بحارالأنوار (کتاب)
 | |
| نویسنده | محمدباقر مجلسی |
| موضوع | احادیث شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱۱۰ جلد |
|
| |
«بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام» از مهمترین کتابهای جامع روایات شیعه است که توسط علامه مجلسی (م، ۱۱۱۰ ق) با همکاری گروهی از شاگردان ایشان تدوین شده است. «بحارالأنوار» در حقیقت دائرةالمعارف بزرگ حدیث، شامل کلیه مباحث اسلامى از تفسیر قرآن و تاریخ گرفته تا فقه و کلام و... می‌باشد.
محتویات
معرفی مؤلف
محمدباقر مجلسى (۱۰۳۷- ۱۱۱۰ ق)، مشهور به علامه مجلسى، فقیه، محدث، متکلم و شاعر متخلص به مشتاق، «شیخ الاسلام» اصفهان و از دانشمندان بزرگ اواخر حکومت صفوی است. پدر او ملا محمدتقی مجلسی (مجلسی اول) یکی از مفاخر و بزرگان و اعلام شیعه بود. از جمله اساتید ایشان، ملا صالح مازندرانی، فیض کاشانی، و ملا خلیل قزوینی می باشند.
علاوه بر کتاب «بحارالأنوار» که گسترده‌ترین کتاب حدیثی شیعه است، از دیگر آثار ایشان، حیاة القلوب، مرآت العقول، ملاذ الاخیار، حق الیقین، جلاء العیون و حلیة المتقین را می توان نام برد.
تاریخ تألیف کتاب
ابتداى نوشتن «بحارالانوار» در سال ۱۰۷۰ هجرى بود و تا سال ۱۱۰۳ هجرى ادامه یافت. البته مجلدات بحار به ترتیب تألیف نگشت، بلکه کاملا متفرق آماده شدند مثلا در سال ۱۰۷۷ هجرى جلد دوم بحار تمام شد و پس از آن جلد پنجم و سپس یازدهم آماده گشت. جلد دهم در سال ۱۰۷۹ هجرى به اتمام رسید و پس از آن جلد نهم کامل شده و جلد سوم نیز در سال ۱۰۸۰ به اتمام رسید. آخرین مجلد بحار نیز جلد چهاردهم آن بود که در سال ۱۱۰۳ هجرى کامل گشت. (این ارقام مجلدات بر اساس ترتیب ۲۵ جلدى نخست است.)
ارزش و اعتبار کتاب
«بحارالأنوار» از عمده ترین و گسترده ترین جوامع حدیثى شیعه است که روایات کتب حدیث را با تبویب و نظم نسبتا کاملى جمع نموده است. علامه مجلسى در تفسیر و شرح روایات از منابع مختلف لغت، فقه، تفسیر، کلام، تاریخ، اخلاق و... استفاده کرده است.
مؤلف براى جمع آورى مطالب این کتاب به جهت امکانات فراوانى که در اختیار داشته، بهترین و معتبرترین نسخه هاى موجود از هر کتاب را بدست آورده است. در این کتاب مکررات نیز حذف شده و تنها آدرس موارد مشابه ذکر گردیده است.
مجلسى در نقل مطالب بسیار دقیق عمل کرده و تقطیع در این کتاب جایگاهى ندارد. همچنین امانت در نقل و شیوه نقل مطالب دقیقا رعایت شده است. در مجموع بحارالأنوار کتابخانه اى جامع از کتب و تألیفات معتبر شیعى است که مطالب آن با نظم منطقى در کنار هم چیده شده است.
انگیزه تألیف
مرحوم مجلسى پس از آموختن کتب روایى مشهور، به دنبال کتب و مراجع دور افتاده رفت. این اصول به خاطر بى اعتنایى به آن ها و توجه زیاد بزرگان به کتب مشهور از قبیل کتب اربعه و... مهجور مانده بودند و سال ها کسى سراغ آن ها را نمى گرفت. علامه که اوضاع را چنین دید، عده اى را براى یافتن این کتب به شهرها و کشورهاى مختلف اسلامى گسیل داشت و با همت و پشتکار او مقدار زیادى از این کتب پیدا شد.
علامه مجلسى پس از مطالعه این منابع مهم و پى بردن به ارزش آنها نهایت سعى خویش را براى نسخه بردارى و تکثیر این کتب نمود. به همین جهت است که هم اکنون نسخه هاى خطى فراوانى از کتب مختلف اسلامى از قرن ۱۱ و ۱۲ هجرى در دست است. علامه شاگردان خود را نیز تشویق مى کرد به طورى که مثلا از سید نعمت الله جزائرى که از شاگردان مبرز علامه مجلسى است، ده ها کتاب موجود است که به خط خویش آنها را استنساخ نموده است.
علامه مشکل مهمى در این کتب یافت و آن تنوع فراوان عناوین کتاب ها و تنوع موضوعات بود به طورى که گاهى یافتن مطلب و موضوع دلخواه در آنها کارى بسیار مشکل و خسته کننده مى شد. از سویى بیم آن مى رفت که پس از چند سال یا چند دهه دوباره گرد غربت بر این کتب بنشیند و زحمات علامه و معاصرانش عقیم بماند و احتمالا تمام نسخه هاى این کتب نابود گردد. به خاطر این مسائل بود که علامه مجلسى کمر همت بست تا «بحارالأنوار» را تألیف نماید و این میراث و گنجینه عظیم را براى همیشه جاودان سازد.
از طرفى علامه همه چیز را در روایات و سنت نبوى و علوى مى دید، لذا با آن که در علوم مختلف قدم برداشت و راه هاى گوناگون علمى را سپرى نمود، دوباره به سراغ اهل بیت علیهم السلام و سخنان آنان آمد. او خود در مقدمه بحار چنین مى گوید: «من در آغاز جوانى بر دانش آموزى در انواع علوم حریص بودم و مدتى از عمر خویش را در استفاده از این دانش ها سپرى کردم، ولى پس از اندیشه در ثمرات این علوم و تأمل در علم سودمند براى آخرت دریافتم که زلال علم تنها از سرچشمه وحى و روایات اهل بیت علیهم السلام بدست مى آید...».
بدین سان علامه که علوم عقلى و نقلى گوناگون عصر خویش را خوانده و در هریک از آن ها استادى توانمند بود، وجهه نظر خویش را معطوف به کلمات گهربار معصومین علیهم السلام نمود و تمام تلاش خود را در حفظ و تعلیم و تعلم آن ها صرف کرد. علامه با این اقدام بى نظیر دهها هزار روایت ارزشمند را از خطر نابودى نجات داد.
شیوه بیان مطالب
کتاب بحارالأنوار به کتاب هاى متعدد تقسیم شده که هر موضوع کلى یک کتاب است. هر کتاب نیز داراى ابواب کلى است و زیر مجموعه هر باب کلى باب هاى جزئى قرار دارد. برخى ابواب جزئى نیز داراى فصل هایى است که زیر مجموعه آنها هستند. شیوه چینش مطالب در بحار بسیار متأثر از کتاب کافى است، البته تفاوت هایى هم در این بین دیده مى شود. از جمله، علامه برخى ابواب و کتب را براى اولین بار مطرح کرده مانند «کتاب السماء والعالم» و تاریخ انبیاء و ائمه اطهار علیهم السلام.
در هر موضوع نیز ابتدا آیات قرآن مرتبط با آن موضوع آمده است. در صورت لزوم، توضیح و تفسیرى هم براى آیات بیان شده که بیشتر استفاده علامه از تفسیر «مجمع البیان» طبرسى و «مفاتیح الغیب» فخر رازى است.
پس از آن روایات هر باب به تفصیل آمده است. روایات با ذکر سند کامل و مأخذ نقل ذکر شده است. روایات تکرارى از یک یا چند منبع آدرس داده شده و اختلافات در سندها یا متن روایات مشابه در کتب گوناگون تذکر داده شده است.
در بسیارى موارد علامه مجلسى با عنوان «بیان»، توضیحات و شرح هایى بر روایات زده که بسیار از حیث مطالب و موضوعات متنوع است، به طورى که جمع آورى این شرح ها و بیان ها خود چند جلد کتاب ارزشمند مى شود.
آنچنان که از سخنان علامه روشن مى شود، ایشان در ضمن تألیف بحار تصمیم به نوشتن شرحى بدیع و جامع بر بحار داشته است. همچنین قسمت «بیان» علامه در ۱۳ مجلد از بحار بسیار کم است و روشن است که علامه فرصت نوشتن آن ها را پیدا نکرده است.
مجلسى روایاتى نیز در دست داشته که در بحار نیاورده و بنا داشته آن ها را همراه با روایات جدیدى که بدست مى آورد در کتابى مستقل به عنوان «مستدرک البحار» جمع نماید که متأسفانه اجل به او مهلت نداد.
لازم به ذکر است، علامه مجلسی برای اجرای چنین کار عظیمى از همکاران و شاگردان بسیاری کمک گرفته که در برخى منابع شمار آنها را بالغ بر هزار نفر دانسته‌اند و کسانى چون میرزا عبدالله افندی، میرمحمد صالح حسینى، ملا ذوالفقار، ملا محمدرضا، عبدالله بن نورالدین بحرینى، نعمت الله جزایری و آمنه خاتون خواهرش را جزو همکاران وی شمرده‌اند.
محتوای مجلدات بحارالانوار
بحارالأنوار توسط مؤلف در ۲۵ جلد تنظیم شد. البته به جهت طولانى شدن جلد ۱۵، این جلد به ۲ مجلد تقسیم شد و رقم مجلدات بحار به ۲۶ رسید. دارالکتب الاسلامیه همین ۲۶ جلد را در ۱۱۰ جلد چاپ نموده که جلد ۵۴ - ۵۶ آن فهرست ها و آدرس هاى کتاب مى باشد.
متأسفانه علامه مجلسى فرصت پاکنویس قسمت دوم جلد ۱۵ تا پایان کتاب را نیافته است. (به جز جلد ۱۸ و ۲۲) این مجلدات توسط میرزا عبدالله افندى، صاحب ریاض العلماء که از شاگردان علامه بوده پاکنویس شده است. به همین خاطر شیوه نگارش این مجلدات با بقیه کتاب بسیار متفاوت است و برخى عناوین باب ها خالى است و روایتى در آن ها دیده نمى شود. توضیحات و بیان هاى علامه نیز در این قسمت از کتاب کاهش چشمگیرى دارد.
فهرست بحار الانوار:
موضوعات مطرح شده در بحار الانوار (طبع قدیم) به ترتیب مجلدات آن به شرح زیر می‌باشد:
- جلد اول: این جلد مشتمل بر ۴۰ باب شامل کتاب عقل و جهل، فضیلت علم و علما و طبقات آنها، حجیت اخبار و قواعدی که از آنها استخراج می‌شود، نکوهش قیاس با مقدمه مفصل درباره مصادر کتاب و توفیق مصادر و مطالب سودمند می‌باشد.
- جلد دوم: مشتمل بر ۳۱ باب شامل کتاب توحید و صفات خداوند و اسماء حسنای ذات الهی، توحید مفضل، رساله اهلیلجه.
- جلد سوم: مشتمل بر ۵۹ باب شامل کتاب عدل، مشیت، اراده، قضا، قدر، هدایت، ضلالت، امتحان، طینت، میثاق، توبه، علل احکام، مقدمات مرگ و موخرات آن.
- جلد چهارم: کتاب احتجاجات و مناظرات در ۸۳ باب.
- جلد پنجم: احوال پیامبران و سرگذشت آنها در ۸۲ باب است.
- جلد ششم: این جلد مشتمل بر ۷۲ باب، شامل احوال پیغمبر اکرم و جمعی از پدران آن حضرت، شرح حقیقت معجزه و چگونگی اعجاز قرآن، شرح حال ابوذر، سلمان، عمار، مقداد و برخی دیگر از بزرگان.
- جلد هفتم: در مشترکات احوالات ائمه علیه‌السلام و شرایط امامت و چگونگی ولایت آنها و شئون غریبه و برتری آنها نسبت به پیغمبران سابق و ثواب دوستی آنها و فضیلت ذریه آن ذات مقدسه و پاره‌ای از مناظرات علماء در ۱۵۰ باب.
- جلد هشتم: فتنه‌هایی که بعد از پیغمبر روی داد، سیرت خلفا و آنچه در روزگار آنها اتفاق افتاد، جنگ جمل، جنگ صفین، جنگ نهروان، غارتگری معاویه از اطراف عراق، احوال بعضی از اصحاب امیرالمومنین، شرح قسمتی از اشعار منسوب به آن حضرت و شرح برخی از نامه‌های آن وجود مقدس در ۶۲ باب.
- جلد نهم: احوال امیرالمومنین از ولادت تا شهادت، سرگذشت ابوطالب پدر آن حضرت و ایمان او و گروهی از اصحاب امیرالمومنین و روایات وارده در امامت امامان دوازده گانه در ۱۲۸ باب.
- جلد دهم: احوال حضرت فاطمه علیها السلام و امام حسن علیه‌السلام و امام حسین علیه‌السلام، خروج مختار و خونخواهی از قتله کربلا در ۵۰ باب.
- جلد یازدهم: احوال ائمه چهارگانه بعد از امام حسین یعنی امام زین العابدین علیه‌السلام، امام محمد باقر علیه‌السلام، امام جعفر صادق علیه‌السلام، امام موسی کاظم علیه‌السلام و جماعتی از اصحاب و فرزندان آنها در ۴۶ باب.
- جلد دوازدهم: شرح حال چهار امام قبل از امام منتظر یعنی امام رضا علیه‌السلام، امام محمد تقی علیه‌السلام، امام علی النقی علیه‌السلام، امام حسن عسکری علیه‌السلام. شرح حال بعضی از اصحاب آنها در ۳۹ باب.
- جلد سیزدهم: احوال حجت منتظر عجل الله تعالی فرجه در ۳۶ باب.
- جلد چهاردهم: آسمان و جهان (سماء و عالم) پیدایش آنها، اجزاء آنها مانند فلکیات، فرشتگان، جن، انسان، حیوان، عناصر، صید، طریق کشتار حیوانات، خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها و تمام کتاب طب النبی و کتاب طب الرضا در۲۱۰ باب.
- جلد پانزدهم: ایمان و کفر در سه بخش: ایمان و شرط آن و صفات مومنین و فضل آنها و فضل شیعه و اوصاف آنها. دوم: اخلاق حسنه و آنچه موجب نجات آدم از مهالک دنیاست. سوم: کفر و شعب آن و اخلاق رذیله که جمعا در ۱۰۸ باب آورده شده است.
- جلد شانزدهم: در آداب و سنن، زینتها و تجملات، نظافت، سرمه کشیدن، استعمال عطریات، شب زنده داری، خواب، سفر، منهیات و گناهان کبیره در ۱۳۱ باب.
- جلد هفدهم: مواعظ و حکم در ۷۳ باب.
- جلد هجدهم: در دو بخش: طهارت که مشتمل بر شش باب است. و بخش دوم: صلاة در صد و شصت و یک باب بعلاوه رساله «ازاحة العلة» شاذان بن جبرئیل قمی.
- جلد نوزدهم: نیز در دو بخش: فضایل قرآن و آداب آن و ثواب و اعجاز آن. همچنین تمام تفسیر نعمانی در ۱۳۰ باب. بخش دوم: درباره ذکر و انواع آن و آداب دعا و شروط آن، حرزها، دعا برای دردها، صحیفه ادریس و غیره در ۱۳۱ باب.
- جلد بیستم: زکات، خمس، صدقه، نماز، اعتکاف، اعمال سال در ۱۲۲ باب.
- جلد بیست و یکم: حج، عمره، احوال شهر مدینه و غیره در ۸۴ باب.
- جلد بیست و دوم: زیارتهایی که از ائمه معصومین نقل شده است در ۶۴ باب.
- جلد بیست و سوم: عقود و ایقاعات در ۱۳۰ باب.
- جلد بیست و چهارم: احکام شرعی تا کتاب دیات در ۴۸ باب.
- جلد بیست و پنجم: اجازات و تمام فهرست شیخ منتخب الدین رازی، منتخب کتاب "سلافة العصر" سید علیخان شیرازی، اوایل کتاب اجازات سید بن طاووس، اجازه کبیره علامه حلی برای "بنی زهره" و اجازه شهید اول و شهید دوم و غیره آن.
منابع بحارالانوار
پیرامون منابع نقل علامه مجلسی در بحار، توضیحاتى در مقدمه کتاب آمده است. ایشان در فصل اول از مقدمه نام ۳۷۵ کتاب را به عنوان مصادر بحار آورده و به آثارى دیگر با کلماتى چون «و غیره» و «و سایر آثاره» اشاره نموده است. این منابع از حیث تنوع موضوعات بسیار گسترده اند و شامل کتب حدیث، فقه، اصول، تفسیر، رجال، انساب، تاریخ، کلام، فلسفه و لغت مى شوند.
به خاطر اشتهار کتب اربعه علامه از آن ها مطالب فراوانى نقل نکرده است. (به جز کافى که بیش از ۳۵۰۰ مورد به آن استناد شده، اما مثلا از من لایحضره الفقیه کمتر از یکصد مورد نقل دارد.)
در بین منابع، به جز کتاب «شهاب الأخبار»، بقیه کتب کاملا شیعى است. (علامه مجلسی قاضى نعمان بن محمد صاحب دعائم الإسلام را هم شیعه مى داند.) بیشترین ذکر علامه مجلسى از کتب اهل سنت، به جهت تأیید یا توضیح روایات است، یا براى رد روایات عامه.
میزان استفاده علامه مجلسى از منابع مختلف یکسان نیست. ایشان براى حدود ۸۰ منبع از مصادر بحار اسم رمز مشخص کرده که این کتب در حقیقت منابع اصلى بحار هستند. بعضى کتب مانند طب الرضا علیه السلام، توحید مفضل، مسائل على بن جعفر علیه السلام، فهرست شیخ منتجب الدین و کتاب أهلیلجه به طور کامل در متن بحار آمده اند.
علامه به جز این منابع از دیگر کتب بسیار کم استفاده کرده و در بیشتر موارد، آن کتب را در توضیح و شرح روایات استفاده نموده است.
علامه از برخى منابع ذکر شده در ابتداى کتاب اصلا استفاده نکرده مانند کتاب هاى «جمل العلم والعمل» و «المقنع» سید مرتضى و «منتقى الجمان» و بسیارى از آثار ابن طاووس؛ (شاید علامه قصد استفاده از آن ها را داشته اما به جهت مشکلات و موانع اتمام بحار و اتمام شرح بر مجلدات آن، موفق به این کار نشده است.)
اعتبار منابع کتاب:
علامه مجلسى با دقت و وسواس بسیار به اعتبار و عدم اعتبار منابع خویش مى نگریست. او در فصل دوم از مقدمه بحار بحثى مفصل در اعتبار منابع و نسخه هاى کتب آورده است. از جمله این که:
بسیارى از این کتب انتسابشان به مؤلفین بسیار مشهور است به طورى که علامه نیازى به بحث پیرامون اعتبار آن ها ندیده است. برخى کتب چون احتجاج و غرر الحکم که اسناد روایات را حذف کرده اند چون روایاتشان مطابق دیگر کتب بوده معتبر دانسته شده اند.
از کتبى مانند عوالی اللآلی و تنبیه الخواطر که روایات شیعه و سنى را مخلوط کرده اند بسیار کم استفاده شده. روایات برخى کتب همچون کتاب قاضى نورالله شوشترى چون در منابع مشهورتر عینا آمده از آن منابع نقل شده است.
از کتاب هاى مصباح الشریعه و دیوان امام على علیه السلام بسیار کم نقل شده، چرا که سند ندارند و شباهت آنها به کلام معصوم علیه السلام کم است.
علامه صحیح ترین و معتبرترین نسخه ها را در حد امکان به دست آورده، بنابر این شهادت به صحت و اعتبار مصادر مورد استفاده اش در بحار داده است. البته این به معنى قبول تمام روایات آن کتب نیست چنان که علامه نیز گاهى در «بیان» هاى خویش به ضعف برخى روایات اشاره دارد.
آثار پیرامون بحارالانوار
پیرامون این اثر ارزشمند اقدامات فراوان دیگرى صورت گرفته که شامل ترجمه هاى فراوان، تلخیص هاى متنوع، معجم هاى گوناگون و به شکل هاى مختلف و مستدرکاتى هستند. مهمترین و معروفترین اثرى که پیرامون بحارالأنوار تاکنون تألیف شده، کتاب ارزشمند سفینة البحار است که توسط محدث کبیر حاج شیخ عباس قمى (متوفاى ۱۳۵۹ هجرى) تدوین شده است.
همچنین ترجمه هاى زیادى از بحار موجود است -گرچه برخى از این ترجمه ها از یک یا چند مجلد بحار به صورت پراکنده است- از جمله:
- ترجمه اى توسط یکى از علماى هندوستان براى شاهزاده سلطان محمد بلند اختر
- ترجمه اى با نام «عین الیقین» از حاج شیخ محمدتقى آقا نجفى اصفهانى، متوفاى ۱۳۳۲ هجرى
- «کشف الأسرار» از سید اسماعیل موسوى زنجانى
- «بنادر البحار»، که ترجمه و تلخیص بحار است، از سید على نقى فیض الاسلام متوفاى ۱۴۰۶ هجرى.
- ترجمه برخى قسمت هاى بحار مانند «توحید مفضل» توسط خود علامه مجلسی.
منابع
- نرم افزار معجم موضوعی بحار الانوار [لوح فشرده]، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- گلشن ابرار، زندگی نامه علامه مجلسی از حسن ابراهيم زاده، ج ۱ ص ۲۴۹، در دسترس در اندیشه قم، بازیابی: ۲۵ آبان ۱۳۹۲.
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل "بحارالانوار" از مهدي مطيع، در دسترس در سایت تبیان، بازیابی: ۲۵ آبان ۱۳۹۲.
