انصار در پاسخ می گفتند: ای دختر پیامبر، ما با ابوبکر بیعت کرده ایم و کار از کار گذشته است. اگر پسر عمویت، برای به دست گرفتن زمام خلافت، بر ابوبکر پیشی گرفته بود، البتّه ما ابوبکر را نمی پذیرفتیم. علی (ع) در پاسخ آنان می فرمود: «آیا انتظار داشتید من جنازه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را بدون غسل و کفن، در خانه اش رها می کردم و برای به دست گرفتن خلافت و جانشینی او با مردم درگیر می شدم؟!»

برخورد دستگاه خلافت با مخالفان

کشتن سعد بن عباده

پس از آنکه سعد بن عباده رئیس خزرجیان با ابوبکر بیعت نکرد به شام رفت، عمر مردی را در پی سعد به شام فرستاد و به او گفت: سعد را به بیعت وادار کن و هر ترفند و حیله ای که می توانی به کارگیر، اما اگر کارگر نیفتاد و سعد زیر بار بیعت نرفت، با یاری خدا او را بکش! آن مرد رو به شام نهاد و سعد را در حُوارین دیدار کرد، و بی درنگ، موضوع بیعت را مطرح نمود و از او خواست که بیعت کند. سعد در پاسخ فرستاده عمر گفت با مردی از قریش بیعت نمی کنم. فرستاده او را به مرگ تهدید کرد و گفت: اگر بیعت نکنی تو را می کشم. سعد جواب داد: حتی اگر قصد جانم را بکنی. فرستاده گفت: مگر تو از هماهنگی با این امّت بیرونی؟ سعد گفت: در موضوع بیعت آری؛ حساب من از دیگران جداست. فرستاده عمر، با شنیدن پاسخ قطعی سعد، تیری به قلب سعد زد که رگ حیاتش را از هم گسیخت.

تطمیع عباس بن عبدالمطلب

ابوبکر به همراه شورایی متشکل از عمر بن خطاب، ابوعبیده جرّاح و مغیرة بن شعبه به خانه عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر (صلی الله علیه و آله) رفتند. ابوبکر گفت: خدا پیامبر را فرستاد که نبی و ولی مؤمنان بود، و در میانشان بود تا خدا آخرت را برای او پسندید؛ او هم، پس از خود، کسی را تعیین نکرد! کارها را به خود مردم واگذار کرد. آنها هم مرا برگزیدند؛ و من از کسی جز خدا نمی ترسم که سستی در کار داشته باشم. آنها که با من بیعت نکردند با عموم مسلمانان مخالفت می کنند و به شما پناه می برند. شما، یا با همه مردم همراه شوید و بعیت کنید، یا اگر همراه نمی شوید کاری کنید که آنها با ما نجنگند. (این سخن ابوبکر، خود دلیل آن است که همه اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله) بیعت نکرده بودند.) می خواهیم از کار حکومت، سهمی هم به شما بدهیم که بعد از شما برای بازماندگانت نیز باشد! مردم گرچه منزلت شما را دیدند که عموی پیامبری و منزلت علی را هم دیدند، ولی این امر را از شما گرداندند. با این حال، ما به شما نصیب می دهیم. بنی هاشم آرام باشید، که رسول خدا از ما و شماست.

سپس عمر، با لحنی تهدید آمیز گفت: ما بدین خاطر به نزد شما نیامدیم که نیازمند شما بودیم؛ آمدیم چون خوش نداشتیم در کاری که مسلمانان بر آن اتفاق کرده اند طعن و مخالفتی از طرف شما بشود و در نتیجه، زیان و گرفتاری به شما و آنان برسد. پس مواظب رفتار خود باشید.

آنگاه عباس گفت: اگر تو این امر حکومت را به نام پیامبر (صلی الله علیه و آله) گرفته ای، پس در واقع حق ما را گرفته ای - زیرا که ما خویشاوند پیامبریم و نسبت به او اولی از توییم-. و اگر آن را به این سبب گرفته ای که از جمله مؤمنان به پیامبری، ما هم از جمله مؤمنان بودیم. با این حال، در کاری که تو در آن پیش قدم شدی، ما قدم نگذاردیم و در آن مداخله نکردیم و پیوسته به کار تو معترضیم. امّا درباره این که گفتی اگر با تو بیعت کنم سهمی به من وامی گذاری؛ اگر آنچه را که می دهی مال مؤمنان است و حق ایشان است، تو چنین حقّی نداری. زیرا که تو نمی توانی حق دیگران را از پیش خود بذل و بخشش کنی. و اگر حق ماست، باید تمام آن را بدهی. و امّا این که گفتی پیامبر از ما و شماست؛ همانا پیامبر(صلی الله علیه و آله) از درختی است که ما شاخه های آن هستیم و شما همسایه آن هستید. و امّا تو ای عمر، که گفتی از مخالفت مردم با ما می ترسی؛ پس این مخالفت امری است که اوّل بار از جانب شما نسبت به ما سرزده است.

هجوم به خانه حضرت فاطمه برای شکستن تحصن مخالفان

عمر بن خطاب می گوید: پس از این که خداوند، پیامبرش را به سوی خود فرا خواند، از گزارش هایی که به ما رسید یکی این بود که علی و زبیر و همراهانشان از ما بریده اند و در مقام مخالفت با ما، در خانه حضرت فاطمه گرد آمدند.

مورخان، در شمار کسانی که از بیعت با ابوبکر سر باز زدند و همراه علی و زبیر در خانه حضرت فاطمه (سلام الله علیها) بست نشستند، اشخاص زیر را نام برده اند: عباس بن عبدالمطلب ، عُتَبَة بن ابی لَهَب، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، عمار بن یاسر، مقداد بن اَسود، براء بن عازب ، اُبیّ بن کَعب، و گروه دیگری از بنی هاشم و مهاجران و انصار.

سپس ابوبکر به عمر دستور داد که به خانه حضرت فاطمه رود و آنان را از آنجا بیرون کند و اجتماعاتشان را پراکنده سازد و اگر مقاومت کردند با آنها بجنگد. از جمله کسانی که به فرمان ابوبکر به خانه فاطمه (سلام الله علیها) حمله کردند: عمر بن خطاب، خالد بن ولید، عبدالرحمن بن عوف، ثابت بن قیس بن شماس ، زیاد بن لبید، محمد بن مسلمه، زید بن ثابت، اسید بن حضیر و ... .

عمر، در اجرای فرمان ابوبکر، رو به خانه فاطمه (سلام الله علیها) نهاد، در حالی که شعله ای از آتش در دست گرفته بود و تصمیم داشت که با آن، خانه را به آتش بکشد. عمر آمد و علی (علیه السلام) و دیگر کسانی را که در خانه وی بوند صدا کرد که بیرون بیایند، ولی قبول نکردند. عمر گفت: قسم به خدایی که جانم در دستم اوست بیرون می آئید یا خانه را با هر که در آن هست آتش می زنم؟ به عمر گفتند: فاطمه در خانه است. گفت: باشد، خانه را آتش می زنم. عمر به حضرت زهرا گفت: هیچ کس نزد پدرت محبوب تر از تو نبود، ولکن این مرا منع نمی کند، چنانکه این گروه نزد تو جمع شوند که فرمان دهم خانه را بر تو آتش زنند.

سپس زبیر شمشیر کشیده و به مقابله او شتافت، ولی پایش لغزید و شمشیر از دستش بر زمین افتاد. پس مهاجمان حمله بردند و او را دستگیر کردند. سپس به خانه ریختند و تحصن کنندگان را به زور به مسجد بردند تا با ابوبکر بیعت کنند. پس همه به با ابوبکر بیعت کردند به جز علی (علیه السلام). زیرا حضرت فاطمه (سلام الله علیها) از خانه اش بیرون آمد و خطاب به مهاجمان گفت: از خانه ام بیرون می روید، یا که به خدا قسم، سرم را برهنه می کنم و به خدا شکایت می برم. با شنیدن این تهدید، مهاجمان و دیگرانی که در خانه بودند بیرون رفتند و آنجا را ترک کردند.

پس از آنکه در هجوم اول، دستگاه خلافت موفق شد تحصن یاران حضرت علی (علیه السلام) و مخالفان خود را بشکند، با این وجود نتوانستند از حضرت علی و بنی هاشم بیعت بگیرند. به همین دلیل بار دیگر به خانه دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) حمله کردند و این بار با آتش زدن در خانه حضرت و ضرب و جرح ایشان که موجب به شهادت رسیدن فرزند ایشان محسن شد، حضرت علی (علیه السلام) را به زور به مسجد بردند.

چون فاطمه (سلام الله علیها) دید که با علی (علیه السلام) و زبیر چه کردند، بر در حجره خود ایستاد و رو به ابوبکر کرد و گفت: «ای ابوبکر! چه زود در مقام نیرنگ با خانواده پیامبر خدا برآمدید! به خدا قسم که تا زنده ام با عمر سخن نخواهم گفت.»

برخورد دستگاه خلافت با امام علی

زمانی که امام علی (علیه السلام) را به اجبار به مسجد می بردند تا با ابوبکر بیعت کند، حضرت می فرمود: «اَنَا عَبدُاللهِ وَ اَخُو رَسُولِ الله (صلی الله علیه و آله)» یعنی: من بنده خدا و برادر پیامبر خدایم. سپس حضرت را نزد ابوبکر بردند و به او پیشنهاد کردند که با وی بیعت کند. آن حضرت در پاسخ فرمود:

من به حکومت و فرمانروایی از شما سزاوارترم. پس، با شما بیعت نمی کنم؛ این شمایید که باید با من بیعت کنید. شما این حکومت را، به استناد خویشاوندیتان با پیامبر(صلی الله علیه و آله)، از انصار گرفتید؛ آنان هم زمام حکومت را به آن دلیل در اختیار شما نهادند. من نیز همان دلیل شما در برابر انصار را برای خودتان می آورم. پس، اگر از هوای نفستان پیروی نمی کنید و از خدا می ترسید، درباره ما اهل بیت به انصاف رفتار کنید و حق ما را در حکومت و زمامداری - همان طور که انصار به شما حق دادند- به رسمیت بشناسید؛ و اگر نه، وبال این ستم که دانسته بر ما روا داشته اید بر خودتان است.

عمر گفت: آزاد نمی شوی مگر این که بیعت کنی. علی (علیه السلام) پاسخ داد: «ای عمر شیری را می دوشی که نیمی از آن، سهم تو خواهد بود. اساس حکومت ابوبکر را امروز محکم گردان تا فردا به تو بسپارد. به خدا قسم نه سخن تو را می پذیرم و نه از او پیروی می کنم.»

ابوبکر نیز گفت: اگر با من بیعت نکنی، تو را مجبور به آن نمی کنم.» ابوعبیده جراح نیز چنین ادامه داد: «ای ابوالحسن، تو جوانی و اینان پیرمردانی از خویشاوندان قریشی تو! تو، نه تجربه ایشان را داری و نه آشنایی و تسلّط آنان را بر امور. من ابوبکر را، برای به عهده گرفتن امری چنین مهّم، از تو تواناتر و بردبارتر و واردتر می بینم. پس تو هم با او بیعت کن و کار حکومت را به او واگذار، اگر بمانی و عمری دراز یابی، برای احراز این مقام، هم از نظر فضل و هم از لحاظ خویشاوندیت با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و هم از جهت پیشقدمی ات در اسلام و کوشش هایت در راه استواری دین، از همگان شایسته تر خواهی بود.

علی (علیه السلام) فرمود: ای گروه مهاجران، خدای را در نظر گیرید و حکومت و فرمانروایی را از خانه محمد (صلی الله علیه و آله) به خانه ها و قبیله های خود مبرید و خانواده اش را از مقام و منزلتی که در میان مردم دارند بر کنار مدارید و حقش را پایمال مکنید. به خدا سوگند، ای مهاجران، ما اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) ـ مادام که در میان ما خواننده قرآن و دانا به امور دین و آشنا به سنت پیامبر و آگاه به امور رعیّت وجود داشته باشدـ برای به دست گرفتن زمام امور این امّت از شما سزاوارتریم. به خدا سوگند که همه این نشانه ها در ما جمع است. پس از هوای نفستان پیروی مکنید که قدم به قدم از مسیر حق دورتر خواهید شد.

بشیر بن سعد، با شنیدن سخنان امام (علیه السلام)، رو به آن حضرت کرد و گفت : اگر انصار، پیش از آنکه با ابوبکر بیعت کنند، این سخنان را از تو شنیده بودند، در پذیرش حکومت و فرمانروایی تو، حتی دو نفرشان هم با یکدیگر اختلاف نمی کردند؛ امّا چه می توان کرد که آنان با ابوبکر بیعت کردند و کار از کار گذشته است.

باری، علی (علیه السلام) در آن وقت -تا زمانی که حضرت زهرا (سلام الله علیها) زنده بود- بیعت نکرد و به خانه خود بازگشت. و پس از آن به دلیل خط مرتدین و فشارهای اجتماعی با ابوبکر بیعت کرد.

پس از این واقعه مسلمانان به دو گروه تقسیم شدند: گروهی که ابوبکر را به عنوان خلیفه مسلمین پذیرفتند (این گروه بعدها «اهل سنت» نامیده شدند)؛ و گروهی که با استناد به سخنان پیامبر، علی بن ابی طالب علیه‌السلام را امام خویش قرار دادند که «شیعه علی» و به اختصار شیعه نامیده شدند.

منابع

• سقیفه، سيد مرتضی عسکری.
• آخرین نماز پیغمبر، سید مرتضی عسکری.
• عبدلله بن سبا، سید مرتضی عسکری.
• درسنامه‌های فاطمیّه ج1، علی لبّاف.
• خصائص الأئمة عليهم‌السلام، سید رضی.
• زندگانى اميرالمؤمنين عليه‌السلام، رسولی محلاتی.