البیان فی تفسیر القرآن (کتاب)
 | |
| نویسنده | سیدابوالقاسم خویی |
| موضوع | علوم قرآنی/تفسیر |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
|
| |
«البیان فی تفسیر القرآن»، تألیف فقیه شیعی معاصر، آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی (متوفی ۱۳۷۱ ش)، کتابی مهم در تفسیر و علوم قرآنی است. این کتاب مشتمل است بر برخی مباحث علوم قرآنی از جمله اعجاز قرآن، تحریف، نسخ و نیز تفسیر سوره حمد.
مؤلف
سید ابوالقاسم موسوی خوئی (۱۳۱۷-۱۴۱۳ ق)، مفسر، فقیه، رجالی و مرجع تقلید شیعه و از شاگردان علمای بزرگی چون شیخ الشریعه اصفهانی، آقا ضیاءالدین عراقی، شیخ محمدحسین نائینی و شیخ محمدجواد بلاغی است. او از اساتید سرشناس حوزه علمیه نجف بود و شاگردان برجسته ای از جمله سید محمدباقر صدر و میرزا جواد تبریزی را تربیت نمود.
آیت الله خویی خدمات ارزشمندی در جهت گسترش اسلام و احداث مراکز مهم اسلامی و تبلیغی در نقاط مختلف جهان در کارنامه خود داشت.
از ایشان علاوه بر «البیان فی تفسیر القرآن»، آثار علمی ارزشمندی از جمله مجموعه ۲۳ جلدی معجم رجال الحدیث، محاضرات فى اصول الفقه، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، مستند العروة الوثقى و مصباح الاصول، به یادگار مانده است.
معرفی کتاب
این مجموعه در واقع حاصل درسهای آیت‌الله خویی در حوزه علمیه نجف می‌باشد. علی رغم خواسته و هدف مؤلف در ارائه تفسیر سوره های دیگر قرآن، «البیان» تنها مشتمل بر تفسیر سوره حمد است.
تأثیر این کتاب در حوزه علوم قرآنی به ویژه در بحث تحریف ناپذیری قرآن کریم بسیار بارز است، تا جایی که برخی آثار، نوعی ملخص یا مبسوط «البیان» به شمار می روند. توجه عالمان و قرآن پژوهان اهل سنت نیز نشانه دیگری از گستره حضور این اثر است.
محتوای کتاب
مؤلف در آغاز به اجمال از شیوه تفسیر خود سخن گفته، سپس در فصل نخست با عنوان «فضل قرآن» جایگاه قرآن را در پرتو آیات آشکار ساخته و بر لزوم تدبر در آن تأکید کرده است. در فصل دوم در بحث از «اعجاز قرآن» به تبیین لغوی اعجاز، معنای اصطلاحی آن و فرق آن با سحر پرداخته است.
بحث قرائت که از پیشینه ای کهن و اهمیتی ویژه برخوردار است، به تفصیل در «البیان» مطرح شده است. مؤلف به جایگاه قرائت در آرای قرآن پژوهان اشاره می کند و با تصریح به عدم تواتر قرائت های هفتگانه می گوید: عدم تواتر قرائت ها سخنی مشهور در میان شیعه است.
مهمترین بحث البیان، بحث «تحریف ناپذیری» قرآن کریم است. مؤلف تحریف را معنی کرده، انواع و ابعاد آن را نمایانده و محل نزاع بحث را روشن کرده است. وی در اثبات تحریف ناپذیری قرآن به آیات قرآن، سنت، روایات فضائل سوره ها و فضیلت قرائت قرآن استناد کرده است. افزون بر اینها به لحاظ تاریخی و با توجه به واقع زندگانی مسلمانان، وقوع تحریف را غیرممکن دانسته است.
همچنین مؤلف به بحث از جمع قرآن پرداخته و پس از نقد و بررسی روایتها و تحلیل ابعاد بحث و فرضهای مختلف آن، به نتیجه رسیده است که قرآن به همین صورت کنونی به روزگار رسول اکرم جمع بوده است.
مؤلف پس از اثبات سلامت، استواری و وحیانی بودن قرآن، به بحث «حجیّت ظواهر» آن می پردازد و برای اثبات آن به دلایل عقلی، قرآنی و روایی استناد می کند.
مؤلف در ادامه به بحث از «نسخ» می پردازد و از یک سو اصل آن را می پذیرد و از سوی دیگر با بررسی اهم مصادیق آن و نقد و ردّ باورهای قرآن پژوهان، در آخر فقط منسوخ بودن یک آیه یعنی «آیه نجوی» (سوره مجادله، ۱۲) را پذیرفته است. مؤلف در پی بحث از نسخ به بداء هم پرداخته و دیدگاه شیعه را در این باره باز گفته است.
مبحث اصول تفسیر از دیگر بحثهای کتاب است که مؤلف در آن تکیه بر دیدگاه مفسران را در تفسیر نااستوار می داند و بر استناد به ظواهر کتاب با توجه دقیق به معانی واژگان در ادب عربی و خردورزی تأکید می کند و برای روایات صحیح در تبیین آیات جایگاه ویژه ای قایل می شود و اشکالهای پذیرفتن خبر واحد در تفسیر و حجیت آن را پاسخ می گوید.
«حدوث یا قدم قرآن» که از نزاعهای کهن معتزله و اشاعره است، بحث پایانی بخش علوم قرآنی این کتاب است. مؤلف آن را از بحثهای دخیل در فرهنگ اسلامی دانسته و از جمله آثار ورود بحثهای فلسفه یونان در حوزه فرهنگ اسلامی تلقی می کند. وی در این بحث به نقد دیدگاه اشاعره پرداخته، دیدگاه معتزله و شیعه را در حدوث کلام الهی استوار می داند.
تفسیر سوره حمد، بخش پایانی کتاب است که مؤلف در پرتو توجه به قرآن و سنت و تأمل در لغت و ادب عربی آیات را تفسیر کرده است. بحث لغوی کلمه «عبادت» و بحث فقهی واژه «بسمله» از جمله بحثهای سودمند و راهگشای کتاب است. بینش فقهی و دقتهای اصولیِ مؤلف در جای جای تفسیرِ وی آشکار است.
در تعلیقات این اثر از حدیث ثقلین، ترجمه قرآن، جبر و اختیار، شفاعت و مانند آن بحث شده است.
مؤلف البیان در بحثهای مقدماتی و نیز در تفسیر سوره حمد، آشکارا از بحثهای کلامی استادش علامه بلاغی در «آلاءالرحمن» اثر پذیرفته است.
ترجمه‌های کتاب
«البیان» بار نخست در ۱۳۷۵ ش. در نجف به چاپ رسید. هاشم هاشم‌زاده هریسی و محمدصادق نجمی آن را با عنوانِ «بیان در علوم و مسائل کلی قرآن» به فارسی ترجمه کرده اند. ترجمه کاملی از آن نیز به زبان اردو به مترجمیِ محمد شفاء نجفی در ۱۴۱۰ ق. در اسلام آباد به چاپ رسیده است.
همچنین دو فصل «جمع و تدوین قرآن» و «مصونیت قرآن از تحریف» توسط اصغرعلی جعفر در ۱۹۸۷ م. به انگلیسی منتشر شده است. فصل «حجیّت ظواهر قرآن» نیز به ترجمه مجاهد حسین در مجله التوحید در ۱۹۸۹ م. منتشر شده است. انتشارات دانشگاه آکسفورد هم ترجمه انگلیسی کاملی از البیان به قلمِ عبدالعزیز ساشادینا در ۱۹۹۸ م. منتشر کرده است.
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، "البیان فی التفسیر القرآن"، محمدعلی مهدوی راد، تاریخ بازیابی: ۵ آبان ۱۳۹۲.
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
