مفسرین شیعه: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(صفحه‌ای جدید حاوی '{{نیازمند ویرایش فنی}} طبقه بندی مفسرین شیعه نخستین گروه مفسران شیعه، تعدادی از ...' ایجاد کرد)
 
 
(۵ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
{{نیازمند ویرایش فنی}}
+
[[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]] اولین کسی است که اسامی مؤلفان [[شیعه]] را در باب [[تفسیر قرآن]] ثبت کرده است. [[ابن ندیم]] نیز در «[[فهرست ابن ندیم (کتاب)|فهرست]]» بسیاری از مفسران شیعه را نام برده است و [[سید حسن صدر]] در «[[تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام (کتاب)|تأسیس الشیعه]]» به طبقه‌بندی مفسران می‌پردازد. همچنین [[شیخ آقا بزرگ تهرانی]] در جلد چهارم کتاب «[[الذریعه الی تصانیف الشیعه|الذریعة الی تصانیف الشیعة]]»، بالغ بر چهارصد تفسیر از تفاسیر شیعه را ثبت کرده است. به اعتقاد شیعه، تعدادی از مفسران در بین [[صحابه]] و همچنین جمعی از [[تابعین]]، صاحب تفسیر بودند.
  
طبقه بندی مفسرین شیعه نخستین گروه مفسران شیعه، تعدادی از اصحاب پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) هستند که روایات تفسیری را نقل کرده یا ضبط نموده‌اند. به اعتقاد شیعه، تعدادی از مفسران در بین صحابه مانند:ابن عباس، ابن مسعود، ابی بن کعب، جابر بن عبدالله انصاری و همچنین جمعی از تابعین مانند:سعید ابن جبیر، یحیی بن یعمر، ابو صالح میزان بصری، طاووس بن کیسان معروف به یمانی، محمد بن سائب کلبی، جابر بن یزید جعفی، اسماعیل سدی کوفی، ابو حمزه ثمالی و نیز جمعی دیگر که از علما و مفسران شیعه می‌باشند.
+
== طبقات مفسران شیعه ==
طبقه اول
+
===طبقه اول===
 +
نخستین گروه مفسران [[شیعه]]، تعدادی از [[صحابه]] [[پیامبر اسلام]] صلی الله علیه وآله و نیز اصحاب [[ائمه اطهار]] علیهم السلام هستند که روایات تفسیری را نقل کرده یا ضبط نموده‌اند.  
  
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
+
معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
  
1- ابن عباس
+
'''۱. ابن عباس:'''
  
که از شیعیان و شاگردان علی (ع) است. در زمان رحلت پیامبر (ص) بیش از دوازده یا سیزده سال نداشت. <ref>. ابن اثیر:اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج 3، ص 195.</ref> بیشتر علوم خود را نزد علی (ع) آموخت. <ref>. حاج محمد تقی شوشتری:قاموس الرجال، ج 6، ص 28.</ref> و در جنگ صفین یکی از فرماندهان ایشان بود. <ref>. اسد الغابة، ج 3، ص 194.</ref>
+
[[عبدالله بن عباس]]، که از شیعیان و شاگردان [[امام علی]] علیه السلام است، در زمان [[رحلت پیامبر اسلام|رحلت پیامبر]] صلی الله علیه و آله بیش از دوازده یا سیزده سال نداشت<ref>ابن اثیر: اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج۳، ص۱۹۵.</ref> و بیشتر علوم خود را نزد [[امام علی]] علیه السلام آموخت.<ref>محمد تقی شوشتری: قاموس الرجال، ج۶، ص۲۸.</ref> و در [[جنگ صفین]] یکی از فرماندهان ایشان بود.<ref>اسدالغابة، ج۳، ص۱۹۴.</ref>
  
ابن قتیبه در تاریخ خود، آخرین سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل کرده
+
[[ابن قتیبه دینوری|ابن قتیبه]] در تاریخ خود، آخرین سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل کرده است. او می‌گوید: «ابن عباس گفت: خلیل من (رسول خدا صلی الله علیه وآله)، به من خبر داد که دو هجرت می‌کنم، هجرتی با او و هجرتی با علی...». آنگاه گفت: «...خدایا مرا زنده بدار با زندگانی علی علیه السلام و مرا بمیران به مردن علی علیه السلام»؛ سپس چشم از جهان فروبست.<ref>سید حسن صدر: تأسیس الشیعة، ص۳۲۲.</ref>
  
است. او می‌گوید:
+
'''۲. ابیّ بن کعب:'''
  
«ابن عباس گفت:خلیل من رسول خدا (ص)، به من خبر داد که دو هجرت می‌کنم، هجرتی با او و هجرتی با علی...» آنگاه گفت:«... خدایا مرا زنده بدار با زندگانی علی (ع) و مرا بمیران به مردن علی (ع)» سپس چشم از جهان فرو بست. <ref>. سید حسن صدر:تأسیس الشیعة، ص 322.</ref>
+
[[ابی بن کعب|اُبیّ بن کعب]]، که «سید القراء» نامیده شده، از نخستین مفسران [[قرآن]] است. ابن شحنه در تاریخ خود، او را از جمله کسانی می‌شمرد که در روز [[سقیفه]] به جهت پشتیبانی از علی علیه السلام از [[بیعت]] با حاکم منتخب امتناع ورزید. [[ائمه اطهار|ائمه]] علیهم السلام قرائتش را قرائت [[اهل البیت|اهل بیت]] دانسته‌اند.<ref>همان مدرک، ص۳۲۴.</ref>
  
2- ابی بن کعب
+
'''۳. جابر بن عبدالله انصاری:'''
  
که «سید القراء» نامیده شده است. از نخستین مفسران قرآن است و از جمله آن دوازده تن از صحابیان است که در جریان سقیفه معترض بودند. ابن شحنه، در تاریخ خود او را از جمله کسانی می‌شمرد که در روز سقیفه، به جهت پشتیبانی از علی (ع) از بیعت با حاکم منتخب امتناع ورزید، ائمه علیهم السلام، قرائتش را قرائت اهل بیت دانسته‌اند. <ref>. همان مدرک، ص 324.</ref>
+
[[جابر ابن عبدالله انصاری|جابر بن عبدالله انصاری]] تا زمان [[امام باقر علیه السلام|امام محمدباقر]] علیه السلام، زنده مانده و سلام پیامبر صلی الله علیه وآله را به ایشان رساند. [[عطیه عوفی]] از مفسران بنام [[تابعین]] و از ملازمان جابر انصاری بوده است. روایت سفر این دو بزرگ جهت [[زيارت|زیارت]] قبر [[امام حسین]] علیه السلام در [[کربلا]] توسط خود عطیه نقل شده است. جابر در سن ۹۴ سالگی از دنیا رفته است.<ref>اسدالغابة، ج۱، ص۲۵۸.</ref>
  
3- جابر بن عبدالله انصاری
+
'''۴. ابن مسعود:'''
  
که تا زمان امام محمد باقر (ع)، زنده مانده و سلام پیامبر (ص) را به ایشان رساند عطیه، از مفسران بنام تابعین، از ملازمان جابر بن عبدالله انصاری بوده است. روایت سفر این دو بزرگ جهت زیارت قبر امام حسین (ع) توسط خود عطیه نقل شده است. جابر در سن 94 سالگی ازدنیا رفته است. <ref>. اسدالغابة، ج 1، ص 258.</ref>
+
[[عبدالله بن مسعود]]، که بنا به گفته [[سید مرتضی]] در کتاب «الشافی»، امت اسلام در علم و [[ایمان]] بسیار او اتفاق نظر داشته اند. [[پیامبر اکرم]] صلی الله علیه وآله نیز او را ستوده است و به حالت پسندیده از دنیا رفته است. ابن مسعود را نیز از معترضان به جریان «[[سقیفه]]» شمرده‌اند.<ref>محمدتقی شوشتری: قاموس الرجال، ج۶، ص۱۳۶ و ۱۴۰.</ref>
  
4- عبدالله بن مسعود
+
ابن مسعود از سردمداران علم [[تفسیر قرآن|تفسیر]] بوده است. بنا به گفته [[سیوطی]]، پس از ابن عباس بیشترین تفسیر از او نقل شده است.<ref>جلال الدین سیوطی: الاتقان، ج۲، ص۱۸۷.</ref> مسروق نقل نموده که عبدالله بن مسعود، سوره‌ای را می‌خواند و سپس تمام روز را به تفسیر آن می‌پرداخت.<ref>محمدحسین ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۸۶.</ref>
  
که بنا به گفته سید مرتضی در کتاب الشافی امت اسلام در علم و ایمان بسیار او اتفاق نظر داشته، پیامبر اکرم (ص) نیز او را ستوده است و به حالت پسندیده از دنیا رفته است؛ ابن مسعود را نیز از معترضان به «سقیفه» شمرده‌اند. <ref>. حاج محمد تقی شوشتری:قاموس الرجال، ج 6، ص 136 و 140.</ref> ابن مسعود از سردمداران علم تفسیر بوده، بنا به گفته سیوطی، پس از ابن عباس بیشترین تفسیر از او نقل شده است. <ref>. جلال الدین سیوطی:الاتقان، ج 2، ص 187.</ref> مسروق نقل نموده که عبدالله بن مسعود، سوره‌ای را می‌خواند و سپس تمام روز را به تفسیر آن می‌پرداخت. <ref>. محمد حسین ذهبی:التفسیر و المفسرون، ج 2، ص 86.</ref> خود ابن مسعود می‌گفت که قرآن بر هفت حرف نازل شده است هر کدام از آنها ظاهر و باطنی دارد و علم این ظاهر و باطن، همه نزد علی بن ابی طالب (ع) است. <ref>. ذهبی:التفسیر و المفسرون، ج 2، ص 187؛ سیوطی، الاتقان، ص 187.</ref>
+
خود ابن مسعود می‌گفت که [[قرآن]] بر هفت حرف نازل شده است هر کدام از آنها ظاهر و باطنی دارد و علم این ظاهر و باطن، همه نزد [[امام علی علیه السلام|علی بن ابی طالب]] علیه السلام است.<ref>ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۱۸۷؛ سیوطی، الاتقان، ص۱۸۷.</ref>
  
طبقه دوم
+
===طبقه دوم===
  
این دسته از مفسران که از تابعین هستند، تعدادی مورد اتفاق همه علمای اسلام و برخی تنها در نزد شیعه شهرت دارند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
+
این دسته از مفسران که از [[تابعین]] هستند، تعدادی مورد اتفاق همه علمای [[اسلام]] و برخی تنها در نزد [[شیعه]] شهرت دارند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
  
1- سعید بن جبیر (م 95 ه. ق)
+
'''۱. سعید بن جبیر:'''
  
که در باب تفسیر اعلم تابعین است و به علت داشتن عقاید شیعی، به دست حجاج به شهادت رسید. سیوطی در اتقاق از قتاده نقل می‌کند که او گفته است:چهار تن از تابعین در تفسیر داناترین هستند و سعید بن جبیر از آن میان اعلم به تفسیر قرآن است. قتاده و ابن ندیم، کتاب تفسیر سعید بن جبیر را نقل کرده‌اند <ref>. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref> ابن خلکان
+
[[سعید بن جبیر]] (م ۹۵ هـ.ق) در باب تفسیر قرآن اعلم تابعین است و به علت داشتن عقاید شیعی، بدست [[حجاج بن یوسف]] به شهادت رسید. [[سیوطی]] در «[[الاتقان فی علوم القرآن (کتاب)|الاتقان]]» از قتاده نقل می‌کند که او گفته است: چهار تن از تابعین در تفسیر داناترین هستند و سعید بن جبیر از آن میان اعلم به تفسیر است. قتاده و [[ابن ندیم]]، کتاب تفسیر سعید بن جبیر را نقل کرده‌اند.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref>
  
می‌گوید از سعید بن جبیر خواستند کتابی درباره تفسیر بنگارد ولی او نپذیرفت‌ <ref>. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref> گروهی نیز معتقدند که کتاب تفسیری وی، نخستین تألیف در علم تفسیر است. <ref>. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref>
+
[[ابن خلکان]] می‌گوید: از سعید بن جبیر خواستند کتابی درباره تفسیر بنگارد ولی او نپذیرفت‌.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref> برخی نیز معتقدند که کتاب تفسیری وی، نخستین تألیف در علم تفسیر است.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref>
  
2- یحیی بن یعمر
+
'''۲. یحیی بن یعمر:'''
  
که برای اولین بار قرآن را نقطه گذاری نمود. او از اعلام شیعه و از تابعین معروف می‌باشد. ابن خلکان او را از علمای بزرگ تفسیر و از مشایخ عبدالله بن اسحاق و از شیعیانی که قائل به برتری اهل بیت علیهم السلام هستند، شمرده شده است. وی توسط حجاج به خراسان تبعید شد. <ref>. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص 66.</ref>
+
یحیی بن یعمر برای اولین بار [[قرآن]] را نقطه گذاری نمود. او از اعلام شیعه و از تابعین معروف می‌باشد. ابن خلکان او را از علمای بزرگ تفسیر و از مشایخ عبدالله بن اسحاق و از شیعیانی که قائل به برتری [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام هستند، شمرده است. وی توسط [[حجاج بن یوسف]] به [[خراسان]] تبعید شد.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص۶۶.</ref>
  
3- طاووس بن کیسان یمانی
+
'''۳. طاووس یمانی:'''
  
که با پنجاه تن از صحابه مجالست داشته، ذهبی او را شیخ اهل یمن، ابن حیان او را از بزرگان تابعین و ابن عباس او را از اهل بهشت دانسته‌اند. ابن تیمیه او را اعلم مردم به تفسیر قرآن و ابن قتیبه، او را به شیعه بودن، توصیف نموده. <ref>. ابن قتیبه:معارف، ص 306.</ref> در ضمن ایشان از اصحاب امام سجاد (ع) نیز بمشار آمده است. <ref>. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص 325.</ref>
+
[[طاووس یمانی|طاووس بن کیسان]] معروف به یمانی، که با پنجاه تن از [[صحابی|صحابه]] مجالست داشته، ذهبی او را شیخ اهل [[یمن]]، ابن حیان او را از بزرگان تابعین و ابن عباس او را از اهل [[بهشت]] دانسته‌اند. [[ابن تیمیه]] او را اعلم مردم به تفسیر قرآن و ابن قتیبه، او را به شیعه بودن، توصیف نموده است.<ref>ابن قتیبه: معارف، ص۳۰۶.</ref> در ضمن ایشان از اصحاب [[امام سجاد]] علیه السلام نیز بشمار آمده است.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص۳۲۵.</ref>
  
4- ابو صالح میزان بصری
+
'''۴. ابوصالح میزان بصری:'''
  
که از شاگردان ابن عباس بوده، کلبی در تفسیر خود از او بسیار نقل سخن کرده است. شیخ مفید در کتاب «الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة» حدیثی را از طریق
+
که از شاگردان ابن عباس بوده، کلبی در تفسیر خود از او بسیار نقل سخن کرده است. [[شیخ مفید]] در کتاب «الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة» حدیثی را از طریق ابوصالح از ابن عباس نقل می‌کند و سپس می‌گوید: این حدیث سندش صحیح بوده، راویانش از مردان جلیل القدر می‌باشند.<ref>مدرک قبل.</ref>
  
ابو صالح از ابن عباس نقل می‌کند و سپس می‌گوید:این حدیث، سندش صحیح بوده، راویانش از مردان جلیل القدر می‌باشند. <ref>. مدرک قبل.</ref>
+
'''۵. محمد بن سائب کلبی:'''
  
5- محمد بن سائلب کلبی (م 146 ه. ق)
+
نویسنده کتاب «طبقات المفسرین»، [[محمد بن سائب کلبی]] ۱۴۶ هـ.ق) را صاحب تفسیر معروف و مؤلف کتاب «ناسخ القرآن و منسوخه» معرفی کرده است. سیوطی نقل می‌کند که کلبی روایات شایسته‌ای دارد به خصوص از ابوصالح؛ و او به تفسیر قرآن معروف بوده در میان تابعین هیچیک تفسیر پربارتر و مفصلتر از تفسیر او نداشته است.<ref>سیوطی: الاتقان، ج۲، ص۱۸۹.</ref>
  
نویسنده کتاب «طبقات المفسرین» او را صاحب تفسیر معروف و مؤلف کتاب «ناسخ القرآن و منسوخه» معرفی کرده است. سیوطی نقل می‌کند که کلبی روایات شایسته‌ای دارد به خصوص از ابو صالح؛ و او به تفسیر قرآن معروف بوده، در میان تابعین، هیچیک تفسیر پر بارتر و مفصلتر از تفسیر او نداشته است. <ref>. سیوطی:الاتقان، ج 2، ص 189.</ref>
+
'''۶. جابر بن یزید جعفی:'''
  
6- جابر بن یزید جعفی (م 127 ه. ق)
+
[[جابر بن یزید جعفی]] ۱۲۷ هـ.ق)، از تابعین و اصحاب [[امام باقر علیه السلام|امام محمدباقر]] و [[امام صادق علیه السلام|امام جعفرصادق]] علیهماالسلام است.
  
وی از تابعین و اصحاب امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهما السلام است.
+
'''۷. اسماعیل سدی الکبیر:'''
  
7- اسماعیل سدی الکبیر (م 145 ه. ق)
+
سیوطی، اسماعیل سدی الکبیر (م ۱۴۵ هـ.ق) را از تابعین شمرده و تفسیر او را «اَمْثَلُ التفسیر»، توصیف کرده است. [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]] نیز او را از مؤلفان شیعه نام برده است. <ref>تأسیس الشیعه، صدر، ص۳۲۶.</ref>
  
سیوطی او را از تابعین شمرده. تفسیر او را اَمْثَلُ التفسیر، توصیف کرده است نجاشی نیز او را از مؤلفان شیعه نام برده است. <ref>. تأسیس الشیعه صدر، ص 326.</ref>
+
===طبقه سوم===
  
طبقه سوم
+
در طبقه سوم، جمعی از اصحاب [[ائمه اطهار]] علیهم السلام، جای دارند که به تفسیر یا تألیف درباره علم تفسیر شهرت یافته‌اند. معروفترین آنان عبارتند از:
  
در این طبقه، جمعی از اصحاب ائمه علیهم اسلام، جای دارند که به تفسیر یا تألیف درباره علم تفسیر شهرت یافته‌اند.
+
'''۱. ابوحمزه ثمالی:'''
  
معروفترین آنان عبارتند از:
+
[[ابوحمزه ثمالی]] (م ۱۵۰ هـ.ق) به گفته [[ابن ندیم]]، از مؤلفان در تفسیر قرآن و از اصحاب [[امام سجاد]] علیه السلام و از افراد مورد اطمینان و موثق است. ثعلبی نیز در تفسیر خود از تفسیر ابوحمزه ثمالی نقل کرده و به آن اعتماد نموده است. و نجاشی، او را از جمله مؤلفان شیعه در تفسیر قرآن دانسته است.<ref>رجال نجاشی.</ref>
  
1- ابو حمزه ثمالی (م 150 ه. ق)
+
'''۲. ابان بن تغلب:'''
  
ابن ندیم او را از مؤلفان در تفسیر قرآن و از اصحاب امام سجاد علیه السلام و از افراد مورد اطمینان (= ثقه) بر شمرده است. ثعلبی نیز در تفسیر خود از تفسیر ابوحمزه ثمالی نقل کرده و به آن اعتماد نموده است. نجاشی،او را از جمله مؤلفان شیعه در تفسیر قرآن دانسته است. <ref>. رجال نجاشی.</ref>
+
[[ابان بن تغلب]] (م ۱۴۱ هـ.ق) از اصحاب امام سجاد و [[امام باقر]] علیهماالسلام بوده، و صاحب کتاب «معانی القرآن» و «القراءات» می‌باشد.
  
2- آبان بن تغلب (م 141 ه. ق)
+
'''۳. ابوبصیر اسدی:'''
  
از اصحاب امام سجاد و امام باقر علیهما السلام بوده، صاحب کتاب «معانی القرآن» و «القراءات» می‌باشد.
+
[[ابوبصیر اسدی|ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی]] (م ۱۴۸ هـ.ق) از اصحاب امام باقر و [[امام صادق]] علیهماالسلام بوده، دارای کتابی درباره تفسیر قرآن است.
  
3- ابو بصیر یحیی بن قاسم اسدی (م 148 ه. ق)
+
'''۴. حصین بن مخارق:'''
  
از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السلام بوده، دارای کتابی درباره تفسیر قرآن است.
+
حُصَین بن مخارق، از جمله اصحاب امام صادق علیه السلام معرفی گردیده است، ابن ندیم او را از قدمای مؤلفان شیعه می‌شمارد.
  
4- حصین بن مخارق
+
'''۵. حسین بن سعید اهوازی:'''
  
از جمله اصحاب امام صادق (ع) معرفی گردیده است ابن ندیم او را از قدمای مؤلفان شیعه می‌شمارد.
+
[[حسین بن سعید اهوازی]] از اصحاب [[امام رضا]] علیه السلام می‌باشد. در فهرست ابن ندیم در شمار مؤلفان شیعه در تفسیر یاد شده است.
  
5- حسین بن سعید
+
'''۶. علی بن اسباط:'''
  
از اصحاب امام رضا (ع) می‌باشد در فهرست ابن ندیم در شمار مؤلفان
+
علی بن اسباط از اصحاب [[امام رضا]] علیه السلام بوده و از بزرگان علما در باب تفسیر [[قرآن]] و [[حدیث]] است.
  
شیعه در تفسیر یاد شده است.
+
در کتاب «[[فهرست ابن ندیم (کتاب)|الفهرست]]» و «طبقات المفسرین» و «[[تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام (کتاب)|تأسیس الشیعه]]» و «[[الذریعه الی تصانیف الشیعه|الذریعه]]» نام جمعی دیگر از اصحاب ائمه علیهم السلام را در زمره مفسران طبق سوم نوشته‌اند، مانند: وهیب بن حفص، عبدالله بن حباب، احمد بن صبح، [[علی بن مهزیار اهوازی|علی بن مهزیار]]، علی بن فضال، عیسی جلودی، حسن بن خالد برقی، احمد بن محمد سیاری.
  
6- علی بن اسباط
+
===طبقه چهارم===
  
از اصحاب امام رضا (ع) بوده از بزرگان علما در باب تفسیر قرآن و حدیث است.
+
در این طبقه، آن دسته از مفسران [[شیعه]] جای دارند که در زمان نزدیک به زمان [[ائمه]] علیهم السلام می‌زیسته‌اند. آنان [[احادیث]] راجع به [[تفسیر قرآن]] را جمع آوری کرده‌اند و تألیفاتشان به عنوان اولین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود. معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
  
در کتاب «الفهرست» و «طبقات المفسرین» و «تأسیس الشیعه» و «الذریعه» نام جمعی دیگر از اصحاب ائمه علیهم السلام را در زمره مفسران نوشته‌اند. مانند:وهیب بن حفص، عبدالله بن حباب، احمد بن صبح، علی بن مهزیار، علی بن فضال، عیسی جلودی، حسن بن خالد برقی، احمد بن محمد سیاری.
+
'''۱. علی بن ابراهیم قمی:'''
  
طبقه چهارم
+
[[علی بن ابراهیم قمی]] صاحب «[[تفسیر قمی]]»، که در آن روایات [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام را جمع آوری نموده است.
  
در این طبقه، آن دسته از مفسران شیعه جای دارند که در زمان نزدیک به زمان ائمه علیهم السلام می‌زیسته‌اند. آنان، احادیث راجع به تفسیر قرآن را جمع آوری کرده‌اند و تألیفاتشان، به عنوان اولین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود.
+
'''۲. ابن عقده:'''
  
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
+
احمد بن محمد بن سعید کوفى معروف به «[[ابن عقده]]» (م ۳۳۳ ق)، که حافظ سیصد هزار [[حدیث]] بوده و کتابی نیز در تفسیر قرآن دارد.
  
1- علی بن ابراهیم قمی:صاحب تفسیر معروف که در آن روایات اهل بیت علیهم السلام را جمع آوری نموده است.
+
'''۳. فرات بن ابراهیم کوفی:'''
  
2- ابن عقده:حافظ معروف که حافظ سیصد هزار حدیث بوده و کتابی نیز در تفسیر قرآن دارد.
+
[[فرات کوفی|فرات بن ابراهیم کوفی]] صاحب تفسیر موسوم به «[[تفسیر فرات (کتاب)|تفسیر فرات]]».
  
3- فرات بن ابراهیم کوفی:صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر فرات»
+
'''۴. محمد بن مسعود عیاشی:'''
  
4- محمد بن مسعود عیاشی:صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر عیاشی» که فقط یک جلد چاپ شده آن در دسترس است.
+
[[محمد بن مسعود عیاشی]] صاحب تفسیر موسوم به «[[تفسیر عیاشی (کتاب)|تفسیر عیاشی]]» که فقط یک جلد چاپ شده آن در دسترس است.
  
5- احمد بن حسن:معروف به ابو العباس مفسر، مولف «المصابیح فی ذکر ما نزل من القرآن فی اهل البیت».
+
'''۵. ابوالعباس مفسر:'''
  
6- محمد بن ابراهیم نعمانی:صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر نعمانی» او در تفسیر خود قرآن کریم را به شصت بخش تقسیم نموده است.
+
احمد بن حسن معروف به ابوالعباس مفسر، مولف «المصابیح فی ذکر ما نزل من القرآن فی اهل البیت».
  
7- ابو محمد جرجانی:که شیخ طوسی در فهرست خود، او را از مؤلفان شیعه و صاحب تفسیر قرآن نام برده است.
+
'''۶. محمد بن ابراهیم نعمانی:'''
  
8- محمد بن احمد صابونی:مولف کتاب «تفسیر معانی القرآن و تسمیة اصناف کلامه المجید».
+
[[محمد بن ابراهیم النعمانى|محمد بن ابراهیم نعمانی]] صاحب تفسیر موسوم به «[[تفسیر نعمانی (کتاب)|تفسیر نعمانی]]». او در تفسیر خود [[قرآن کریم]] را به شصت بخش تقسیم نموده است.
  
9- محمد بن حسن شیبانی:صاحب تفسیر «نهج البلاغه عن کشف معانی القرآن». سید مرتضی در کتاب «المحکم و المتشابه» از او نقل سخن کرده است.
+
'''۷. ابومحمد جرجانی:'''
  
طبقه پنجم
+
ابومحمد جرجانی که [[شیخ طوسی]] در [[فهرست شیخ طوسی (کتاب)|فهرست]] خود، او را از مؤلفان شیعه و صاحب تفسیر قرآن نام برده است.
  
1- شیخ مفید:(م 409 ه. ق) مؤلف کتاب «البیان فی انواع علوم القرآن».
+
'''۸. محمد بن احمد صابونی:'''
  
2- ابوالقاسم مغربی:معروف به وزیر، مؤلف کتاب «خصائص علم القرآن».
+
محمد بن احمد صابونی، مولف کتاب «تفسیر معانی القرآن و تسمیة اصناف کلامه المجید».
  
3- محمد بن احمد وزیر:صاحب کتاب «متشابه القرآن».
+
'''۹. محمد بن حسن شیبانی:'''
  
4- شیخ رشید الدین:معروف به ابن شهر آشوب، مؤلف کتابهای «اسباب النزول فی القرآن» و «متشابه القرآن».
+
محمد بن حسن شیبانی، صاحب تفسیر «نهج البلاغه عن کشف معانی القرآن». [[سید مرتضی]] در کتاب «المحکم والمتشابه» از او نقل سخن کرده است.
  
5- ابوالعباس اشبیلی:مؤلف کتاب «علوم القرآن».
+
===طبقه پنجم===
 +
'''۱. شیخ مفید:'''
  
طبقه ششم
+
[[شیخ مفید]] (م ۴۰۹ هـ.ق) از علمای بزرگ شیعه، مؤلف کتابهای «البیان فی انواع علوم القرآن»، «الکلام فی دلائل القرآن»، «وجوه اعجاز القرآن»، «النصره فی فضل القرآن»، «البیان فی تألیف القرآن».
  
این طبقه عموماً دانشمندان مختلف، صاحبنظران هستند و مجموعه‌ای از
+
'''۲. ابوالقاسم مغربی:'''
  
بهترین کتب تفسیری را بوجود آورده‌اند که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند.
+
ابوالقاسم مغربی معروف به وزیر، مؤلف کتاب «خصائص علم القرآن».
  
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
+
'''۳. محمد بن احمد وزیر:'''
  
1- سید مرتضی علم الهدی (م 436 ه. ق):کتاب «امالی» که حاوی تحقیقات ارزنده‌ای در تفسیر قرآن است و کتاب «المحکم و المتشابه» از اوست.
+
محمد بن احمد وزیر صاحب کتاب «متشابه القرآن».
  
2- سید رضی:مؤلف کتاب «حقائق التنزیل ودقائق التأویل» که فقط جلد پنجم آن از اول سوره آل عمران تا اواسط سوره نساء، در دسترس است. کتابهای «المتشابه فی القرآن» و «المجازات القرآنیة» از اوست.
+
'''۴. ابن شهر آشوب مازندرانی:'''
  
3- شیخ الطایفه، ابو جعفر طوسی (م 460 ه. ق):مؤلف «التبیان الجامع لکل علوم القرآن».
+
[[ابن شهر آشوب]]، مؤلف کتابهای «اسباب النزول فی القرآن» و «[[متشابه القرآن و مختلفه (کتاب)|متشابه القرآن و مختلفه]]».
  
4- شیخ ابوالفتوح رازی:مؤلف کتاب «روض الجنان فی تفسیر القرآن» معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی.
+
'''۵. ابوالعباس اشبیلی:'''
  
5- امین الدین طبری:مؤلف کتابهای، مجمع البیان فی علوم القرآن، الوسیط فی علوم القرآن، مجمع الجوامع، است.
+
ابوالعباس اشبیلی مؤلف کتاب «علوم القرآن».
  
6- شیخ معزالدین سمان:مؤلف کتاب «البستان فی تفسیر القرآن).
+
===طبقه ششم===
  
7- طب الدین راوندی:مولف کتاب «خلاصة التفسیر».
+
این طبقه عموماً دانشمندان و صاحبنظران هستند و مجموعه‌ای از بهترین کتب تفسیری را بوجود آورده‌اند که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
  
طبقه هفتم
+
'''۱. سید مرتضی علم الهدی:'''
  
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
+
[[سید مرتضی]] (م ۴۳۶ هـ.ق)، صاحب کتاب «[[الأمالى سید مرتضى (کتاب)|امالی]]» که حاوی تحقیقات ارزنده‌ای در تفسیر قرآن است و کتاب «المحکم والمتشابه».
  
1- شیخ طبرسی (م 548 ه. ق):مؤلف کتاب ارزشمند «مجمع البیان فی تفسیر القرآن».
+
'''۲. سید رضی:'''
  
2- سید حیدر آملی:مؤلف «جامع الاسرار».
+
[[سید رضی]] (م ۴۰۶ هـ.ق) مؤلف کتاب «[[حقائق التاویل فی متشابه التنزیل]]» که فقط جلد پنجم آن از اول [[سوره آل عمران]] تا اواسط [[سوره نساء]]، در دسترس است. کتابهای «المتشابه فی القرآن» و «[[تلخیص البیان عن مجازات القرآن]]» از اوست.
  
3- صدرالمتألهین شیرازی (م 1050 ه. ق):مولف کتاب «اسرار الایات» و
+
'''۳. شیخ طوسی:'''
  
مجموعه تفاسیر.
+
[[شیخ طوسی]] معروف به شیخ الطایفه (م ۴۶۰ هـ.ق)، مؤلف «[[التبیان فی تفسیر القرآن|التبیان الجامع لکل علوم القرآن]]».
  
4- سید هاشم بحرانی (م 1107 ه. ق):مؤلف تفسیر برهان.
+
'''۴. ابوالفتوح رازی:'''
  
5- ملا محسن فیض کاشانی (م 1091 ه. ق):مؤلف سه کتاب «تفسیر صافی»، «تفسیر اصفی» و «تفسیر مصفی».
+
[[ابوالفتوح رازی|شیخ ابوالفتوح رازی]] مؤلف کتاب «[[روض الجنان و روح الجنان (کتاب)|روض الجنان فی تفسیر القرآن]]» معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی.
  
6- شیخ عبد علی حویزی شیرازی (م 1112 ه. ق):مؤلف کتاب «نور الثقلین».
+
'''۵. شیخ معزالدین سمان:'''
  
7- بهاء الدین شریف لاهیجی (م 1806 ه. ق):مؤلف کتاب معروف به «تفسیر لاهیجی».
+
مؤلف کتاب «البستان فی تفسیر القرآن».
  
8- سید عبدالله شبر (م 1242 ه. ق):مؤلف تفسیر معروف به «تفسیر شبر».
+
'''۶. قطب راوندى:'''
  
9- مولی محمد رضا نضیری طوسی:مؤلف (تفسیر الائمة لهدایة الامة) که در تاریخ 1067 ه. ق از تألیف سی جلدش فراغت یافت.
+
[[قطب راوندى|قطب الدین راوندی]] مؤلف کتاب «خلاصة التفسیر».
  
10- میرزا ابراهیم صدر شیرازی (م 1007 ه. ق):مؤلف کتاب «العروة الوثقی فی التفسیر».
+
===طبقه هفتم===
  
11- قاضی محمد ابراهیما (م 1160 ه. ق):مؤلف «تفسیر القرآن» به زبان فارسی.
+
معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
  
مفسران جدید شیعه
+
'''۱. شیخ طبرسی:'''
  
1- علامه طباطبائی (سید محمد حسین) قدس سره:1402 ه. ق) مؤلف کتاب شریف «المیزان فی تفسیر القرآن» این تفسیر ارزشمند در بیست جلد به زبان عربی در زمان حیات مؤلف منتشر گردید.
+
[[شیخ طبرسی]] ۵۴۸ هـ.ق) مؤلف کتاب ارزشمند «[[مجمع البیان (کتاب)|مجمع البیان فی تفسیر القرآن]]».
  
2- چند تن از فضلای حوزه علمیه قم:که تفسیر نمونه را تألیف نموده‌اند.
+
'''۲. سید حیدر آملی:'''
  
3- مجاهد شهید سید مصطفی خمینی:مؤلف کتاب «تفسیر القرآن» که تا آیه 42 سوره بقره تفسیر شده می‌باشد.
+
[[سید حیدر آملی]] مؤلف تفسیر «جامع الاسرار».
  
4- شیخ محمد جواد بلاغی (م 1352 ه. ق):مؤلف کتاب «آلاء الرحمن فی
+
'''۳. ملاصدرا:'''
  
تفسیر القرآن» تا آیه 75 نساء.
+
[[ملاصدرا|صدرالمتألهین شیرازی]] (م ۱۰۵۰ هـ.ق) مولف کتاب «[[اسرار الایات (کتاب)|اسرار الآیات]]» و مجموعه تفاسیر با عنوان «[[تفسیر القرآن الکریم (ملاصدرا) (کتاب)|تفسیر القرآن الکریم]]».
  
5- مجاهد نستوه سید محمود طالقانی:مؤلف کتاب «پرتوی از قرآن» در پنج جلد.
+
'''۴. سید هاشم بحرانی:'''
  
6- استاد شهید مرتضی مطهری:نوشته‌های پراکنده در زمینه تفسیر قرآن دارند.
+
[[سید هاشم بحرانی]] (م ۱۱۰۷ هـ.ق) مؤلف [[البرهان (کتاب)|تفسیر برهان]].
  
7- حسین بن احمد حسینی:مؤلف کتاب «تفسیر اثنی عشر» در چهارده جلد.
+
'''۵. فیض کاشانی:'''
  
8- محمد تقی شریعتی:مؤلف کتاب «تفسیر نوین» که تنها به تفسیر جزو آخر قرآن پرداخته است.
+
[[فیض کاشانی|ملا محسن فیض کاشانی]] (م ۱۰۹۱ هـ.ق) مؤلف سه کتاب «[[تفسیر صافی (کتاب)|تفسیر صافی]]»، «[[الأصفى فى تفسيرالقرآن (کتاب)|تفسیر أصفی]]» و «تفسیر مصفّی».
  
9- شیخ جعفر سبحانی:مؤلف کتاب «التفسیر الموضوعی» که چند جلد آن چاپ گردیده.
+
'''۶. عبدعلی عروسی حویزی:'''
  
10- خوئی (سید ابوالقاسم):تفسیر سوره حمد و مقدماتی از علوم قرآنی در کتاب «البیان فی تفسیر القرآن».
+
[[عبدعلی بن جمعه عروسی حویزی]] (م ۱۱۱۲ هـ.ق) مؤلف کتاب «[[نور الثقلین (کتاب)|نور الثقلین]]».
  
11- سید علی نقوی کهنوی:مؤلف کتاب «الفرقان فی تفسیر القرآن» وی از شاگردان شیخ محمد جواد بلاغی بوده است.
+
'''۷. شریف لاهیجی:'''
  
12- سیدعبدالحسین طیب:مؤلف کتاب «اطیب البیان فی تفسیر القرآن».
+
بهاءالدین شریف لاهیجی (م ۱۰۸۸ هـ.ق) مؤلف کتاب معروف به «[[تفسیر شریف لاهیجى (کتاب)|تفسیر لاهیجی]]».
  
13- شیخ یعسوب الدین رستگار:مؤلف کتاب «تفسیر البصائر» از شصت جلد، چهارده جلد آن چاپ شده است.
+
'''۸. مولی محمدرضا نضیری طوسی:'''
  
14- حاج میزا محمد ثقفی تهرانی:مؤلف کتاب «روان جاوید در تفسیر قرآن مجید» در پنج جلد فارسی.
+
مولی محمدرضا نضیری طوسی مؤلف «تفسیر الائمة لهدایة الأمة» که در تاریخ ۱۰۶۷ هـ.ق از تألیف سی جلدش فراغت یافت.
  
15- سید محمد کاظم عصار:مؤلف کتاب «تفسیر القرآن الکریم» در یک جلد.
+
'''۹. میرزا ابراهیم صدر شیرازی:'''
  
16- سید محمد حسین فضل الله:مولف تفسیر «من وحی القرآن».
+
میرزا ابراهیم صدر شیرازی (م ۱۰۰۷ هـ.ق) مؤلف کتاب «العروة الوثقی فی التفسیر».
  
17- سید محمد شیرازی:مولف کتاب «تقریب القرآن الی الاذهان».
+
'''۱۰. قاضی محمدابراهیم:'''
  
18- آیة الله عبدالله جوادی آملی:مؤلف «تفسیر موضوعی قرآن» تاکنون 5 جلد آن چاپ گردیده است.
+
قاضی محمدابراهیم (م ۱۱۶۰ هـ.ق) مؤلف «تفسیر القرآن» به زبان فارسی.
  
درباره آثار تفسیر شیعه دانشمندان در کتاب خود مطالب ارزشمندی را بیان و ثبت فرموده‌اند. نجاشی، اولین کسی است که اسامی مؤلفان شیعه را در باب تفسیر قرآن ثبت کرده است، ابن ندیم نیز، در «فهرست» بسیاری از مفسران شیعه را نام برده است و همچنین، سید حسن صدر در «تأسیس الشیعه» به طبقه بندی مفسران می‌پردازد. و مهمترین از همه کار پر ارزشی است که شیخ آقا بزرگ تهرانی در جلد چهارم کتاب «الذریعة الی تصانیف الشیعة» انجام داده است ایشان در این کتاب گرانبها و بی نظیر بالغ بر چهار صد تفسیر از تألیفات شیعه را ثبت کرده است.
+
'''۱۱. سید عبدالله شُبّر:'''
  
==پانویس==
+
[[سید عبدالله شبر]] (م ۱۲۴۲ هـ.ق) مؤلف تفسیر معروف به «[[تفسير القرآن الكريم (شبر) (کتاب)|تفسیر شُبّر]]».
{{پانویس}}
 
  
==منبع==
+
===مفسران جدید شیعه===
تاريخ تفسير قرآن كريم، حبيب الله جلاليان‌،اسوه‌، تهران‌، 1378،چاپ: چهارم‌، ص 198
+
مشهورترین مفسران شیعه معاصر و تفاسیرشان عبارتند از:
 +
#[[علامه طباطبائی]] (م ۱۴۰۲ هـ.ق): مؤلف کتاب شریف «[[المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب)|المیزان فی تفسیر القرآن]]» این تفسیر ارزشمند در بیست جلد به زبان عربی در زمان حیات مؤلف منتشر گردید.
 +
#آیت الله [[ناصر مکارم شیرازی]] با همراهی چند تن از فضلای [[حوزه علميه قم|حوزه علمیه قم]]: که [[تفسیر نمونه (کتاب)|تفسیر نمونه]] را تألیف نموده‌اند.
 +
#[[سید مصطفی خمينی|سید مصطفی خمینی]]: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن» که تا آیه ۴۲ [[سوره بقره]] تفسیر شده است.
 +
#[[علامه محمد جواد بلاغی|شیخ محمدجواد بلاغی]] (م ۱۳۵۲ هـ.ق): مؤلف کتاب «[[آلاء الرحمن فى تفسير القرآن (کتاب)|آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن]]» تا آیه ۷۵ [[سوره نساء]].
 +
#[[آیت الله طالقانی|سید محمود طالقانی]]: مؤلف کتاب «[[تفسیر پرتوی از قرآن (کتاب)|پرتوی از قرآن]]» در پنج جلد.
 +
#[[شهيد مرتضی مطهرى|شهید مرتضی مطهری]]: نوشته‌های پراکنده در زمینه تفسیر قرآن دارند.
 +
#[[سید عبدالحسین طیب]]: مؤلف کتاب «[[اطیب البیان فی تفسیر القرآن (کتاب)|اطیب البیان فی تفسیر القرآن]]».
 +
#[[سید حسین شاه عبدالعظیمی]]: مؤلف کتاب «[[تفسیر اثنی عشری (کتاب)|تفسیر اثنی عشری]]» در چهارده جلد.
 +
#[[محمد تقی شریعتی|محمدتقی شریعتی]]: مؤلف کتاب «[[تفسیر نوین (کتاب)|تفسیر نوین]]» که تنها به تفسیر جزو آخر [[قرآن]] پرداخته است.
 +
#آیت الله [[جعفر سبحانی]]: مؤلف کتاب «التفسیر الموضوعی» که چند جلد آن چاپ گردیده.
 +
#[[سید ابوالقاسم خویی|سید ابوالقاسم خوئی]]: تفسیر [[سوره حمد]] و مقدماتی از [[علوم قرآنی]] در کتاب «[[البيان فى تفسير القرآن (کتاب)|البیان فی تفسیر القرآن]]».
 +
#محمد صادقى تهرانى (م، ۱۳۹۰ ش): مؤلف کتاب «[[الفرقان فی تفسیر القرآن (کتاب)|الفرقان فی تفسیر القرآن]]».
 +
#شیخ یعسوب الدین رستگار: مؤلف کتاب «تفسیر البصائر» که از شصت جلد، چهارده جلد آن چاپ شده است.
 +
#[[میرزا محمد ثقفی تهرانی]]: مؤلف کتاب «[[تفسیر روان جاوید (کتاب)|روان جاوید در تفسیر قرآن مجید]]» در پنج جلد فارسی.
 +
#سید محمدکاظم عصار: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن الکریم» در یک جلد.
 +
#[[سید محمدحسین فضل الله]]: مؤلف تفسیر «[[تفسير من وحى القرآن (کتاب)|من وحی القرآن]]».
 +
#سید محمد حسینی شیرازی: مؤلف کتاب «[[تقريب القرآن الى الاذهان (کتاب)|تقریب القرآن الی الاذهان]]».
 +
#آیت الله [[عبدالله جوادی آملی]]: مؤلف «[[تفسیر موضوعى قرآن کریم (کتاب)|تفسیر موضوعی قرآن کریم]]» در ۱۸ جلد و «[[تفسیر تسنیم (کتاب)|تفسیر تسنیم]]» در ۸۰ جلد.
 +
 
 +
==پانویس==
 +
{{پانویس}}
 +
==منابع==
 +
*تاريخ تفسير قرآن كريم، حبيب‌الله جلاليان‌، نشر اسوه‌، تهران‌، ۱۳۷۸، چاپ چهارم‌، ص۱۹۸.
 +
{{تفسیر قرآن}}
 +
[[رده:مفسرین قرآن]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۴ مارس ۲۰۲۵، ساعت ۱۳:۳۱

نجاشی اولین کسی است که اسامی مؤلفان شیعه را در باب تفسیر قرآن ثبت کرده است. ابن ندیم نیز در «فهرست» بسیاری از مفسران شیعه را نام برده است و سید حسن صدر در «تأسیس الشیعه» به طبقه‌بندی مفسران می‌پردازد. همچنین شیخ آقا بزرگ تهرانی در جلد چهارم کتاب «الذریعة الی تصانیف الشیعة»، بالغ بر چهارصد تفسیر از تفاسیر شیعه را ثبت کرده است. به اعتقاد شیعه، تعدادی از مفسران در بین صحابه و همچنین جمعی از تابعین، صاحب تفسیر بودند.

طبقات مفسران شیعه

طبقه اول

نخستین گروه مفسران شیعه، تعدادی از صحابه پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و نیز اصحاب ائمه اطهار علیهم السلام هستند که روایات تفسیری را نقل کرده یا ضبط نموده‌اند.

معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

۱. ابن عباس:

عبدالله بن عباس، که از شیعیان و شاگردان امام علی علیه السلام است، در زمان رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله بیش از دوازده یا سیزده سال نداشت[۱] و بیشتر علوم خود را نزد امام علی علیه السلام آموخت.[۲] و در جنگ صفین یکی از فرماندهان ایشان بود.[۳]

ابن قتیبه در تاریخ خود، آخرین سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل کرده است. او می‌گوید: «ابن عباس گفت: خلیل من (رسول خدا صلی الله علیه وآله)، به من خبر داد که دو هجرت می‌کنم، هجرتی با او و هجرتی با علی...». آنگاه گفت: «...خدایا مرا زنده بدار با زندگانی علی علیه السلام و مرا بمیران به مردن علی علیه السلام»؛ سپس چشم از جهان فروبست.[۴]

۲. ابیّ بن کعب:

اُبیّ بن کعب، که «سید القراء» نامیده شده، از نخستین مفسران قرآن است. ابن شحنه در تاریخ خود، او را از جمله کسانی می‌شمرد که در روز سقیفه به جهت پشتیبانی از علی علیه السلام از بیعت با حاکم منتخب امتناع ورزید. ائمه علیهم السلام قرائتش را قرائت اهل بیت دانسته‌اند.[۵]

۳. جابر بن عبدالله انصاری:

جابر بن عبدالله انصاری تا زمان امام محمدباقر علیه السلام، زنده مانده و سلام پیامبر صلی الله علیه وآله را به ایشان رساند. عطیه عوفی از مفسران بنام تابعین و از ملازمان جابر انصاری بوده است. روایت سفر این دو بزرگ جهت زیارت قبر امام حسین علیه السلام در کربلا توسط خود عطیه نقل شده است. جابر در سن ۹۴ سالگی از دنیا رفته است.[۶]

۴. ابن مسعود:

عبدالله بن مسعود، که بنا به گفته سید مرتضی در کتاب «الشافی»، امت اسلام در علم و ایمان بسیار او اتفاق نظر داشته اند. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز او را ستوده است و به حالت پسندیده از دنیا رفته است. ابن مسعود را نیز از معترضان به جریان «سقیفه» شمرده‌اند.[۷]

ابن مسعود از سردمداران علم تفسیر بوده است. بنا به گفته سیوطی، پس از ابن عباس بیشترین تفسیر از او نقل شده است.[۸] مسروق نقل نموده که عبدالله بن مسعود، سوره‌ای را می‌خواند و سپس تمام روز را به تفسیر آن می‌پرداخت.[۹]

خود ابن مسعود می‌گفت که قرآن بر هفت حرف نازل شده است هر کدام از آنها ظاهر و باطنی دارد و علم این ظاهر و باطن، همه نزد علی بن ابی طالب علیه السلام است.[۱۰]

طبقه دوم

این دسته از مفسران که از تابعین هستند، تعدادی مورد اتفاق همه علمای اسلام و برخی تنها در نزد شیعه شهرت دارند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

۱. سعید بن جبیر:

سعید بن جبیر (م ۹۵ هـ.ق) در باب تفسیر قرآن اعلم تابعین است و به علت داشتن عقاید شیعی، بدست حجاج بن یوسف به شهادت رسید. سیوطی در «الاتقان» از قتاده نقل می‌کند که او گفته است: چهار تن از تابعین در تفسیر داناترین هستند و سعید بن جبیر از آن میان اعلم به تفسیر است. قتاده و ابن ندیم، کتاب تفسیر سعید بن جبیر را نقل کرده‌اند.[۱۱]

ابن خلکان می‌گوید: از سعید بن جبیر خواستند کتابی درباره تفسیر بنگارد ولی او نپذیرفت‌.[۱۲] برخی نیز معتقدند که کتاب تفسیری وی، نخستین تألیف در علم تفسیر است.[۱۳]

۲. یحیی بن یعمر:

یحیی بن یعمر برای اولین بار قرآن را نقطه گذاری نمود. او از اعلام شیعه و از تابعین معروف می‌باشد. ابن خلکان او را از علمای بزرگ تفسیر و از مشایخ عبدالله بن اسحاق و از شیعیانی که قائل به برتری اهل بیت علیهم السلام هستند، شمرده است. وی توسط حجاج بن یوسف به خراسان تبعید شد.[۱۴]

۳. طاووس یمانی:

طاووس بن کیسان معروف به یمانی، که با پنجاه تن از صحابه مجالست داشته، ذهبی او را شیخ اهل یمن، ابن حیان او را از بزرگان تابعین و ابن عباس او را از اهل بهشت دانسته‌اند. ابن تیمیه او را اعلم مردم به تفسیر قرآن و ابن قتیبه، او را به شیعه بودن، توصیف نموده است.[۱۵] در ضمن ایشان از اصحاب امام سجاد علیه السلام نیز بشمار آمده است.[۱۶]

۴. ابوصالح میزان بصری:

که از شاگردان ابن عباس بوده، کلبی در تفسیر خود از او بسیار نقل سخن کرده است. شیخ مفید در کتاب «الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة» حدیثی را از طریق ابوصالح از ابن عباس نقل می‌کند و سپس می‌گوید: این حدیث سندش صحیح بوده، راویانش از مردان جلیل القدر می‌باشند.[۱۷]

۵. محمد بن سائب کلبی:

نویسنده کتاب «طبقات المفسرین»، محمد بن سائب کلبی (م ۱۴۶ هـ.ق) را صاحب تفسیر معروف و مؤلف کتاب «ناسخ القرآن و منسوخه» معرفی کرده است. سیوطی نقل می‌کند که کلبی روایات شایسته‌ای دارد به خصوص از ابوصالح؛ و او به تفسیر قرآن معروف بوده در میان تابعین هیچیک تفسیر پربارتر و مفصلتر از تفسیر او نداشته است.[۱۸]

۶. جابر بن یزید جعفی:

جابر بن یزید جعفی (م ۱۲۷ هـ.ق)، از تابعین و اصحاب امام محمدباقر و امام جعفرصادق علیهماالسلام است.

۷. اسماعیل سدی الکبیر:

سیوطی، اسماعیل سدی الکبیر (م ۱۴۵ هـ.ق) را از تابعین شمرده و تفسیر او را «اَمْثَلُ التفسیر»، توصیف کرده است. نجاشی نیز او را از مؤلفان شیعه نام برده است. [۱۹]

طبقه سوم

در طبقه سوم، جمعی از اصحاب ائمه اطهار علیهم السلام، جای دارند که به تفسیر یا تألیف درباره علم تفسیر شهرت یافته‌اند. معروفترین آنان عبارتند از:

۱. ابوحمزه ثمالی:

ابوحمزه ثمالی (م ۱۵۰ هـ.ق) به گفته ابن ندیم، از مؤلفان در تفسیر قرآن و از اصحاب امام سجاد علیه السلام و از افراد مورد اطمینان و موثق است. ثعلبی نیز در تفسیر خود از تفسیر ابوحمزه ثمالی نقل کرده و به آن اعتماد نموده است. و نجاشی، او را از جمله مؤلفان شیعه در تفسیر قرآن دانسته است.[۲۰]

۲. ابان بن تغلب:

ابان بن تغلب (م ۱۴۱ هـ.ق) از اصحاب امام سجاد و امام باقر علیهماالسلام بوده، و صاحب کتاب «معانی القرآن» و «القراءات» می‌باشد.

۳. ابوبصیر اسدی:

ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی (م ۱۴۸ هـ.ق) از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهماالسلام بوده، دارای کتابی درباره تفسیر قرآن است.

۴. حصین بن مخارق:

حُصَین بن مخارق، از جمله اصحاب امام صادق علیه السلام معرفی گردیده است، ابن ندیم او را از قدمای مؤلفان شیعه می‌شمارد.

۵. حسین بن سعید اهوازی:

حسین بن سعید اهوازی از اصحاب امام رضا علیه السلام می‌باشد. در فهرست ابن ندیم در شمار مؤلفان شیعه در تفسیر یاد شده است.

۶. علی بن اسباط:

علی بن اسباط از اصحاب امام رضا علیه السلام بوده و از بزرگان علما در باب تفسیر قرآن و حدیث است.

در کتاب «الفهرست» و «طبقات المفسرین» و «تأسیس الشیعه» و «الذریعه» نام جمعی دیگر از اصحاب ائمه علیهم السلام را در زمره مفسران طبق سوم نوشته‌اند، مانند: وهیب بن حفص، عبدالله بن حباب، احمد بن صبح، علی بن مهزیار، علی بن فضال، عیسی جلودی، حسن بن خالد برقی، احمد بن محمد سیاری.

طبقه چهارم

در این طبقه، آن دسته از مفسران شیعه جای دارند که در زمان نزدیک به زمان ائمه علیهم السلام می‌زیسته‌اند. آنان احادیث راجع به تفسیر قرآن را جمع آوری کرده‌اند و تألیفاتشان به عنوان اولین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود. معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:

۱. علی بن ابراهیم قمی:

علی بن ابراهیم قمی صاحب «تفسیر قمی»، که در آن روایات اهل بیت علیهم السلام را جمع آوری نموده است.

۲. ابن عقده:

احمد بن محمد بن سعید کوفى معروف به «ابن عقده» (م ۳۳۳ ق)، که حافظ سیصد هزار حدیث بوده و کتابی نیز در تفسیر قرآن دارد.

۳. فرات بن ابراهیم کوفی:

فرات بن ابراهیم کوفی صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر فرات».

۴. محمد بن مسعود عیاشی:

محمد بن مسعود عیاشی صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر عیاشی» که فقط یک جلد چاپ شده آن در دسترس است.

۵. ابوالعباس مفسر:

احمد بن حسن معروف به ابوالعباس مفسر، مولف «المصابیح فی ذکر ما نزل من القرآن فی اهل البیت».

۶. محمد بن ابراهیم نعمانی:

محمد بن ابراهیم نعمانی صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر نعمانی». او در تفسیر خود قرآن کریم را به شصت بخش تقسیم نموده است.

۷. ابومحمد جرجانی:

ابومحمد جرجانی که شیخ طوسی در فهرست خود، او را از مؤلفان شیعه و صاحب تفسیر قرآن نام برده است.

۸. محمد بن احمد صابونی:

محمد بن احمد صابونی، مولف کتاب «تفسیر معانی القرآن و تسمیة اصناف کلامه المجید».

۹. محمد بن حسن شیبانی:

محمد بن حسن شیبانی، صاحب تفسیر «نهج البلاغه عن کشف معانی القرآن». سید مرتضی در کتاب «المحکم والمتشابه» از او نقل سخن کرده است.

طبقه پنجم

۱. شیخ مفید:

شیخ مفید (م ۴۰۹ هـ.ق) از علمای بزرگ شیعه، مؤلف کتابهای «البیان فی انواع علوم القرآن»، «الکلام فی دلائل القرآن»، «وجوه اعجاز القرآن»، «النصره فی فضل القرآن»، «البیان فی تألیف القرآن».

۲. ابوالقاسم مغربی:

ابوالقاسم مغربی معروف به وزیر، مؤلف کتاب «خصائص علم القرآن».

۳. محمد بن احمد وزیر:

محمد بن احمد وزیر صاحب کتاب «متشابه القرآن».

۴. ابن شهر آشوب مازندرانی:

ابن شهر آشوب، مؤلف کتابهای «اسباب النزول فی القرآن» و «متشابه القرآن و مختلفه».

۵. ابوالعباس اشبیلی:

ابوالعباس اشبیلی مؤلف کتاب «علوم القرآن».

طبقه ششم

این طبقه عموماً دانشمندان و صاحبنظران هستند و مجموعه‌ای از بهترین کتب تفسیری را بوجود آورده‌اند که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

۱. سید مرتضی علم الهدی:

سید مرتضی (م ۴۳۶ هـ.ق)، صاحب کتاب «امالی» که حاوی تحقیقات ارزنده‌ای در تفسیر قرآن است و کتاب «المحکم والمتشابه».

۲. سید رضی:

سید رضی (م ۴۰۶ هـ.ق) مؤلف کتاب «حقائق التاویل فی متشابه التنزیل» که فقط جلد پنجم آن از اول سوره آل عمران تا اواسط سوره نساء، در دسترس است. کتابهای «المتشابه فی القرآن» و «تلخیص البیان عن مجازات القرآن» از اوست.

۳. شیخ طوسی:

شیخ طوسی معروف به شیخ الطایفه (م ۴۶۰ هـ.ق)، مؤلف «التبیان الجامع لکل علوم القرآن».

۴. ابوالفتوح رازی:

شیخ ابوالفتوح رازی مؤلف کتاب «روض الجنان فی تفسیر القرآن» معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی.

۵. شیخ معزالدین سمان:

مؤلف کتاب «البستان فی تفسیر القرآن».

۶. قطب راوندى:

قطب الدین راوندی مؤلف کتاب «خلاصة التفسیر».

طبقه هفتم

معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

۱. شیخ طبرسی:

شیخ طبرسی (م ۵۴۸ هـ.ق) مؤلف کتاب ارزشمند «مجمع البیان فی تفسیر القرآن».

۲. سید حیدر آملی:

سید حیدر آملی مؤلف تفسیر «جامع الاسرار».

۳. ملاصدرا:

صدرالمتألهین شیرازی (م ۱۰۵۰ هـ.ق) مولف کتاب «اسرار الآیات» و مجموعه تفاسیر با عنوان «تفسیر القرآن الکریم».

۴. سید هاشم بحرانی:

سید هاشم بحرانی (م ۱۱۰۷ هـ.ق) مؤلف تفسیر برهان.

۵. فیض کاشانی:

ملا محسن فیض کاشانی (م ۱۰۹۱ هـ.ق) مؤلف سه کتاب «تفسیر صافی»، «تفسیر أصفی» و «تفسیر مصفّی».

۶. عبدعلی عروسی حویزی:

عبدعلی بن جمعه عروسی حویزی (م ۱۱۱۲ هـ.ق) مؤلف کتاب «نور الثقلین».

۷. شریف لاهیجی:

بهاءالدین شریف لاهیجی (م ۱۰۸۸ هـ.ق) مؤلف کتاب معروف به «تفسیر لاهیجی».

۸. مولی محمدرضا نضیری طوسی:

مولی محمدرضا نضیری طوسی مؤلف «تفسیر الائمة لهدایة الأمة» که در تاریخ ۱۰۶۷ هـ.ق از تألیف سی جلدش فراغت یافت.

۹. میرزا ابراهیم صدر شیرازی:

میرزا ابراهیم صدر شیرازی (م ۱۰۰۷ هـ.ق) مؤلف کتاب «العروة الوثقی فی التفسیر».

۱۰. قاضی محمدابراهیم:

قاضی محمدابراهیم (م ۱۱۶۰ هـ.ق) مؤلف «تفسیر القرآن» به زبان فارسی.

۱۱. سید عبدالله شُبّر:

سید عبدالله شبر (م ۱۲۴۲ هـ.ق) مؤلف تفسیر معروف به «تفسیر شُبّر».

مفسران جدید شیعه

مشهورترین مفسران شیعه معاصر و تفاسیرشان عبارتند از:

  1. علامه طباطبائی (م ۱۴۰۲ هـ.ق): مؤلف کتاب شریف «المیزان فی تفسیر القرآن» این تفسیر ارزشمند در بیست جلد به زبان عربی در زمان حیات مؤلف منتشر گردید.
  2. آیت الله ناصر مکارم شیرازی با همراهی چند تن از فضلای حوزه علمیه قم: که تفسیر نمونه را تألیف نموده‌اند.
  3. سید مصطفی خمینی: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن» که تا آیه ۴۲ سوره بقره تفسیر شده است.
  4. شیخ محمدجواد بلاغی (م ۱۳۵۲ هـ.ق): مؤلف کتاب «آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن» تا آیه ۷۵ سوره نساء.
  5. سید محمود طالقانی: مؤلف کتاب «پرتوی از قرآن» در پنج جلد.
  6. شهید مرتضی مطهری: نوشته‌های پراکنده در زمینه تفسیر قرآن دارند.
  7. سید عبدالحسین طیب: مؤلف کتاب «اطیب البیان فی تفسیر القرآن».
  8. سید حسین شاه عبدالعظیمی: مؤلف کتاب «تفسیر اثنی عشری» در چهارده جلد.
  9. محمدتقی شریعتی: مؤلف کتاب «تفسیر نوین» که تنها به تفسیر جزو آخر قرآن پرداخته است.
  10. آیت الله جعفر سبحانی: مؤلف کتاب «التفسیر الموضوعی» که چند جلد آن چاپ گردیده.
  11. سید ابوالقاسم خوئی: تفسیر سوره حمد و مقدماتی از علوم قرآنی در کتاب «البیان فی تفسیر القرآن».
  12. محمد صادقى تهرانى (م، ۱۳۹۰ ش): مؤلف کتاب «الفرقان فی تفسیر القرآن».
  13. شیخ یعسوب الدین رستگار: مؤلف کتاب «تفسیر البصائر» که از شصت جلد، چهارده جلد آن چاپ شده است.
  14. میرزا محمد ثقفی تهرانی: مؤلف کتاب «روان جاوید در تفسیر قرآن مجید» در پنج جلد فارسی.
  15. سید محمدکاظم عصار: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن الکریم» در یک جلد.
  16. سید محمدحسین فضل الله: مؤلف تفسیر «من وحی القرآن».
  17. سید محمد حسینی شیرازی: مؤلف کتاب «تقریب القرآن الی الاذهان».
  18. آیت الله عبدالله جوادی آملی: مؤلف «تفسیر موضوعی قرآن کریم» در ۱۸ جلد و «تفسیر تسنیم» در ۸۰ جلد.

پانویس

  1. ابن اثیر: اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج۳، ص۱۹۵.
  2. محمد تقی شوشتری: قاموس الرجال، ج۶، ص۲۸.
  3. اسدالغابة، ج۳، ص۱۹۴.
  4. سید حسن صدر: تأسیس الشیعة، ص۳۲۲.
  5. همان مدرک، ص۳۲۴.
  6. اسدالغابة، ج۱، ص۲۵۸.
  7. محمدتقی شوشتری: قاموس الرجال، ج۶، ص۱۳۶ و ۱۴۰.
  8. جلال الدین سیوطی: الاتقان، ج۲، ص۱۸۷.
  9. محمدحسین ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۸۶.
  10. ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۱۸۷؛ سیوطی، الاتقان، ص۱۸۷.
  11. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.
  12. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.
  13. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.
  14. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص۶۶.
  15. ابن قتیبه: معارف، ص۳۰۶.
  16. سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص۳۲۵.
  17. مدرک قبل.
  18. سیوطی: الاتقان، ج۲، ص۱۸۹.
  19. تأسیس الشیعه، صدر، ص۳۲۶.
  20. رجال نجاشی.

منابع

  • تاريخ تفسير قرآن كريم، حبيب‌الله جلاليان‌، نشر اسوه‌، تهران‌، ۱۳۷۸، چاپ چهارم‌، ص۱۹۸.
***
تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن: تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات: اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:

تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)

روشهای تفسیری قرآن:
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: