مجمع البحرین (کتاب)
«مَجمع البَحرَین» تألیف فخرالدين طريحى (م، ۱۰۸۵ ق)، کتابی است که به معناشناسی لغات دشوار قرآن و احادیث اهل بيت عليهم‌السلام می‌پردازد. این کتاب علاوه بر معانى واژه‌های آیات و روایات، شامل مباحث تفسیرى، اعتقادی، فقهى، اخلاقى، سخنان بزرگان و مطالب فراوان دیگرى نیز هست.
 | |
| نویسنده | فخرالدين طريحى |
| موضوع | واژه‌نامه زبان عربی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 6 |
| تحقيق | احمد الحسينی |
|
| |
مؤلف
فخرالدین بن محمد طریحی (۹۷۹-۱۰۸۵ ق)، فقیه، محدث، لغوی و رجالی بزرگ امامیه در قرن یازدهم هجری، در محله «آل طریح» نجف اشرف به دنیا آمد.
علامه طریحی در طول زندگی پربار خود علاوه بر خدمات بسیار ارزنده فرهنگی و اجتماعی به جهان اسلام، دانشمندان و محققان بسیاری را تربیت کرد که از آن جمله، علامه مجلسی، سید هاشم بحرانی، شیخ حر عاملی و سید نعمة‌الله جزائری هستند. بسیاری طریحی را ستوده‌اند، تا آنجا که عبدالله افندی وی را از عابدترین افراد زمان خود برشمرده است.
فخرالدين طريحى علاوه کتاب ارزشمند «مجمع البحرین»، آثار دیگری در موضوعات اصول و فقه و رجال تألیف نمود از جمله: الاحتجاج فی مسائل الاحتیاج، الاربعون حدیثاً، تحفة الوارد و عقال الشارد، تقلید المیت، التکمله والذیل والصله للصحاح جوهری، جامع المقال، جامع الفوائد، المستطرفات فی شرح نهج الهداه، مشارق النور، المنتخب فی جمع المراثی والخطب.
معرفی کتاب
شیخ فخرالدین طریحى نگارش کتاب «مجمع البحرین» یا «مجمع البحرین و م‍طل‍ع ال‍ن‍ی‍ّری‍ن» را در ۱۶ رجب سال ۱۰۷۹ هجرى و در جوار کعبه در شهر مکه، به پایان رسانده است. وى این کتاب را بعد از نگارش کتاب «غریب القرآن» و کتاب «غریب الحدیث» خود نگاشته است. در حقیقت می‌‌توان این کتاب را راهی به اقیانوس بیکران علوم قرآن و حدیث دانست.
طریحى در مقدمه کتاب، انگیزه خود را از نگارش «مجمع البحرین» این گونه بیان مى‌کند: «من دیدم در شرح روایات و احادیث منسوب به غیر معصومین و اهل بیت علیهم السلام کتاب‌هاى متعددى نگاشته شده است و از میان اصحاب و علماى بزرگ نیز کتابى مستقل در شرح اخبار و روایات معصومین علیهم السلام نگاشته نشده است، لذا بر آن شدم تا در شرح سخنان و احادیث مشکل اهل بیت عصمت و طهارت، این کتاب را به نگارش درآورم. من در این کتاب واژه‌هاى غریب و ناآشناى قرآنى را نیز بر آن افزودم تا از کتاب و سنت به همراه هم بهره‌مند گردیم».
محتوای کتاب
در این کتاب ابتدا لغات آیات قرآنی و احادیث و بعد از آن‌ها مطالب مورد نیاز ـ که اشاره کردن به آن لازم بوده ـ مورد پژوهش قرار گرفته است.
شیخ فخرالدین طریحى در این کتاب، لغات را به پیروى از اسماعیل جوهرى در «صحاح» بر پایه نظام قافیه ترتیب داده است. بر حسب این نظام، ملاک ترتیب الفبایى لغات در مرتبه اول، حرف پایانى، سپس حرف نخست و سرانجام حرف میانى است. مؤلف در این کتاب، همزه و الف را در یک باب آورده و هر یک از حروف الفبا را در عنوان کتابى مستقل آورده است.
از امتیازات مهم این کتاب، جمع میان لغات مهم در کنار الفاظ غریب و ناآشناى واژه‌هاست، واژه‌هایى که در قرآن و سنت طاهره و روایات اهل بیت علیهم السلام وارد شده است و این نکته در درک صحیح معانى آیات قرآن و تفسیر آن بسیار سودمند و مفید است. از این جهت، این کتاب در مباحث تفسیرى بسیار مورد توجه و استفاده مفسرین و محققین قرآنى قرار گرفته است. به عبارت دیگر این کتاب علاوه بر آن که یک کتاب لغت است، کتاب «غریب قرآن» و کتاب «غریب حدیث» نیز به شمار مى‌آید.
همچنین، این کتاب در درک صحیح معانى روایات ائمه معصومین علیهم السلام که در زمینه مباحث اعتقادى و فقهى و اخلاقى و دیگر مباحث وارد شده است، بسیار مؤثر و قابل توجه است.
در این کتاب به اسامى بسیارى از پیامبران الهى و راویان احادیث و علما و دانشمندان اسلامى و پادشاهان و شخصیت هاى بزرگ تاریخى و شرح بسیارى از مباحث عقیدتى نیز اشاره شده است. در حقیقت این کتاب، یک دائرةالمعارف از موضوعات گوناگون و مباحث متنوعى مى‌باشد که محققان را براى دستیابی به بسیارى از موضوعات راهنمایی مى‌کند.
منابع کتاب
کتاب «مجمع البحرین» با توجه به بسیارى از منابع مهم و معتبر لغوى و مجموعه‌هاى بزرگ و لغت نامه‌هاى معروف نگاشته شده است، مانند:
- «الصحاح» نوشته ابونصر اسماعیل بن حماد جوهرى (درگذشت ۳۹۳ هجرى).
- «فائق اللغة»، نوشته محمود بن عمر زمخشرى (درگذشت ۵۳۸ هجرى).
- «شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم»، نوشته نشوان بن سعید بن نشوان یمنى حِمیرى (درگذشت سال ۵۷۳ هجرى).
- «النهایة فی قریب الحدیث والأثر»، نوشته مجدالدین ابن اثیر (درگذشت ۶۰۶ هجرى).
- «مجمع البحار»، نوشته شیخ محمدطاهر صدیقى فتنى (درگذشت ۹۸۱ هجرى).
- «الغریبین»، نوشته هروى.
- «الدر النثیر»
- «القاموس»
- «أساس اللغة»
- «المجمل من أجناس اللغة»
- «المغرب الغریب»
- «شرح نهج العجیب».
ترجمه و شرح و تعلیقات کتاب
کتاب «مجمع البحرین» توسط نجم الممالک، میرزا اسماعیل بن زین العابدین تهرانى ستاره‌شناس مشهور به مصباح، متولد ۱۳۰۰ هجرى و معاصر با آقا بزرگ تهرانى به فارسى ترجمه شده و با نام «ترجمه مجمع البحرین» منتشر گشته است. وى لغات فراوان دیگرى را نیز به آن افزوده است.
حکیم عارف، ملقب به صدرالأفاضل، میرزا لطفعلى شیرازى، متولد ۱۲۶۸ هجرى، تعلیقه‌اى بر کتاب «مجمع البحرین» نگاشته است به نام «رسالة أواسط القلائد» که تاریخ نگارش آن ۱۲۹۹ هجرى است.
شیخ صفى الدین نجفى -فرزند مؤلف- (م، ۱۱۰۰ هجرى)، براى این کتاب مستدرکى نوشته است. این مستدرک مجموعه تعلیقات و حواشى است که وى بر این کتاب نوشته است. همچنین شیخ صفى الدین، ملحقاتى نیز بر این کتاب دارد. وى در این ملحقات لغاتى بر «مجمع البحرین» افزوده است.
علاوه بر مؤلف و فرزند مؤلف، علماى دیگرى از جمله سید میرزا محمد بن میرزا على اصغر حسنى حسینى طباطبایى تبریزى بر این کتاب حاشیه نوشته‌اند.
منابع
- نرم افزار جامع تفاسیر نور، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- سایت سازمان اسناد و كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، (7 خرداد 1391).
| دائره المعارف ها | * دانشنامه جهان اسلام * دائرة المعارف بزرگ اسلامی * دائرة المعارف قرآن کریم * دانشنامه فرهنگ فاطمی * دانشنامه امام حسین علیه السلام * دانشنامه امیرالمومنین علیه السلام * دانشنامه قرآن و حدیث * دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی * دایرة المعارف فارسی |
| فرهنگ های تخصصی | *فرهنگ قرآن * فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام * فرهنگ عاشورا * قاموس قرآن * نثر طوبی * سفینه البحار |
| واژه نامه ها | * المنجد * تاج العروس * جمهرة اللغة * قاموس المحیط * لسان العرب * مجمع البحرین * مفردات قرآن راغب * معجم مقاییس اللغة |
| سرگذشت نامه ها | *ريحانة الادب * روضات الجنات * طبقات اعلام الشیعه * اعیان الشیعه * مجالس المؤمنین * گلشن ابرار * ستارگان حرم * اثر آفرینان |
| کتابشناسی ها | * الذریعه الی تصانیف الشیعه * کشف الظنون * الفهرست ابن ندیم * فهرست کتاب های چاپی فارسی |
| منابع مرجع الکترونیکی | * ویکی شیعه * دانشنامه اسلامی |
