مفسرین شیعه

درباره آثار تفسیری شیعه دانشمندان در کتاب خود مطالب ارزشمندی را بیان و ثبت فرموده‌اند. نجاشی اولین کسی است که اسامی مؤلفان شیعه را در باب تفسیر قرآن ثبت کرده است، ابن ندیم نیز در «فهرست» بسیاری از مفسران شیعه را نام برده است و همچنین، سید حسن صدر در «تأسیس الشیعه» به طبقه بندی مفسران می‌پردازد. و مهمترین از همه کار پرارزشی است که شیخ آقا بزرگ تهرانی در جلد چهارم کتاب «الذریعة الی تصانیف الشیعة» انجام داده است، ایشان در این کتاب گرانبها و بی نظیر بالغ بر چهارصد تفسیر از تألیفات شیعه را ثبت کرده است.

طبقه بندی مفسرین شیعه

نخستین گروه مفسران شیعه، تعدادی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام هستند که روایات تفسیری را نقل کرده یا ضبط نموده‌اند. به اعتقاد شیعه، تعدادی از مفسران در بین صحابه مانند: ابن عباس، ابن مسعود، ابی بن کعب، جابر بن عبدالله انصاری و همچنین جمعی از تابعین مانند: سعید بن جبیر، یحیی بن یعمر، ابوصالح میزان بصری، طاووس بن کیسان معروف به یمانی، محمد بن سائب کلبی، جابر بن یزید جعفی، اسماعیل سدی کوفی، ابوحمزه ثمالی و نیز جمعی دیگر که از علما و مفسران شیعه می‌باشند.

طبقه اول:

معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

1- ابن عباس:

که از شیعیان و شاگردان امام علی علیه السلام است. در زمان رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله بیش از دوازده یا سیزده سال نداشت. بیشتر علوم خود را نزد علی علیه السلام آموخت. و در جنگ صفین یکی از فرماندهان ایشان بود.

ابن قتیبه در تاریخ خود، آخرین سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل کرده است. او می‌گوید: «ابن عباس گفت: خلیل من رسول خدا صلی الله علیه و آله، به من خبر داد که دو هجرت می‌کنم، هجرتی با او و هجرتی با علی...». آنگاه گفت: «...خدایا مرا زنده بدار با زندگانی علی علیه السلام و مرا بمیران به مردن علی علیه السلام»؛ سپس چشم از جهان فروبست.

2- ابی بن کعب:

که «سید القراء» نامیده شده است. از نخستین مفسران قرآن است و از جمله آن دوازده تن از صحابیان است که در جریان سقیفه معترض بودند. ابن شحنه در تاریخ خود او را از جمله کسانی می‌شمرد که در روز سقیفه به جهت پشتیبانی از علی علیه السلام از بیعت با حاکم منتخب امتناع ورزید، ائمه علیهم السلام قرائتش را قرائت اهل بیت دانسته‌اند.

3- جابر بن عبدالله انصاری:

او تا زمان امام محمدباقر علیه السلام، زنده مانده و سلام پیامبر صلی الله علیه و آله را به ایشان رساند. عطیه، از مفسران بنام تابعین از ملازمان جابر بن عبدالله انصاری بوده است. روایت سفر این دو بزرگ جهت زیارت قبر امام حسین علیه السلام توسط خود عطیه نقل شده است. جابر در سن 94 سالگی از دنیا رفته است.

4- عبدالله بن مسعود:

که بنا به گفته سید مرتضی در کتاب الشافی امت اسلام در علم و ایمان بسیار او اتفاق نظر داشته، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز او را ستوده است و به حالت پسندیده از دنیا رفته است؛ ابن مسعود را نیز از معترضان به «سقیفه» شمرده‌اند.

ابن مسعود از سردمداران علم تفسیر بوده، بنا به گفته سیوطی پس از ابن عباس بیشترین تفسیر از او نقل شده است. مسروق نقل نموده که عبدالله بن مسعود، سوره‌ای را می‌خواند و سپس تمام روز را به تفسیر آن می‌پرداخت.

خود ابن مسعود می‌گفت که قرآن بر هفت حرف نازل شده است هر کدام از آنها ظاهر و باطنی دارد و علم این ظاهر و باطن، همه نزد علی بن ابی طالب علیه السلام است.

طبقه دوم:

این دسته از مفسران که از تابعین هستند، تعدادی مورد اتفاق همه علمای اسلام و برخی تنها در نزد شیعه شهرت دارند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

1- سعید بن جبیر (م 95 هـ.ق):

که در باب تفسیر اعلم تابعین است و به علت داشتن عقاید شیعی، بدست حجاج به شهادت رسید. سیوطی در اتقاق از قتاده نقل می‌کند که او گفته است: چهار تن از تابعین در تفسیر داناترین هستند و سعید بن جبیر از آن میان اعلم به تفسیر قرآن است. قتاده و ابن ندیم، کتاب تفسیر سعید بن جبیر را نقل کرده‌اند.

ابن خلکان می‌گوید: از سعید بن جبیر خواستند کتابی درباره تفسیر بنگارد ولی او نپذیرفت‌. گروهی نیز معتقدند که کتاب تفسیری وی، نخستین تألیف در علم تفسیر است.

2- یحیی بن یعمر:

که برای اولین بار قرآن را نقطه گذاری نمود. او از اعلام شیعه و از تابعین معروف می‌باشد. ابن خلکان او را از علمای بزرگ تفسیر و از مشایخ عبدالله بن اسحاق و از شیعیانی که قائل به برتری اهل بیت علیهم السلام هستند، شمرده شده است. وی توسط حجاج به خراسان تبعید شد.

3- طاووس بن کیسان یمانی:

که با پنجاه تن از صحابه مجالست داشته، ذهبی او را شیخ اهل یمن، ابن حیان او را از بزرگان تابعین و ابن عباس او را از اهل بهشت دانسته‌اند. ابن تیمیه او را اعلم مردم به تفسیر قرآن و ابن قتیبه، او را به شیعه بودن، توصیف نموده. در ضمن ایشان از اصحاب امام سجاد علیه السلام نیز بشمار آمده است.

4- ابوصالح میزان بصری:

که از شاگردان ابن عباس بوده، کلبی در تفسیر خود از او بسیار نقل سخن کرده است. شیخ مفید در کتاب «الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة» حدیثی را از طریق ابوصالح از ابن عباس نقل می‌کند و سپس می‌گوید: این حدیث سندش صحیح بوده، راویانش از مردان جلیل القدر می‌باشند.

5- محمد بن سائلب کلبی (م 146 هـ.ق):

نویسنده کتاب «طبقات المفسرین» او را صاحب تفسیر معروف و مؤلف کتاب «ناسخ القرآن و منسوخه» معرفی کرده است. سیوطی نقل می‌کند که کلبی روایات شایسته‌ای دارد به خصوص از ابوصالح؛ و او به تفسیر قرآن معروف بوده در میان تابعین هیچیک تفسیر پربارتر و مفصلتر از تفسیر او نداشته است.

6- جابر بن یزید جعفی (م 127 هـ.ق):

وی از تابعین و اصحاب امام محمدباقر و امام جعفرصادق علیهماالسلام است.

7- اسماعیل سدی الکبیر (م 145 هـ.ق):

سیوطی او را از تابعین شمرده. تفسیر او را اَمْثَلُ التفسیر، توصیف کرده است. نجاشی نیز او را از مؤلفان شیعه نام برده است.

طبقه سوم:

در این طبقه، جمعی از اصحاب ائمه علیهم السلام، جای دارند که به تفسیر یا تألیف درباره علم تفسیر شهرت یافته‌اند.

معروفترین آنان عبارتند از:

1- ابوحمزه ثمالی (م 150 هـ.ق):

ابن ندیم او را از مؤلفان در تفسیر قرآن و از اصحاب امام سجاد علیه السلام و از افراد مورد اطمینان (=ثقه) برشمرده است. ثعلبی نیز در تفسیر خود از تفسیر ابوحمزه ثمالی نقل کرده و به آن اعتماد نموده است. نجاشی، او را از جمله مؤلفان شیعه در تفسیر قرآن دانسته است.

2- ابان بن تغلب (م 141 هـ.ق):

از اصحاب امام سجاد و امام باقر علیهماالسلام بوده، صاحب کتاب «معانی القرآن» و «القراءات» می‌باشد.

3- ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی (م 148 هـ.ق):

از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهماالسلام بوده، دارای کتابی درباره تفسیر قرآن است.

4- حصین بن مخارق:

از جمله اصحاب امام صادق علیه السلام معرفی گردیده است، ابن ندیم او را از قدمای مؤلفان شیعه می‌شمارد.

5- حسین بن سعید:

از اصحاب امام رضا علیه السلام می‌باشد. در فهرست ابن ندیم در شمار مؤلفان شیعه در تفسیر یاد شده است.

6- علی بن اسباط:

از اصحاب امام رضا علیه السلام بوده از بزرگان علما در باب تفسیر قرآن و حدیث است. در کتاب «الفهرست» و «طبقات المفسرین» و «تأسیس الشیعه» و «الذریعه» نام جمعی دیگر از اصحاب ائمه علیهم السلام را در زمره مفسران نوشته‌اند. مانند: وهیب بن حفص، عبدالله بن حباب، احمد بن صبح، علی بن مهزیار، علی بن فضال، عیسی جلودی، حسن بن خالد برقی، احمد بن محمد سیاری.

طبقه چهارم:

در این طبقه، آن دسته از مفسران شیعه جای دارند که در زمان نزدیک به زمان ائمه علیهم السلام می‌زیسته‌اند. آنان احادیث راجع به تفسیر قرآن را جمع آوری کرده‌اند و تألیفاتشان به عنوان اولین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود.

معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:

1. علی بن ابراهیم قمی: صاحب تفسیر معروف که در آن روایات اهل بیت علیهم السلام را جمع آوری نموده است.
2. ابن عقده: حافظ معروف که حافظ سیصد هزار حدیث بوده و کتابی نیز در تفسیر قرآن دارد.
3. فرات بن ابراهیم کوفی: صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر فرات».
4. محمد بن مسعود عیاشی: صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر عیاشی» که فقط یک جلد چاپ شده آن در دسترس است.
5. احمد بن حسن: معروف به ابوالعباس مفسر، مولف «المصابیح فی ذکر ما نزل من القرآن فی اهل البیت».
6. محمد بن ابراهیم نعمانی: صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر نعمانی». او در تفسیر خود قرآن کریم را به شصت بخش تقسیم نموده است.
7. ابومحمد جرجانی: که شیخ طوسی در فهرست خود، او را از مؤلفان شیعه و صاحب تفسیر قرآن نام برده است.
8. محمد بن احمد صابونی: مولف کتاب «تفسیر معانی القرآن و تسمیة اصناف کلامه المجید».
9. محمد بن حسن شیبانی: صاحب تفسیر «نهج البلاغه عن کشف معانی القرآن». سید مرتضی در کتاب «المحکم والمتشابه» از او نقل سخن کرده است.

طبقه پنجم:

1- شیخ مفید (م 409 هـ.ق):

مؤلف کتاب «البیان فی انواع علوم القرآن».

2- ابوالقاسم مغربی:

معروف به وزیر، مؤلف کتاب «خصائص علم القرآن».

3- محمد بن احمد وزیر:

صاحب کتاب «متشابه القرآن».

4- شیخ رشید الدین:

معروف به ابن شهر آشوب، مؤلف کتابهای «اسباب النزول فی القرآن» و «متشابه القرآن».

5- ابوالعباس اشبیلی:

مؤلف کتاب «علوم القرآن».

طبقه ششم:

این طبقه عموماً دانشمندان مختلف، صاحبنظران هستند و مجموعه‌ای از بهترین کتب تفسیری را بوجود آورده‌اند که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

1- سید مرتضی علم الهدی (م 436 هـ.ق):

کتاب «امالی» که حاوی تحقیقات ارزنده‌ای در تفسیر قرآن است و کتاب «المحکم والمتشابه» از اوست.

2- سید رضی:

مؤلف کتاب «حقائق التنزیل و دقائق التأویل» که فقط جلد پنجم آن از اول سوره آل عمران تا اواسط سوره نساء، در دسترس است. کتابهای «المتشابه فی القرآن» و «المجازات القرآنیة» از اوست.

3- شیخ الطایفه، ابوجعفر طوسی (م 460 هـ.ق):

مؤلف «التبیان الجامع لکل علوم القرآن».

4- شیخ ابوالفتوح رازی:

مؤلف کتاب «روض الجنان فی تفسیر القرآن» معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی.

5- امین الدین طبری:

مؤلف کتابهای، مجمع البیان فی ت القرآن، الوسیط فی علوم القرآن، مجمع الجوامع است.

6- شیخ معزالدین سمان:

مؤلف کتاب «البستان فی تفسیر القرآن».

7- قطب الدین راوندی:

مولف کتاب «خلاصة التفسیر».

طبقه هفتم:

معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

1- شیخ طبرسی (م 548 هـ.ق):

مؤلف کتاب ارزشمند «مجمع البیان فی تفسیر القرآن».

2- سید حیدر آملی:

مؤلف «جامع الاسرار».

3- صدرالمتألهین شیرازی (م 1050 هـ.ق):

مولف کتاب «اسرار الآیات» و مجموعه تفاسیر.

4- سید هاشم بحرانی (م 1107 هـ.ق):

مؤلف تفسیر برهان.

5- ملا محسن فیض کاشانی (م 1091 هـ.ق):

مؤلف سه کتاب «تفسیر صافی»، «تفسیر اصفی» و «تفسیر مصفی».

6- شیخ عبدعلی حویزی شیرازی (م 1112 هـ.ق):

مؤلف کتاب «نور الثقلین».

7- بهاءالدین شریف لاهیجی (م 1806 هـ.ق):

مؤلف کتاب معروف به «تفسیر لاهیجی».

8- سید عبدالله شبر (م 1242 هـ.ق):

مؤلف تفسیر معروف به «تفسیر شبر».

9- مولی محمدرضا نضیری طوسی:

مؤلف «تفسیر الائمة لهدایة الامة» که در تاریخ 1067 هـ.ق از تألیف سی جلدش فراغت یافت.

10- میرزا ابراهیم صدر شیرازی (م 1007 هـ.ق):

مؤلف کتاب «العروة الوثقی فی التفسیر».

11- قاضی محمدابراهیم (م 1160 هـ.ق):

مؤلف «تفسیر القرآن» به زبان فارسی.

مفسران جدید شیعه:

1. علامه طباطبائی (سید محمدحسین) قدس سره: (م 1402 هـ.ق) مؤلف کتاب شریف «المیزان فی تفسیر القرآن» این تفسیر ارزشمند در بیست جلد به زبان عربی در زمان حیات مؤلف منتشر گردید.
2. چند تن از فضلای حوزه علمیه قم: که تفسیر نمونه را تألیف نموده‌اند.
3. مجاهد شهید سید مصطفی خمینی: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن» که تا آیه 42 سوره بقره تفسیر شده است.
4. شیخ محمدجواد بلاغی (م 1352 هـ.ق): مؤلف کتاب «آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن» تا آیه 75 سوره نساء.
5. مجاهد نستوه سید محمود طالقانی: مؤلف کتاب «پرتوی از قرآن» در پنج جلد.
6. استاد شهید مرتضی مطهری: نوشته‌های پراکنده در زمینه تفسیر قرآن دارند.
7. حسین بن احمد حسینی: مؤلف کتاب «تفسیر اثنی عشری» در چهارده جلد.
8. محمدتقی شریعتی: مؤلف کتاب «تفسیر نوین» که تنها به تفسیر جزو آخر قرآن پرداخته است.
9. شیخ جعفر سبحانی: مؤلف کتاب «التفسیر الموضوعی» که چند جلد آن چاپ گردیده.
10. سید ابوالقاسم خوئی: تفسیر سوره حمد و مقدماتی از علوم قرآنی در کتاب «البیان فی تفسیر القرآن».
11. سید علی نقوی کهنوی: مؤلف کتاب «الفرقان فی تفسیر القرآن» وی از شاگردان شیخ محمدجواد بلاغی بوده است.
12. سید عبدالحسین طیب: مؤلف کتاب «اطیب البیان فی تفسیر القرآن».
13. شیخ یعسوب الدین رستگار: مؤلف کتاب «تفسیر البصائر» از شصت جلد، چهارده جلد آن چاپ شده است.
14. حاج میرزا محمد ثقفی تهرانی: مؤلف کتاب «روان جاوید در تفسیر قرآن مجید» در پنج جلد فارسی.
15. سید محمدکاظم عصار: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن الکریم» در یک جلد.
16. سید محمدحسین فضل الله: مولف تفسیر «من وحی القرآن».
17. سید محمد شیرازی: مولف کتاب «تقریب القرآن الی الاذهان».
18. آیت الله عبدالله جوادی آملی: مؤلف «تفسیر موضوعی قرآن» (تفسیر تسنیم) تاکنون 5 جلد آن چاپ گردیده است.

منبع

• تاريخ تفسير قرآن كريم، حبيب الله جلاليان‌، اسوه‌، تهران‌، 1378، چاپ: چهارم‌، ص198.

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی