ابان بن تغلب

«ابان بن تغلب بن رباح» (م، ۱۴۱ ق)، فقیه اصولی، ادیب لغوی، مفسر، قاری و محدث مشهور شیعه در قرن دوم قمری است. ابان بن تغلب، محضر سه امام معصوم (امام سجاد، امام باقر و امام صادق علیهم‌السلام) را درک کرد و علوم متداول آن زمان و احادیث بسیاری از این سه بزرگوار فراگرفت.

ولادت و نسب

از تاریخ دقیق تولد و زادگاه «ابان بن تغلب بن رباح جریری» اطلاعی نداریم ولی از آن جا که به "کوفی" ملقب است احتمالا او در کوفه به دنیا آمده و بیشتر سال‌های عمرش را آنجا گذرانده است. نسب کامل او چنین است: أبان بن تغلب بن رباح (ریاح) أبو سعید البکری الجریری، مولى بنی جریر بن عبادة بن ضبیعة بن قیس بن ثعلبة بن عکاشة ابن صعب بن صعب بن علی بن بکر بن وائل.

بعضی از مآخذ، کنیه او را "ابو امیمه" و "ابو سعد" و "ابن سعید" نیز گفته‌اند. همچنین او را به سبب این که از موالی "بنی جریر بن عباده" بوده، "جریری" و به علت این که نسبت او به "بکر بن وائل" جد بزرگ این خاندان می‌‌رسد، "بکری" می گویند.

تحصیل دانش

ابان بن تغلب به برکت تلمذ در محضر ائمه علیهم السلام در قرآن و حدیث، فقه، ادب، لغت و نحو، صاحب‌نظر بود. وی در مکتب امام صادق علیه السلام، به مقام و منزلت والایی رسید؛ آن چنان که به کثرت روایت از امام صادق علیه السلام معروف بود، زیرا تنها از آن حضرت سی هزار حدیث روایت کرده است. چون در آن زمان بر اثر آشنایی مسلمانان با فرهنگ و معارف اقوام دیگر، جدال‌های فکری و اعتقادی زیادی در موضوعات دینی به وجود آمده بود و فرقه های گوناگونی با مبانی فکری خود به آراء فقهی و کلامی ‌‌برخاسته‌اند، لذا ابان با اتکا به آموزش‌های اهل بیت علیهم‌السلام از تشیع دفاع و در تبلیغ آن بسیار کوشش می‌‌کرد.

علاوه بر امامان، بعضی دیگر از مشایخ حدیث ابان بن تغلب عبارتند از: انس بن مالک، محمد بن منکدر، سماک بن حرب، ابراهیم نخعی، عطیة بن سعد عوفی، فضیل بن عمرو و...

او همچنین علم قرائت قرآن را از عاصم بن ابی النجود و سلیمان اعمش و صلحة بن مصرف یاد گرفت و یکی از سه نفری بود که توانست تمام قرآن را از "اعمش" یاد بگیرد. وی در این فن از افراد برجسته و ممتاز و از قاریان بزرگی بود که خودش، به روش خاصی قرآن را قرائت می‌‌کرد.

راویانی که از او روایت کرده‌اند را حدود پنجاه نفر ذکر کرده اند که برخی از آن‌ها عبارتند از: حماد بن زید، ابن ابی عمیر، ابن ابی نجران، ابان بن عثمان، عبداللّٰه بن سنان، عبدالله بن مسکان، سعید بن بشیر، عبدالله بن مبارک، ابو جمیله، سعید بن ابی‌جهم و اصحاب سنن اربعه.

ابان در نظر امامان و عالمان

امام محمدباقر علیه السلام در زمانی که در مدینه بودند به ابان تغلب فرمود: در مسجد مدینه بنشین و برای مردم در مسائل دینی فتوا بده. من دوست دارم افرادی مثل تو در میان شیعیانم دیده شوند. امام باقر علیه السلام همچنین فرمود: در میان اصحاب ما، ابان بن تغلب، ثقه و جلیل القدر و صاحب منزلتی عظیم است.

امام صادق علیه السلام نیز به ابان فرمود: با اهل مدینه مناظره کن، چرا که من دوست دارم مثل تو از راویان حدیث و اصحاب من باشند. آن حضرت، یکبار او را برای مناظره با یک مدعی، انتخاب کرد و هر وقت که وی بر امام صادق وارد می‌‌شد، حضرت برمی‌‌خاست و با او مصافحه و معانقه می‌‌کرد و دستور می‌‌داد تا بالشی برای او اضافه کنند و با تمام وجود، به او اقبال می‌‌نمود.

در حدیث دیگری امام صادق علیه السلام فرمود: «اَبان، ۳۰ هزار حدیث از من شنیده است. آنها را از او روایت کنید». ایشان به سلیم بن ابی حیه نیز توصیه فرمود: «نزد اَبان برو که او از من احادیث بسیاری شنیده است».

عالمان رجال شیعه مانند شیخ طوسی و علامه حلی، او را محدّثی جلیل القدر، عظیم المنزله و قابل اعتماد، توصیف کرده اند. نجاشى روایت نموده که: هرگاه ابان به مدینه مى رفت، خلایق به جهت استماع حدیث و استفاده مسائل به او هجوم مى آوردند چنان که غیر ستون مسجد که جهت او آن را خالى مى گذاشتند دیگر جایى خالى نمى ماند.

محققان رجالی اهل سنت مانند احمد بن حنبل، ابوحاتم و احمد بن شعیب نسائى نیز موثق بودن او را تایید کرده‌اند.

آثار و تألیفات

از ابان بن تغلب، بیش از ۱۳۰ روایت در کتب اربعه شیعه، در موضوعات مختلف فقهی و اعتقادی و اخلاقی - که بیشتر آنها به فروعات فقهی مربوط اند - نقل شده و نیز حدود صد روایت در منابع حدیثی اهل سنّت از وی گزارش شده است.

از ابان، کتاب هایی در علوم مختلف اسلامی به ثبت رسیده، از جمله:

• ۱- کتاب «الغریب فی القرآن» که اولین اثر در نوع و موضوع خود می‌‌باشد که در لغت و تفسیر، مهم است. در این کتاب، شواهد شعری از اشعار عرب برای قرآن کریم آورده است. وی در بیان و شرح الفاظ غریب قرآن، به شواهدی استناد کرده که خود از عرب، شنیده بوده است.
• ۲- کتاب قرائة مفردة.

• ۳- کتاب «الفضائل».
• ۴- من الاُصول فی الروایة علی مذهب الشیعة.

• ۵- کتاب «صفین»، نام این کتب در فهارس نیامده است.

نکته: عبدالرحمن بن محمد ازدی کوفی کتاب ابان بن تغلب و محمد بن سائب کلبی و عطیه بن حارث را با هم جمع و در یک کتاب واحد قرار داد که در آن موارد اتفاق و اختلاف اقوال روشن است. از این رو گاهی از کتاب ابان، منفرداً و گاهی مشترکاً نقل شده است.

وفات

ابان بن تغلب در سال ۱۴۱ هـ.ق در حیات امام جعفر صادق علیه السلام در شهر کوفه وفات نمود. امام صادق علیه السلام قبلا ابان را از رحلتش خبر داده بود و چون خبر وفات او به آن حضرت رسید، رحمت بر او فرستادند و فرمودند که موت ابان دل مرا به درد آورد.

منابع

• منتهی الآمال، شیخ عباس قمی، باب نهم: در تاریخ حضرت صادق علیه السلام.
• امام شناسی، سید محمدحسین حسینی تهرانی، ج ۱۶.
• معجم الادباء، یاقوت حموی، ج ۱.
• دائرةالمعارف تشیع.
• شناخت نامه حدیث، محمد محمدی ری‌شهری، ج ۳ ص ۴۲-۴۳.
• من رواة الحدیث، شیخ امجد الجنابی، سایت النجف الأشرف، بازیابی: ۳ مهرماه ۱۳۹۲.