اسامی و صفات قرآن

در قرآن کریم و روایات اسلامی، اسامی و صفات متعددی برای «قرآن» به دلیل غنا و جامعیت این کتاب الهی ذکر شده، که هر یک بر ابعاد ویژه‌ای از عظمت معجزه جاوید خاتم پیامبران دلالت دارد و گوشه‌ای از کمال و جمال آن را نشان می‌دهد.

تعداد اسامی و صفات قرآن

قرآن مهم‌ترین معجزه پیامبر (ص) و آخرین کتاب آسمانى، نزد مسلمانان اهمیت و احترام بى‌نظیرى دارد؛ از این رو، براى اشاره به این کتاب الهى، از نام‌ها، القاب و صفات متعددى استفاده شده است. ذکر نام های فراوان و اوصاف زیاد قرآن مجید باعث شده است که بعضی، اوصاف این کتاب را با نام های آن اشتباه گیرند، اما از آن جا که هر صفتی می تواند به صورت اسم استفاده شود، می توان اوصاف قرآن را جزء اسامی آن دانست.

از این رو است که در بین علمای تفسیر، اختلافات فراوانی وجود دارد و هر یک برای قرآن اسمائی آورده اند، چنان که مرحوم طبرسى در مجمع البیان به ذکر ۴ نام برای قرآن اکتفا کرده است که عبارت اند از: قرآن، فرقان، کتاب، ذکر. و ابوالفتوح رازى در مقدمه تفسیر خود ۴۳ نام براى قرآن آورده است، که بیشتر جنبه وصفى دارد. بدرالدین زرکشى نقل می‌کند که ابوالحسن على حرالى (م ۶۳۷ ق) کتابی در این زمینه نوشته و بیش از نود اسم یا وصف برای قرآن یادآور شده است. فیروزآبادی در بصائر ذوی التمییز ادعا می‌کند که برای قرآن صد اسم در قرآن کریم آمده و ۹۴ اسم را ذکر می‌کند.

فهرست اسامی و اوصاف قرآن

«فرهنگنامه علوم قرآن» با استفاده از کتاب‌هاى مذکور، صد اسم و وصف قرآن کریم را به شرح ذیل استخراج نموده است؛ (گرچه صحت انطباق برخی از این اسماء و صفات بر قرآن، محل تردید است):

1. آیات: «تِلْكَ آيَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقِّ» (آیه 252 سوره بقره)
2. اَثاره: (سوره احقاف/۴)
3. احسن الحدیث: «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِيَ» (سوره زمر/۲۳)
4. اِمام: (سوره اسراء/۷۱)
5. امر: «ذلک امر الله انزله الیکم» (سوره طلاق/۵)
6. إنزال: (سوره نساء/۱۷۴)
7. ایمان: «سمعنا منادیا ینادی للایمان» (سوره آل عمران/۱۹۳)
8. بالغة: «حِكْمَةٌ بَالِغَةٌ فَمَا تُغْنِ النُّذُرُ» (سوره قمر/۵)
9. برهان: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ» (سوره نساء/۱۷۴)
10. بُشری: «هدى و بُشرى للمؤمنین» (سوره نمل/۲)
11. بشیر: «کتاب فصلت آیاته قرآنا عربیا لقوم یعلمون بشیرا و نذیرا» (سوره فصلت/۳-۴)
12. بصائر: «هذا بصائر للناس و هدى و رحمة لقوم یوقنون» (سوره جاثیه/۲۰)
13. بَلاغ: «هذا بلاغ للناس» (سوره ابراهیم/۵۲)
14. بیان: «هذا بیان للناس و هدى و موعظة للمتقین» (سوره آل عمران/۱۳۸)
15. بیّنات: «بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ» (سوره عنکبوت/۴۹)
16. بیّنه: «فَقَدْ جَاءَكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ» (سوره انعام/۱۵۷)
17. تبیان: «و نزّلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شیء» (سوره نحل/۸۹)
18. تبصره: «تَبْصِرَةً وَذِكْرَىٰ لِكُلِّ عَبْدٍ مُنِيبٍ» (سوره ق/۸)
19. تذکره: «و انه لتذکرة للمتقین» (سوره الحاقه/۴۸)
20. تصدیق: «وَمَا كَانَ هَٰذَا الْقُرْآنُ أَنْ يُفْتَرَىٰ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَٰكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْه» (سوره یونس/۳۷)
21. تفسیر: «وَلَا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرًا» (سوره فرقان/۳۳)
22. تفصیل: «وَمَا كَانَ هَٰذَا الْقُرْآنُ أَنْ يُفْتَرَىٰ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَٰكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَ تَفْصِيلَ الْكِتَابِ» (سوره یونس/۳۷)
23. تنزیل: «و انه لتنزیل رب العالمین» (سوره شعراء/۱۹۲)
24. ثقیل: «انا سنُلقی علیک قولا ثقیلا» (سوره مزمل/۵)
25. حبل: «واعتصموا بحبل الله جمیعا ولاتفرقوا» (سوره آل عمران/۱۰۳)
26. حجّة: «قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ فَلَوْ شَاءَ لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ» (سوره انعام/۱۴۹)
27. حدیث: «فلیاتوا بحدیث مثله ان کانوا صادقین» (سوره طور/۳۴)
28. حقّ: «و انه لحق الیقین» (سوره الحاقه/۵۱)
29. حکم: «وکذلک انزلناه حکما عربیا» (سوره رعد/۳۷)
30. حکمت: «و اذکرن ما یتلى فی بیوتکن من آیات الله و الحکمة» (سوره احزاب/۳۴)
31. حکیم: «ذلک نتلوه علیک من الآیات والذکر الحکیم« (سوره آل عمران/۵۸)
32. حَبل: (سوره آل عمران/۱۰۳)
33. خَیر: «وَقِيلَ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا مَاذَا أَنْزَلَ رَبُّكُمْ قَالُوا خَيْرًا» (سوره نحل/۳۰)
34. ذِکر: «انا نحن نزّلنا الذکر و انا له لحافظون» سوره حجر/۹)
35. ذِکری: «و جاءک فی هذه الحق و موعظة و ذکرى للمؤمنین» (سوره هود/۱۲۰)
36. رحمة: «و انه لهدى و رحمة للمؤمنین» (سوره نمل/۷۷)
37. رسالة: «يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ» (سوره مائده/۶۷)
38. روح: «و کذلک اوحینا الیک روحا من امرنا» (سوره شوری/۵۲)
39. سراج: (سوره احزاب/۴۶)
40. شفاء: «قل هو للذین آمنوا هدى و شفاء» (سوره فصلت/۴۴)
41. صُحُف: «فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ» (سوره عبس/۱۳)
42. صدق: «وَالَّذِي جَاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ أُولَٰئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ» (سوره زمر/۳۳)
43. صراط مستقیم: (سوره حمد/۶)
44. عَجَب: «انا سمعنا قرآنا عجباً» (سوره جن/۱)
45. عدل: «و تمّت کلمة ربک صدقا و عدلا» (سوره انعام/۱۱۵)
46. عربی: «قرآنا عربیا غیر ذی عوج لعلهم یتقون» (سوره زمر/۲۸)
47. العروة الوثقی: (سوره بقره/۲۵۶)
48. عزیز: «و انه لکتاب عزیز» (سوره فصلت/۴۱)
49. عصمت: (سوره آل عمران/۱۰۳)
50. عظیم: «ولقد آتیناک سبعا من المثانی والقرآن العظیم» (سوره حجر/۸۷)
51. علم: «ولئن اتبعت اهوائهم بعد ما جاءک من العلم» (سوره رعد/۳۷)
52. عَلیّ: «و انه فی ام الکتاب لدینا لعلی حکیم» (سوره زخرف/۴)
53. غیب: (سوره بقره/۳)
54. فرقان: «تبارک الذی نزل الفرقان على عبده لیکون للعالمین نذیرا» (سوره فرقان/۱)
55. فَصل: «انه لقول فصل» (سوره طارق/۱۳)
56. فضل: (سوره یونس/۵۸)
57. قرآن: «انه لقرآن کریم» (سوره واقعه/۷۷)
58. قسط: (سوره مائده/۴۲)
59. قصص: (سوره یوسف/۳)
60. قول: «ولقد وصّلنا لهم القول لعلهم یتذکرون» (سوره قصص/۵۱)
61. قیل: (سوره نساء/۱۲۲)
62. قیّم: «ولم یجعل له عوجاً * قیّماً لینذر بأسا شدیدا» (سوره کهف/۱-۲)
63. قیّمة: «فیها کتبٌ قیّمة» (سوره بیّنة/۳)
64. کتاب: «انا انزلنا الیک الکتاب بالحق لتحکم بین الناس» (سوره نساء/۱۰۵)
65. کریم: «انه لقرآن کریم» (سوره واقعه/۷۷)
66. کلام: «و ان احد من المشرکین استجارک فاجره حتى یسمع کلام الله» (سوره توبه/۶)
67. کلمات: (سوره لقمان/۲۷)
68. کلمة: «و تمّت کلمة ربک صدقا و عدلا» (سوره انعام/۱۱۵)
69. کوثر: «انا اعطیناک الکوثر» (سوره کوثر/۱)
70. ماء: (سوره مومنون/۱۸)
71. مبارک: «هذا ذکر مبارک انزلناه» (سوره انبیاء/۵۰)
72. مبشِّر: «قَيِّمًا لِيُنْذِرَ بَأْسًا شَدِيدًا مِنْ لَدُنْهُ وَيُبَشِّرَ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْرًا حَسَنًا» (سوره کهف/۲)
73. مُبِین: «تلک آیات الکتاب المبین» (سوره یوسف/۱)
74. متشابه: «الله نزل احسن الحدیث کتابا متشابها» (سوره زمر/۲۳)
75. متلُوّ: (سوره بقره/۱۲۱)
76. مَثانی: «الله نزّل احسن الحدیث کتابا متشابها مثانی» (سوره زمر/۲۳)
77. مُثبِّت: (سوره هود/۱۲۰)
78. مَثَل: (سوره ابراهیم/۲۴)
79. مَجید: «ق و القرآن المجید» (سوره ق/۱)
80. مُحکمة: (سوره محمد/۲۰)
81. مُرتَّل: (سوره مزمل/۴)
82. مرفوع: «مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ» (سوره عبس/۱۴)
83. مَسطور: «و کتابٍ مسطور» (سوره طور/۲)
84. مَصدِّق: «وَهَٰذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ» (سوره انعام/۹۲)
85. مَطهَّر: «مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ» (سوره عبس/۱۴)
86. مَفصّل: «وَ هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ إِلَيْكُمُ الْكِتَابَ مُفَصَّلًا» (سوره انعام/۱۱۴)
87. مَقروء: (سوره اسراء/۱۰۶)
88. مُکرَّم: «فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ» (سوره عبس/۱۳)
89. مُنزَّل «وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ» (سوره انعام/۱۱۴)
90. مُنیر: (سوره احزاب/۴۶)
91. مَوعظه: «یا ایها الناس قد جائتکم موعظة من ربکم و شفاء لما فی الصدور» (سوره یونس/۵۷)
92. مُهیمن: «و انزلنا الیک الکتاب بالحق مصدقا لما بین یدیه من الکتاب و مهیمنا علیه» (سوره مائده/۴۸)
93. نَبَأ: (سوره نبأ/۱-۲)
94. نَذیر: «کتاب فصّلت آیاته قرآنا عربیا لقوم یعلمون بشیرا و نذیرا» (سوره فصلت/۳-۴)
95. نجوم: (سوره واقعه/۷۵)
96. نعمت: «و اما بنعمة ربک فحدث» (سوره ضحی/۱۱)
97. نور: «و اتبعوا النور الذی انزل معه» (سوره اعراف/۱۵۷)
98. وَحی: «انما انذرکم بالوحی» (سوره انبیاء/۴۵)
99. هادی: «... انّا سمعنا قرآناً عجباً * يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ» (سوره جن/۱-۲)
100. هُدَی: «ذلک الکتاب لاریب فیه هدى للمتقین» (سوره بقره/۲)

در تعیین این که کدام‌یک از این واژه‌ها از حالت وصفی بیرون آمده و (به سبب کثرت استعمال) به صورت اسم عَلَم برای قرآن درآمده است، نمی‌توان اظهارنظر قطعی کرد؛ گرچه می‌توان اطمینان داشت برخی واژه‌ها حالت وصفی خود را حفظ کرده، اسم عَلَم برای قرآن نشده‌اند.

منابع

• فرهنگ‌نامه علوم قرآن، دفتر تبلیغات اسلامی، ج۱ ص۸۲۶.
• شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، محمد محمدى رى‌‏شهرى.

قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن	(اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن	آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن	تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی	تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
	دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن	تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن