مفسرین شیعه: تفاوت بین نسخه‌ها
(صفحه‌ای جدید حاوی '{{نیازمند ویرایش فنی}} طبقه بندی مفسرین شیعه نخستین گروه مفسران شیعه، تعدادی از ...' ایجاد کرد) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
||
| (۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | + | [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]] اولین کسی است که اسامی مؤلفان [[شیعه]] را در باب [[تفسیر قرآن]] ثبت کرده است. [[ابن ندیم]] نیز در «[[فهرست ابن ندیم (کتاب)|فهرست]]» بسیاری از مفسران شیعه را نام برده است و [[سید حسن صدر]] در «[[تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام (کتاب)|تأسیس الشیعه]]» به طبقه‌بندی مفسران می‌پردازد. همچنین [[شیخ آقا بزرگ تهرانی]] در جلد چهارم کتاب «[[الذریعه الی تصانیف الشیعه|الذریعة الی تصانیف الشیعة]]»، بالغ بر چهارصد تفسیر از تفاسیر شیعه را ثبت کرده است. به اعتقاد شیعه، تعدادی از مفسران در بین [[صحابه]] و همچنین جمعی از [[تابعین]]، صاحب تفسیر بودند. | |
| − | طبقه | + | == طبقات مفسران شیعه == |
| − | + | ===طبقه اول=== | |
| + | نخستین گروه مفسران [[شیعه]]، تعدادی از [[صحابه]] [[پیامبر اسلام]] صلی الله علیه وآله و نیز اصحاب [[ائمه اطهار]] علیهم السلام هستند که روایات تفسیری را نقل کرده یا ضبط نموده‌اند. | ||
| − | معروفترین مفسران این طبقه | + | معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از: |
| − | + | '''۱. ابن عباس:''' | |
| − | که از شیعیان و شاگردان علی | + | [[عبدالله بن عباس]]، که از شیعیان و شاگردان [[امام علی]] علیه السلام است، در زمان [[رحلت پیامبر اسلام|رحلت پیامبر]] صلی الله علیه و آله بیش از دوازده یا سیزده سال نداشت<ref>ابن اثیر: اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج۳، ص۱۹۵.</ref> و بیشتر علوم خود را نزد [[امام علی]] علیه السلام آموخت.<ref>محمد تقی شوشتری: قاموس الرجال، ج۶، ص۲۸.</ref> و در [[جنگ صفین]] یکی از فرماندهان ایشان بود.<ref>اسدالغابة، ج۳، ص۱۹۴.</ref> |
| − | ابن قتیبه در تاریخ خود، آخرین سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل کرده | + | [[ابن قتیبه دینوری|ابن قتیبه]] در تاریخ خود، آخرین سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل کرده است. او می‌گوید: «ابن عباس گفت: خلیل من (رسول خدا صلی الله علیه وآله)، به من خبر داد که دو هجرت می‌کنم، هجرتی با او و هجرتی با علی...». آنگاه گفت: «...خدایا مرا زنده بدار با زندگانی علی علیه السلام و مرا بمیران به مردن علی علیه السلام»؛ سپس چشم از جهان فروبست.<ref>سید حسن صدر: تأسیس الشیعة، ص۳۲۲.</ref> |
| − | + | '''۲. ابیّ بن کعب:''' | |
| − | + | [[ابی بن کعب|اُبیّ بن کعب]]، که «سید القراء» نامیده شده، از نخستین مفسران [[قرآن]] است. ابن شحنه در تاریخ خود، او را از جمله کسانی می‌شمرد که در روز [[سقیفه]] به جهت پشتیبانی از علی علیه السلام از [[بیعت]] با حاکم منتخب امتناع ورزید. [[ائمه اطهار|ائمه]] علیهم السلام قرائتش را قرائت [[اهل البیت|اهل بیت]] دانسته‌اند.<ref>همان مدرک، ص۳۲۴.</ref> | |
| − | + | '''۳. جابر بن عبدالله انصاری:''' | |
| − | + | [[جابر ابن عبدالله انصاری|جابر بن عبدالله انصاری]] تا زمان [[امام باقر علیه السلام|امام محمدباقر]] علیه السلام، زنده مانده و سلام پیامبر صلی الله علیه وآله را به ایشان رساند. [[عطیه عوفی]] از مفسران بنام [[تابعین]] و از ملازمان جابر انصاری بوده است. روایت سفر این دو بزرگ جهت [[زيارت|زیارت]] قبر [[امام حسین]] علیه السلام در [[کربلا]] توسط خود عطیه نقل شده است. جابر در سن ۹۴ سالگی از دنیا رفته است.<ref>اسدالغابة، ج۱، ص۲۵۸.</ref> | |
| − | + | '''۴. ابن مسعود:''' | |
| − | که | + | [[عبدالله بن مسعود]]، که بنا به گفته [[سید مرتضی]] در کتاب «الشافی»، امت اسلام در علم و [[ایمان]] بسیار او اتفاق نظر داشته اند. [[پیامبر اکرم]] صلی الله علیه وآله نیز او را ستوده است و به حالت پسندیده از دنیا رفته است. ابن مسعود را نیز از معترضان به جریان «[[سقیفه]]» شمرده‌اند.<ref>محمدتقی شوشتری: قاموس الرجال، ج۶، ص۱۳۶ و ۱۴۰.</ref> |
| − | + | ابن مسعود از سردمداران علم [[تفسیر قرآن|تفسیر]] بوده است. بنا به گفته [[سیوطی]]، پس از ابن عباس بیشترین تفسیر از او نقل شده است.<ref>جلال الدین سیوطی: الاتقان، ج۲، ص۱۸۷.</ref> مسروق نقل نموده که عبدالله بن مسعود، سوره‌ای را می‌خواند و سپس تمام روز را به تفسیر آن می‌پرداخت.<ref>محمدحسین ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۸۶.</ref> | |
| − | + | خود ابن مسعود می‌گفت که [[قرآن]] بر هفت حرف نازل شده است هر کدام از آنها ظاهر و باطنی دارد و علم این ظاهر و باطن، همه نزد [[امام علی علیه السلام|علی بن ابی طالب]] علیه السلام است.<ref>ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۱۸۷؛ سیوطی، الاتقان، ص۱۸۷.</ref> | |
| − | طبقه دوم | + | ===طبقه دوم=== |
| − | این دسته از مفسران که از تابعین هستند، تعدادی مورد اتفاق همه علمای اسلام و برخی تنها در نزد شیعه شهرت دارند. معروفترین مفسران این طبقه | + | این دسته از مفسران که از [[تابعین]] هستند، تعدادی مورد اتفاق همه علمای [[اسلام]] و برخی تنها در نزد [[شیعه]] شهرت دارند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از: |
| − | + | '''۱. سعید بن جبیر:''' | |
| − | + | [[سعید بن جبیر]] (م ۹۵ هـ.ق) در باب تفسیر قرآن اعلم تابعین است و به علت داشتن عقاید شیعی، بدست [[حجاج بن یوسف]] به شهادت رسید. [[سیوطی]] در «[[الاتقان فی علوم القرآن (کتاب)|الاتقان]]» از قتاده نقل می‌کند که او گفته است: چهار تن از تابعین در تفسیر داناترین هستند و سعید بن جبیر از آن میان اعلم به تفسیر است. قتاده و [[ابن ندیم]]، کتاب تفسیر سعید بن جبیر را نقل کرده‌اند.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref> | |
| − | می‌گوید از سعید بن جبیر خواستند کتابی درباره تفسیر بنگارد ولی او نپذیرفت <ref> | + | [[ابن خلکان]] می‌گوید: از سعید بن جبیر خواستند کتابی درباره تفسیر بنگارد ولی او نپذیرفت.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref> برخی نیز معتقدند که کتاب تفسیری وی، نخستین تألیف در علم تفسیر است.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref> |
| − | + | '''۲. یحیی بن یعمر:''' | |
| − | + | یحیی بن یعمر برای اولین بار [[قرآن]] را نقطه گذاری نمود. او از اعلام شیعه و از تابعین معروف می‌باشد. ابن خلکان او را از علمای بزرگ تفسیر و از مشایخ عبدالله بن اسحاق و از شیعیانی که قائل به برتری [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام هستند، شمرده است. وی توسط [[حجاج بن یوسف]] به [[خراسان]] تبعید شد.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص۶۶.</ref> | |
| − | + | '''۳. طاووس یمانی:''' | |
| − | که با پنجاه تن از صحابه مجالست داشته، ذهبی او را شیخ اهل | + | [[طاووس یمانی|طاووس بن کیسان]] معروف به یمانی، که با پنجاه تن از [[صحابی|صحابه]] مجالست داشته، ذهبی او را شیخ اهل [[یمن]]، ابن حیان او را از بزرگان تابعین و ابن عباس او را از اهل [[بهشت]] دانسته‌اند. [[ابن تیمیه]] او را اعلم مردم به تفسیر قرآن و ابن قتیبه، او را به شیعه بودن، توصیف نموده است.<ref>ابن قتیبه: معارف، ص۳۰۶.</ref> در ضمن ایشان از اصحاب [[امام سجاد]] علیه السلام نیز بشمار آمده است.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص۳۲۵.</ref> |
| − | + | '''۴. ابوصالح میزان بصری:''' | |
| − | که از شاگردان ابن عباس بوده، کلبی در تفسیر خود از او بسیار نقل سخن کرده است. شیخ مفید در کتاب «الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة» حدیثی را از طریق | + | که از شاگردان ابن عباس بوده، کلبی در تفسیر خود از او بسیار نقل سخن کرده است. [[شیخ مفید]] در کتاب «الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة» حدیثی را از طریق ابوصالح از ابن عباس نقل می‌کند و سپس می‌گوید: این حدیث سندش صحیح بوده، راویانش از مردان جلیل القدر می‌باشند.<ref>مدرک قبل.</ref> |
| − | + | '''۵. محمد بن سائب کلبی:''' | |
| − | + | نویسنده کتاب «طبقات المفسرین»، [[محمد بن سائب کلبی]] (م ۱۴۶ هـ.ق) را صاحب تفسیر معروف و مؤلف کتاب «ناسخ القرآن و منسوخه» معرفی کرده است. سیوطی نقل می‌کند که کلبی روایات شایسته‌ای دارد به خصوص از ابوصالح؛ و او به تفسیر قرآن معروف بوده در میان تابعین هیچیک تفسیر پربارتر و مفصلتر از تفسیر او نداشته است.<ref>سیوطی: الاتقان، ج۲، ص۱۸۹.</ref> | |
| − | + | '''۶. جابر بن یزید جعفی:''' | |
| − | + | [[جابر بن یزید جعفی]] (م ۱۲۷ هـ.ق)، از تابعین و اصحاب [[امام باقر علیه السلام|امام محمدباقر]] و [[امام صادق علیه السلام|امام جعفرصادق]] علیهماالسلام است. | |
| − | + | '''۷. اسماعیل سدی الکبیر:''' | |
| − | + | سیوطی، اسماعیل سدی الکبیر (م ۱۴۵ هـ.ق) را از تابعین شمرده و تفسیر او را «اَمْثَلُ التفسیر»، توصیف کرده است. [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]] نیز او را از مؤلفان شیعه نام برده است. <ref>تأسیس الشیعه، صدر، ص۳۲۶.</ref> | |
| − | + | ===طبقه سوم=== | |
| − | طبقه | + | در طبقه سوم، جمعی از اصحاب [[ائمه اطهار]] علیهم السلام، جای دارند که به تفسیر یا تألیف درباره علم تفسیر شهرت یافته‌اند. معروفترین آنان عبارتند از: |
| − | + | '''۱. ابوحمزه ثمالی:''' | |
| − | + | [[ابوحمزه ثمالی]] (م ۱۵۰ هـ.ق) به گفته [[ابن ندیم]]، از مؤلفان در تفسیر قرآن و از اصحاب [[امام سجاد]] علیه السلام و از افراد مورد اطمینان و موثق است. ثعلبی نیز در تفسیر خود از تفسیر ابوحمزه ثمالی نقل کرده و به آن اعتماد نموده است. و نجاشی، او را از جمله مؤلفان شیعه در تفسیر قرآن دانسته است.<ref>رجال نجاشی.</ref> | |
| − | + | '''۲. ابان بن تغلب:''' | |
| − | + | [[ابان بن تغلب]] (م ۱۴۱ هـ.ق) از اصحاب امام سجاد و [[امام باقر]] علیهماالسلام بوده، و صاحب کتاب «معانی القرآن» و «القراءات» می‌باشد. | |
| − | + | '''۳. ابوبصیر اسدی:''' | |
| − | از اصحاب امام | + | [[ابوبصیر اسدی|ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی]] (م ۱۴۸ هـ.ق) از اصحاب امام باقر و [[امام صادق]] علیهماالسلام بوده، دارای کتابی درباره تفسیر قرآن است. |
| − | + | '''۴. حصین بن مخارق:''' | |
| − | از اصحاب | + | حُصَین بن مخارق، از جمله اصحاب امام صادق علیه السلام معرفی گردیده است، ابن ندیم او را از قدمای مؤلفان شیعه می‌شمارد. |
| − | + | '''۵. حسین بن سعید اهوازی:''' | |
| − | از | + | [[حسین بن سعید اهوازی]] از اصحاب [[امام رضا]] علیه السلام می‌باشد. در فهرست ابن ندیم در شمار مؤلفان شیعه در تفسیر یاد شده است. |
| − | + | '''۶. علی بن اسباط:''' | |
| − | از اصحاب امام رضا | + | علی بن اسباط از اصحاب [[امام رضا]] علیه السلام بوده و از بزرگان علما در باب تفسیر [[قرآن]] و [[حدیث]] است. |
| − | + | در کتاب «[[فهرست ابن ندیم (کتاب)|الفهرست]]» و «طبقات المفسرین» و «[[تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام (کتاب)|تأسیس الشیعه]]» و «[[الذریعه الی تصانیف الشیعه|الذریعه]]» نام جمعی دیگر از اصحاب ائمه علیهم السلام را در زمره مفسران طبق سوم نوشته‌اند، مانند: وهیب بن حفص، عبدالله بن حباب، احمد بن صبح، [[علی بن مهزیار اهوازی|علی بن مهزیار]]، علی بن فضال، عیسی جلودی، حسن بن خالد برقی، احمد بن محمد سیاری. | |
| − | + | ===طبقه چهارم=== | |
| − | از | + | در این طبقه، آن دسته از مفسران [[شیعه]] جای دارند که در زمان نزدیک به زمان [[ائمه]] علیهم السلام می‌زیسته‌اند. آنان [[احادیث]] راجع به [[تفسیر قرآن]] را جمع آوری کرده‌اند و تألیفاتشان به عنوان اولین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود. معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز: |
| − | + | '''۱. علی بن ابراهیم قمی:''' | |
| − | + | [[علی بن ابراهیم قمی]] صاحب «[[تفسیر قمی]]»، که در آن روایات [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام را جمع آوری نموده است. | |
| − | + | '''۲. ابن عقده:''' | |
| − | + | احمد بن محمد بن سعید کوفى معروف به «[[ابن عقده]]» (م ۳۳۳ ق)، که حافظ سیصد هزار [[حدیث]] بوده و کتابی نیز در تفسیر قرآن دارد. | |
| − | + | '''۳. فرات بن ابراهیم کوفی:''' | |
| − | + | [[فرات کوفی|فرات بن ابراهیم کوفی]] صاحب تفسیر موسوم به «[[تفسیر فرات (کتاب)|تفسیر فرات]]». | |
| − | + | '''۴. محمد بن مسعود عیاشی:''' | |
| − | + | [[محمد بن مسعود عیاشی]] صاحب تفسیر موسوم به «[[تفسیر عیاشی (کتاب)|تفسیر عیاشی]]» که فقط یک جلد چاپ شده آن در دسترس است. | |
| − | + | '''۵. ابوالعباس مفسر:''' | |
| − | + | احمد بن حسن معروف به ابوالعباس مفسر، مولف «المصابیح فی ذکر ما نزل من القرآن فی اهل البیت». | |
| − | + | '''۶. محمد بن ابراهیم نعمانی:''' | |
| − | + | [[محمد بن ابراهیم النعمانى|محمد بن ابراهیم نعمانی]] صاحب تفسیر موسوم به «[[تفسیر نعمانی (کتاب)|تفسیر نعمانی]]». او در تفسیر خود [[قرآن کریم]] را به شصت بخش تقسیم نموده است. | |
| − | + | '''۷. ابومحمد جرجانی:''' | |
| − | + | ابومحمد جرجانی که [[شیخ طوسی]] در [[فهرست شیخ طوسی (کتاب)|فهرست]] خود، او را از مؤلفان شیعه و صاحب تفسیر قرآن نام برده است. | |
| − | + | '''۸. محمد بن احمد صابونی:''' | |
| − | + | محمد بن احمد صابونی، مولف کتاب «تفسیر معانی القرآن و تسمیة اصناف کلامه المجید». | |
| − | + | '''۹. محمد بن حسن شیبانی:''' | |
| − | + | محمد بن حسن شیبانی، صاحب تفسیر «نهج البلاغه عن کشف معانی القرآن». [[سید مرتضی]] در کتاب «المحکم والمتشابه» از او نقل سخن کرده است. | |
| − | + | ===طبقه پنجم=== | |
| + | '''۱. شیخ مفید:''' | ||
| − | + | [[شیخ مفید]] (م ۴۰۹ هـ.ق) از علمای بزرگ شیعه، مؤلف کتابهای «البیان فی انواع علوم القرآن»، «الکلام فی دلائل القرآن»، «وجوه اعجاز القرآن»، «النصره فی فضل القرآن»، «البیان فی تألیف القرآن». | |
| − | + | '''۲. ابوالقاسم مغربی:''' | |
| − | + | ابوالقاسم مغربی معروف به وزیر، مؤلف کتاب «خصائص علم القرآن». | |
| − | + | '''۳. محمد بن احمد وزیر:''' | |
| − | + | محمد بن احمد وزیر صاحب کتاب «متشابه القرآن». | |
| − | + | '''۴. ابن شهر آشوب مازندرانی:''' | |
| − | + | [[ابن شهر آشوب]]، مؤلف کتابهای «اسباب النزول فی القرآن» و «[[متشابه القرآن و مختلفه (کتاب)|متشابه القرآن و مختلفه]]». | |
| − | + | '''۵. ابوالعباس اشبیلی:''' | |
| − | + | ابوالعباس اشبیلی مؤلف کتاب «علوم القرآن». | |
| − | + | ===طبقه ششم=== | |
| − | + | این طبقه عموماً دانشمندان و صاحبنظران هستند و مجموعه‌ای از بهترین کتب تفسیری را بوجود آورده‌اند که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از: | |
| − | + | '''۱. سید مرتضی علم الهدی:''' | |
| − | + | [[سید مرتضی]] (م ۴۳۶ هـ.ق)، صاحب کتاب «[[الأمالى سید مرتضى (کتاب)|امالی]]» که حاوی تحقیقات ارزنده‌ای در تفسیر قرآن است و کتاب «المحکم والمتشابه». | |
| − | + | '''۲. سید رضی:''' | |
| − | + | [[سید رضی]] (م ۴۰۶ هـ.ق) مؤلف کتاب «[[حقائق التاویل فی متشابه التنزیل]]» که فقط جلد پنجم آن از اول [[سوره آل عمران]] تا اواسط [[سوره نساء]]، در دسترس است. کتابهای «المتشابه فی القرآن» و «[[تلخیص البیان عن مجازات القرآن]]» از اوست. | |
| − | + | '''۳. شیخ طوسی:''' | |
| − | + | [[شیخ طوسی]] معروف به شیخ الطایفه (م ۴۶۰ هـ.ق)، مؤلف «[[التبیان فی تفسیر القرآن|التبیان الجامع لکل علوم القرآن]]». | |
| − | + | '''۴. ابوالفتوح رازی:''' | |
| − | + | [[ابوالفتوح رازی|شیخ ابوالفتوح رازی]] مؤلف کتاب «[[روض الجنان و روح الجنان (کتاب)|روض الجنان فی تفسیر القرآن]]» معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی. | |
| − | + | '''۵. شیخ معزالدین سمان:''' | |
| − | + | مؤلف کتاب «البستان فی تفسیر القرآن». | |
| − | + | '''۶. قطب راوندى:''' | |
| − | + | [[قطب راوندى|قطب الدین راوندی]] مؤلف کتاب «خلاصة التفسیر». | |
| − | + | ===طبقه هفتم=== | |
| − | + | معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از: | |
| − | + | '''۱. شیخ طبرسی:''' | |
| − | + | [[شیخ طبرسی]] (م ۵۴۸ هـ.ق) مؤلف کتاب ارزشمند «[[مجمع البیان (کتاب)|مجمع البیان فی تفسیر القرآن]]». | |
| − | + | '''۲. سید حیدر آملی:''' | |
| − | + | [[سید حیدر آملی]] مؤلف تفسیر «جامع الاسرار». | |
| − | + | '''۳. ملاصدرا:''' | |
| − | تفسیر | + | [[ملاصدرا|صدرالمتألهین شیرازی]] (م ۱۰۵۰ هـ.ق) مولف کتاب «[[اسرار الایات (کتاب)|اسرار الآیات]]» و مجموعه تفاسیر با عنوان «[[تفسیر القرآن الکریم (ملاصدرا) (کتاب)|تفسیر القرآن الکریم]]». |
| − | + | '''۴. سید هاشم بحرانی:''' | |
| − | + | [[سید هاشم بحرانی]] (م ۱۱۰۷ هـ.ق) مؤلف [[البرهان (کتاب)|تفسیر برهان]]. | |
| − | + | '''۵. فیض کاشانی:''' | |
| − | + | [[فیض کاشانی|ملا محسن فیض کاشانی]] (م ۱۰۹۱ هـ.ق) مؤلف سه کتاب «[[تفسیر صافی (کتاب)|تفسیر صافی]]»، «[[الأصفى فى تفسيرالقرآن (کتاب)|تفسیر أصفی]]» و «تفسیر مصفّی». | |
| − | + | '''۶. عبدعلی عروسی حویزی:''' | |
| − | + | [[عبدعلی بن جمعه عروسی حویزی]] (م ۱۱۱۲ هـ.ق) مؤلف کتاب «[[نور الثقلین (کتاب)|نور الثقلین]]». | |
| − | + | '''۷. شریف لاهیجی:''' | |
| − | + | بهاءالدین شریف لاهیجی (م ۱۰۸۸ هـ.ق) مؤلف کتاب معروف به «[[تفسیر شریف لاهیجى (کتاب)|تفسیر لاهیجی]]». | |
| − | + | '''۸. مولی محمدرضا نضیری طوسی:''' | |
| − | + | مولی محمدرضا نضیری طوسی مؤلف «تفسیر الائمة لهدایة الأمة» که در تاریخ ۱۰۶۷ هـ.ق از تألیف سی جلدش فراغت یافت. | |
| − | + | '''۹. میرزا ابراهیم صدر شیرازی:''' | |
| − | + | میرزا ابراهیم صدر شیرازی (م ۱۰۰۷ هـ.ق) مؤلف کتاب «العروة الوثقی فی التفسیر». | |
| − | + | '''۱۰. قاضی محمدابراهیم:''' | |
| − | + | قاضی محمدابراهیم (م ۱۱۶۰ هـ.ق) مؤلف «تفسیر القرآن» به زبان فارسی. | |
| − | + | '''۱۱. سید عبدالله شُبّر:''' | |
| − | + | [[سید عبدالله شبر]] (م ۱۲۴۲ هـ.ق) مؤلف تفسیر معروف به «[[تفسير القرآن الكريم (شبر) (کتاب)|تفسیر شُبّر]]». | |
| − | |||
| − | == | + | ===مفسران جدید شیعه=== |
| − | تاريخ تفسير قرآن كريم، | + | مشهورترین مفسران شیعه معاصر و تفاسیرشان عبارتند از: |
| + | #[[علامه طباطبائی]] (م ۱۴۰۲ هـ.ق): مؤلف کتاب شریف «[[المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب)|المیزان فی تفسیر القرآن]]» این تفسیر ارزشمند در بیست جلد به زبان عربی در زمان حیات مؤلف منتشر گردید. | ||
| + | #آیت الله [[ناصر مکارم شیرازی]] با همراهی چند تن از فضلای [[حوزه علميه قم|حوزه علمیه قم]]: که [[تفسیر نمونه (کتاب)|تفسیر نمونه]] را تألیف نموده‌اند. | ||
| + | #[[سید مصطفی خمينی|سید مصطفی خمینی]]: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن» که تا آیه ۴۲ [[سوره بقره]] تفسیر شده است. | ||
| + | #[[علامه محمد جواد بلاغی|شیخ محمدجواد بلاغی]] (م ۱۳۵۲ هـ.ق): مؤلف کتاب «[[آلاء الرحمن فى تفسير القرآن (کتاب)|آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن]]» تا آیه ۷۵ [[سوره نساء]]. | ||
| + | #[[آیت الله طالقانی|سید محمود طالقانی]]: مؤلف کتاب «[[تفسیر پرتوی از قرآن (کتاب)|پرتوی از قرآن]]» در پنج جلد. | ||
| + | #[[شهيد مرتضی مطهرى|شهید مرتضی مطهری]]: نوشته‌های پراکنده در زمینه تفسیر قرآن دارند. | ||
| + | #[[سید عبدالحسین طیب]]: مؤلف کتاب «[[اطیب البیان فی تفسیر القرآن (کتاب)|اطیب البیان فی تفسیر القرآن]]». | ||
| + | #[[سید حسین شاه عبدالعظیمی]]: مؤلف کتاب «[[تفسیر اثنی عشری (کتاب)|تفسیر اثنی عشری]]» در چهارده جلد. | ||
| + | #[[محمد تقی شریعتی|محمدتقی شریعتی]]: مؤلف کتاب «[[تفسیر نوین (کتاب)|تفسیر نوین]]» که تنها به تفسیر جزو آخر [[قرآن]] پرداخته است. | ||
| + | #آیت الله [[جعفر سبحانی]]: مؤلف کتاب «التفسیر الموضوعی» که چند جلد آن چاپ گردیده. | ||
| + | #[[سید ابوالقاسم خویی|سید ابوالقاسم خوئی]]: تفسیر [[سوره حمد]] و مقدماتی از [[علوم قرآنی]] در کتاب «[[البيان فى تفسير القرآن (کتاب)|البیان فی تفسیر القرآن]]». | ||
| + | #محمد صادقى تهرانى (م، ۱۳۹۰ ش): مؤلف کتاب «[[الفرقان فی تفسیر القرآن (کتاب)|الفرقان فی تفسیر القرآن]]». | ||
| + | #شیخ یعسوب الدین رستگار: مؤلف کتاب «تفسیر البصائر» که از شصت جلد، چهارده جلد آن چاپ شده است. | ||
| + | #[[میرزا محمد ثقفی تهرانی]]: مؤلف کتاب «[[تفسیر روان جاوید (کتاب)|روان جاوید در تفسیر قرآن مجید]]» در پنج جلد فارسی. | ||
| + | #سید محمدکاظم عصار: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن الکریم» در یک جلد. | ||
| + | #[[سید محمدحسین فضل الله]]: مؤلف تفسیر «[[تفسير من وحى القرآن (کتاب)|من وحی القرآن]]». | ||
| + | #سید محمد حسینی شیرازی: مؤلف کتاب «[[تقريب القرآن الى الاذهان (کتاب)|تقریب القرآن الی الاذهان]]». | ||
| + | #آیت الله [[عبدالله جوادی آملی]]: مؤلف «[[تفسیر موضوعى قرآن کریم (کتاب)|تفسیر موضوعی قرآن کریم]]» در ۱۸ جلد و «[[تفسیر تسنیم (کتاب)|تفسیر تسنیم]]» در ۸۰ جلد. | ||
| + | |||
| + | ==پانویس== | ||
| + | {{پانویس}} | ||
| + | ==منابع== | ||
| + | *تاريخ تفسير قرآن كريم، حبيب‌الله جلاليان، نشر اسوه، تهران، ۱۳۷۸، چاپ چهارم، ص۱۹۸. | ||
| + | {{تفسیر قرآن}} | ||
| + | [[رده:مفسرین قرآن]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۴ مارس ۲۰۲۵، ساعت ۱۳:۳۱
نجاشی اولین کسی است که اسامی مؤلفان شیعه را در باب تفسیر قرآن ثبت کرده است. ابن ندیم نیز در «فهرست» بسیاری از مفسران شیعه را نام برده است و سید حسن صدر در «تأسیس الشیعه» به طبقه‌بندی مفسران می‌پردازد. همچنین شیخ آقا بزرگ تهرانی در جلد چهارم کتاب «الذریعة الی تصانیف الشیعة»، بالغ بر چهارصد تفسیر از تفاسیر شیعه را ثبت کرده است. به اعتقاد شیعه، تعدادی از مفسران در بین صحابه و همچنین جمعی از تابعین، صاحب تفسیر بودند.
محتویات
طبقات مفسران شیعه
طبقه اول
نخستین گروه مفسران شیعه، تعدادی از صحابه پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و نیز اصحاب ائمه اطهار علیهم السلام هستند که روایات تفسیری را نقل کرده یا ضبط نموده‌اند.
معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
۱. ابن عباس:
عبدالله بن عباس، که از شیعیان و شاگردان امام علی علیه السلام است، در زمان رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله بیش از دوازده یا سیزده سال نداشت[۱] و بیشتر علوم خود را نزد امام علی علیه السلام آموخت.[۲] و در جنگ صفین یکی از فرماندهان ایشان بود.[۳]
ابن قتیبه در تاریخ خود، آخرین سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل کرده است. او می‌گوید: «ابن عباس گفت: خلیل من (رسول خدا صلی الله علیه وآله)، به من خبر داد که دو هجرت می‌کنم، هجرتی با او و هجرتی با علی...». آنگاه گفت: «...خدایا مرا زنده بدار با زندگانی علی علیه السلام و مرا بمیران به مردن علی علیه السلام»؛ سپس چشم از جهان فروبست.[۴]
۲. ابیّ بن کعب:
اُبیّ بن کعب، که «سید القراء» نامیده شده، از نخستین مفسران قرآن است. ابن شحنه در تاریخ خود، او را از جمله کسانی می‌شمرد که در روز سقیفه به جهت پشتیبانی از علی علیه السلام از بیعت با حاکم منتخب امتناع ورزید. ائمه علیهم السلام قرائتش را قرائت اهل بیت دانسته‌اند.[۵]
۳. جابر بن عبدالله انصاری:
جابر بن عبدالله انصاری تا زمان امام محمدباقر علیه السلام، زنده مانده و سلام پیامبر صلی الله علیه وآله را به ایشان رساند. عطیه عوفی از مفسران بنام تابعین و از ملازمان جابر انصاری بوده است. روایت سفر این دو بزرگ جهت زیارت قبر امام حسین علیه السلام در کربلا توسط خود عطیه نقل شده است. جابر در سن ۹۴ سالگی از دنیا رفته است.[۶]
۴. ابن مسعود:
عبدالله بن مسعود، که بنا به گفته سید مرتضی در کتاب «الشافی»، امت اسلام در علم و ایمان بسیار او اتفاق نظر داشته اند. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز او را ستوده است و به حالت پسندیده از دنیا رفته است. ابن مسعود را نیز از معترضان به جریان «سقیفه» شمرده‌اند.[۷]
ابن مسعود از سردمداران علم تفسیر بوده است. بنا به گفته سیوطی، پس از ابن عباس بیشترین تفسیر از او نقل شده است.[۸] مسروق نقل نموده که عبدالله بن مسعود، سوره‌ای را می‌خواند و سپس تمام روز را به تفسیر آن می‌پرداخت.[۹]
خود ابن مسعود می‌گفت که قرآن بر هفت حرف نازل شده است هر کدام از آنها ظاهر و باطنی دارد و علم این ظاهر و باطن، همه نزد علی بن ابی طالب علیه السلام است.[۱۰]
طبقه دوم
این دسته از مفسران که از تابعین هستند، تعدادی مورد اتفاق همه علمای اسلام و برخی تنها در نزد شیعه شهرت دارند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
۱. سعید بن جبیر:
سعید بن جبیر (م ۹۵ هـ.ق) در باب تفسیر قرآن اعلم تابعین است و به علت داشتن عقاید شیعی، بدست حجاج بن یوسف به شهادت رسید. سیوطی در «الاتقان» از قتاده نقل می‌کند که او گفته است: چهار تن از تابعین در تفسیر داناترین هستند و سعید بن جبیر از آن میان اعلم به تفسیر است. قتاده و ابن ندیم، کتاب تفسیر سعید بن جبیر را نقل کرده‌اند.[۱۱]
ابن خلکان می‌گوید: از سعید بن جبیر خواستند کتابی درباره تفسیر بنگارد ولی او نپذیرفت.[۱۲] برخی نیز معتقدند که کتاب تفسیری وی، نخستین تألیف در علم تفسیر است.[۱۳]
۲. یحیی بن یعمر:
یحیی بن یعمر برای اولین بار قرآن را نقطه گذاری نمود. او از اعلام شیعه و از تابعین معروف می‌باشد. ابن خلکان او را از علمای بزرگ تفسیر و از مشایخ عبدالله بن اسحاق و از شیعیانی که قائل به برتری اهل بیت علیهم السلام هستند، شمرده است. وی توسط حجاج بن یوسف به خراسان تبعید شد.[۱۴]
۳. طاووس یمانی:
طاووس بن کیسان معروف به یمانی، که با پنجاه تن از صحابه مجالست داشته، ذهبی او را شیخ اهل یمن، ابن حیان او را از بزرگان تابعین و ابن عباس او را از اهل بهشت دانسته‌اند. ابن تیمیه او را اعلم مردم به تفسیر قرآن و ابن قتیبه، او را به شیعه بودن، توصیف نموده است.[۱۵] در ضمن ایشان از اصحاب امام سجاد علیه السلام نیز بشمار آمده است.[۱۶]
۴. ابوصالح میزان بصری:
که از شاگردان ابن عباس بوده، کلبی در تفسیر خود از او بسیار نقل سخن کرده است. شیخ مفید در کتاب «الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة» حدیثی را از طریق ابوصالح از ابن عباس نقل می‌کند و سپس می‌گوید: این حدیث سندش صحیح بوده، راویانش از مردان جلیل القدر می‌باشند.[۱۷]
۵. محمد بن سائب کلبی:
نویسنده کتاب «طبقات المفسرین»، محمد بن سائب کلبی (م ۱۴۶ هـ.ق) را صاحب تفسیر معروف و مؤلف کتاب «ناسخ القرآن و منسوخه» معرفی کرده است. سیوطی نقل می‌کند که کلبی روایات شایسته‌ای دارد به خصوص از ابوصالح؛ و او به تفسیر قرآن معروف بوده در میان تابعین هیچیک تفسیر پربارتر و مفصلتر از تفسیر او نداشته است.[۱۸]
۶. جابر بن یزید جعفی:
جابر بن یزید جعفی (م ۱۲۷ هـ.ق)، از تابعین و اصحاب امام محمدباقر و امام جعفرصادق علیهماالسلام است.
۷. اسماعیل سدی الکبیر:
سیوطی، اسماعیل سدی الکبیر (م ۱۴۵ هـ.ق) را از تابعین شمرده و تفسیر او را «اَمْثَلُ التفسیر»، توصیف کرده است. نجاشی نیز او را از مؤلفان شیعه نام برده است. [۱۹]
طبقه سوم
در طبقه سوم، جمعی از اصحاب ائمه اطهار علیهم السلام، جای دارند که به تفسیر یا تألیف درباره علم تفسیر شهرت یافته‌اند. معروفترین آنان عبارتند از:
۱. ابوحمزه ثمالی:
ابوحمزه ثمالی (م ۱۵۰ هـ.ق) به گفته ابن ندیم، از مؤلفان در تفسیر قرآن و از اصحاب امام سجاد علیه السلام و از افراد مورد اطمینان و موثق است. ثعلبی نیز در تفسیر خود از تفسیر ابوحمزه ثمالی نقل کرده و به آن اعتماد نموده است. و نجاشی، او را از جمله مؤلفان شیعه در تفسیر قرآن دانسته است.[۲۰]
۲. ابان بن تغلب:
ابان بن تغلب (م ۱۴۱ هـ.ق) از اصحاب امام سجاد و امام باقر علیهماالسلام بوده، و صاحب کتاب «معانی القرآن» و «القراءات» می‌باشد.
۳. ابوبصیر اسدی:
ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی (م ۱۴۸ هـ.ق) از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهماالسلام بوده، دارای کتابی درباره تفسیر قرآن است.
۴. حصین بن مخارق:
حُصَین بن مخارق، از جمله اصحاب امام صادق علیه السلام معرفی گردیده است، ابن ندیم او را از قدمای مؤلفان شیعه می‌شمارد.
۵. حسین بن سعید اهوازی:
حسین بن سعید اهوازی از اصحاب امام رضا علیه السلام می‌باشد. در فهرست ابن ندیم در شمار مؤلفان شیعه در تفسیر یاد شده است.
۶. علی بن اسباط:
علی بن اسباط از اصحاب امام رضا علیه السلام بوده و از بزرگان علما در باب تفسیر قرآن و حدیث است.
در کتاب «الفهرست» و «طبقات المفسرین» و «تأسیس الشیعه» و «الذریعه» نام جمعی دیگر از اصحاب ائمه علیهم السلام را در زمره مفسران طبق سوم نوشته‌اند، مانند: وهیب بن حفص، عبدالله بن حباب، احمد بن صبح، علی بن مهزیار، علی بن فضال، عیسی جلودی، حسن بن خالد برقی، احمد بن محمد سیاری.
طبقه چهارم
در این طبقه، آن دسته از مفسران شیعه جای دارند که در زمان نزدیک به زمان ائمه علیهم السلام می‌زیسته‌اند. آنان احادیث راجع به تفسیر قرآن را جمع آوری کرده‌اند و تألیفاتشان به عنوان اولین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود. معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
۱. علی بن ابراهیم قمی:
علی بن ابراهیم قمی صاحب «تفسیر قمی»، که در آن روایات اهل بیت علیهم السلام را جمع آوری نموده است.
۲. ابن عقده:
احمد بن محمد بن سعید کوفى معروف به «ابن عقده» (م ۳۳۳ ق)، که حافظ سیصد هزار حدیث بوده و کتابی نیز در تفسیر قرآن دارد.
۳. فرات بن ابراهیم کوفی:
فرات بن ابراهیم کوفی صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر فرات».
۴. محمد بن مسعود عیاشی:
محمد بن مسعود عیاشی صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر عیاشی» که فقط یک جلد چاپ شده آن در دسترس است.
۵. ابوالعباس مفسر:
احمد بن حسن معروف به ابوالعباس مفسر، مولف «المصابیح فی ذکر ما نزل من القرآن فی اهل البیت».
۶. محمد بن ابراهیم نعمانی:
محمد بن ابراهیم نعمانی صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر نعمانی». او در تفسیر خود قرآن کریم را به شصت بخش تقسیم نموده است.
۷. ابومحمد جرجانی:
ابومحمد جرجانی که شیخ طوسی در فهرست خود، او را از مؤلفان شیعه و صاحب تفسیر قرآن نام برده است.
۸. محمد بن احمد صابونی:
محمد بن احمد صابونی، مولف کتاب «تفسیر معانی القرآن و تسمیة اصناف کلامه المجید».
۹. محمد بن حسن شیبانی:
محمد بن حسن شیبانی، صاحب تفسیر «نهج البلاغه عن کشف معانی القرآن». سید مرتضی در کتاب «المحکم والمتشابه» از او نقل سخن کرده است.
طبقه پنجم
۱. شیخ مفید:
شیخ مفید (م ۴۰۹ هـ.ق) از علمای بزرگ شیعه، مؤلف کتابهای «البیان فی انواع علوم القرآن»، «الکلام فی دلائل القرآن»، «وجوه اعجاز القرآن»، «النصره فی فضل القرآن»، «البیان فی تألیف القرآن».
۲. ابوالقاسم مغربی:
ابوالقاسم مغربی معروف به وزیر، مؤلف کتاب «خصائص علم القرآن».
۳. محمد بن احمد وزیر:
محمد بن احمد وزیر صاحب کتاب «متشابه القرآن».
۴. ابن شهر آشوب مازندرانی:
ابن شهر آشوب، مؤلف کتابهای «اسباب النزول فی القرآن» و «متشابه القرآن و مختلفه».
۵. ابوالعباس اشبیلی:
ابوالعباس اشبیلی مؤلف کتاب «علوم القرآن».
طبقه ششم
این طبقه عموماً دانشمندان و صاحبنظران هستند و مجموعه‌ای از بهترین کتب تفسیری را بوجود آورده‌اند که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
۱. سید مرتضی علم الهدی:
سید مرتضی (م ۴۳۶ هـ.ق)، صاحب کتاب «امالی» که حاوی تحقیقات ارزنده‌ای در تفسیر قرآن است و کتاب «المحکم والمتشابه».
۲. سید رضی:
سید رضی (م ۴۰۶ هـ.ق) مؤلف کتاب «حقائق التاویل فی متشابه التنزیل» که فقط جلد پنجم آن از اول سوره آل عمران تا اواسط سوره نساء، در دسترس است. کتابهای «المتشابه فی القرآن» و «تلخیص البیان عن مجازات القرآن» از اوست.
۳. شیخ طوسی:
شیخ طوسی معروف به شیخ الطایفه (م ۴۶۰ هـ.ق)، مؤلف «التبیان الجامع لکل علوم القرآن».
۴. ابوالفتوح رازی:
شیخ ابوالفتوح رازی مؤلف کتاب «روض الجنان فی تفسیر القرآن» معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی.
۵. شیخ معزالدین سمان:
مؤلف کتاب «البستان فی تفسیر القرآن».
۶. قطب راوندى:
قطب الدین راوندی مؤلف کتاب «خلاصة التفسیر».
طبقه هفتم
معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
۱. شیخ طبرسی:
شیخ طبرسی (م ۵۴۸ هـ.ق) مؤلف کتاب ارزشمند «مجمع البیان فی تفسیر القرآن».
۲. سید حیدر آملی:
سید حیدر آملی مؤلف تفسیر «جامع الاسرار».
۳. ملاصدرا:
صدرالمتألهین شیرازی (م ۱۰۵۰ هـ.ق) مولف کتاب «اسرار الآیات» و مجموعه تفاسیر با عنوان «تفسیر القرآن الکریم».
۴. سید هاشم بحرانی:
سید هاشم بحرانی (م ۱۱۰۷ هـ.ق) مؤلف تفسیر برهان.
۵. فیض کاشانی:
ملا محسن فیض کاشانی (م ۱۰۹۱ هـ.ق) مؤلف سه کتاب «تفسیر صافی»، «تفسیر أصفی» و «تفسیر مصفّی».
۶. عبدعلی عروسی حویزی:
عبدعلی بن جمعه عروسی حویزی (م ۱۱۱۲ هـ.ق) مؤلف کتاب «نور الثقلین».
۷. شریف لاهیجی:
بهاءالدین شریف لاهیجی (م ۱۰۸۸ هـ.ق) مؤلف کتاب معروف به «تفسیر لاهیجی».
۸. مولی محمدرضا نضیری طوسی:
مولی محمدرضا نضیری طوسی مؤلف «تفسیر الائمة لهدایة الأمة» که در تاریخ ۱۰۶۷ هـ.ق از تألیف سی جلدش فراغت یافت.
۹. میرزا ابراهیم صدر شیرازی:
میرزا ابراهیم صدر شیرازی (م ۱۰۰۷ هـ.ق) مؤلف کتاب «العروة الوثقی فی التفسیر».
۱۰. قاضی محمدابراهیم:
قاضی محمدابراهیم (م ۱۱۶۰ هـ.ق) مؤلف «تفسیر القرآن» به زبان فارسی.
۱۱. سید عبدالله شُبّر:
سید عبدالله شبر (م ۱۲۴۲ هـ.ق) مؤلف تفسیر معروف به «تفسیر شُبّر».
مفسران جدید شیعه
مشهورترین مفسران شیعه معاصر و تفاسیرشان عبارتند از:
- علامه طباطبائی (م ۱۴۰۲ هـ.ق): مؤلف کتاب شریف «المیزان فی تفسیر القرآن» این تفسیر ارزشمند در بیست جلد به زبان عربی در زمان حیات مؤلف منتشر گردید.
- آیت الله ناصر مکارم شیرازی با همراهی چند تن از فضلای حوزه علمیه قم: که تفسیر نمونه را تألیف نموده‌اند.
- سید مصطفی خمینی: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن» که تا آیه ۴۲ سوره بقره تفسیر شده است.
- شیخ محمدجواد بلاغی (م ۱۳۵۲ هـ.ق): مؤلف کتاب «آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن» تا آیه ۷۵ سوره نساء.
- سید محمود طالقانی: مؤلف کتاب «پرتوی از قرآن» در پنج جلد.
- شهید مرتضی مطهری: نوشته‌های پراکنده در زمینه تفسیر قرآن دارند.
- سید عبدالحسین طیب: مؤلف کتاب «اطیب البیان فی تفسیر القرآن».
- سید حسین شاه عبدالعظیمی: مؤلف کتاب «تفسیر اثنی عشری» در چهارده جلد.
- محمدتقی شریعتی: مؤلف کتاب «تفسیر نوین» که تنها به تفسیر جزو آخر قرآن پرداخته است.
- آیت الله جعفر سبحانی: مؤلف کتاب «التفسیر الموضوعی» که چند جلد آن چاپ گردیده.
- سید ابوالقاسم خوئی: تفسیر سوره حمد و مقدماتی از علوم قرآنی در کتاب «البیان فی تفسیر القرآن».
- محمد صادقى تهرانى (م، ۱۳۹۰ ش): مؤلف کتاب «الفرقان فی تفسیر القرآن».
- شیخ یعسوب الدین رستگار: مؤلف کتاب «تفسیر البصائر» که از شصت جلد، چهارده جلد آن چاپ شده است.
- میرزا محمد ثقفی تهرانی: مؤلف کتاب «روان جاوید در تفسیر قرآن مجید» در پنج جلد فارسی.
- سید محمدکاظم عصار: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن الکریم» در یک جلد.
- سید محمدحسین فضل الله: مؤلف تفسیر «من وحی القرآن».
- سید محمد حسینی شیرازی: مؤلف کتاب «تقریب القرآن الی الاذهان».
- آیت الله عبدالله جوادی آملی: مؤلف «تفسیر موضوعی قرآن کریم» در ۱۸ جلد و «تفسیر تسنیم» در ۸۰ جلد.
پانویس
- پرش به بالا ↑ ابن اثیر: اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج۳، ص۱۹۵.
- پرش به بالا ↑ محمد تقی شوشتری: قاموس الرجال، ج۶، ص۲۸.
- پرش به بالا ↑ اسدالغابة، ج۳، ص۱۹۴.
- پرش به بالا ↑ سید حسن صدر: تأسیس الشیعة، ص۳۲۲.
- پرش به بالا ↑ همان مدرک، ص۳۲۴.
- پرش به بالا ↑ اسدالغابة، ج۱، ص۲۵۸.
- پرش به بالا ↑ محمدتقی شوشتری: قاموس الرجال، ج۶، ص۱۳۶ و ۱۴۰.
- پرش به بالا ↑ جلال الدین سیوطی: الاتقان، ج۲، ص۱۸۷.
- پرش به بالا ↑ محمدحسین ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۸۶.
- پرش به بالا ↑ ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۱۸۷؛ سیوطی، الاتقان، ص۱۸۷.
- پرش به بالا ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.
- پرش به بالا ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.
- پرش به بالا ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.
- پرش به بالا ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص۶۶.
- پرش به بالا ↑ ابن قتیبه: معارف، ص۳۰۶.
- پرش به بالا ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص۳۲۵.
- پرش به بالا ↑ مدرک قبل.
- پرش به بالا ↑ سیوطی: الاتقان، ج۲، ص۱۸۹.
- پرش به بالا ↑ تأسیس الشیعه، صدر، ص۳۲۶.
- پرش به بالا ↑ رجال نجاشی.
منابع
- تاريخ تفسير قرآن كريم، حبيب‌الله جلاليان، نشر اسوه، تهران، ۱۳۷۸، چاپ چهارم، ص۱۹۸.
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
