سفینة البحار (کتاب)
مقاله‌ی مربوط به این عنوان از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
 | |
| نویسنده | شیخ عباس قمی |
| موضوع | احادیث شیعه/ نمایهها |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۲ |
|
| |
«سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار» اثر مرحوم شیخ عباس قمی (م، ۱۳۵۹ ق)، در واقع فهرست و راهنمایی است بر کتاب عظیم «بحارالانوار» مرحوم علامه مجلسی. «بحارالانوار» علامه مجلسی دریای عظیم و مواجی است که دستیابی به درّ و گوهرهایش نیازمند وسیله ای بود و «سفینه البحار» با نامی گویا، هم گزیده و گلچینی است از بحار، و هم آدرس و ارجاع به مطالب مورد نظر در سراسر آن کتاب است.
مؤلف
حاج شیخ عباس قمی مرد تقوا و فضیلت، یکی از پرکارترین و موفقترین عالمان شیعی است که موانع و حوادث تلخ روزگارش نظیر خفقان سیاه ستمشاهی او را از خدمت به مکتب اسلام بازنداشت. وی با مسافرت های علمی و زیارتی مکرر به نجف اشرف و عتبات عالیات، مکه، مشهد و قم در سفر و حضر از تحصیل، تدریس، تبلیغ و تصنیف باز نماند و آغوش محدثانی چون حاج میرزا حسین نوری نوّر الله مرقده و عالمانی چون شیخ الشریعه اصفهانی و سید حسن صدر کاظمی قدس سرهما و همنشینی دوستانی چون آقا بزرگ تهرانی روح تنبع گسترده و خدمت به آثار اهل بیت و بزرگان تشیع را در جانش دمید.
آیت الله حسن زاده می فرمودند: «آن مرحوم هر چه نوشته است سودمند و به جاست». تلاش علمی و تالیف، وی را از موعظه و ارشاد وانداشت بلکه ویژگی های آن پارسای باپروا او را سرآمد وعاظ دوران خویش کرد. به گونه ای که مرحوم شهید مرتضی مطهری، اظهار تاسف می کردند که در عصر ما موعظه کم شده و سابقاً کسانی نظیر حاج شیخ عباس قمی به نصیحت و موعظه مردم می پرداختند و هرگاه کسی در یک مجلس ایشان حاضر می شد تا یک هفته حتی به فکر گناه هم نمی افتاد».
آیت الله سید محسن امین در معرفی محدث قمی می نویسد: «عالم، فاضل، محدث، واعظ، عابد و زاهد»،[۱] «الثقه العدل الورع الزاهد العابد».[۲] علامه امینی نیز این چنین آن مرحوم را یاد کرده: «هو من نوابغ الحدیث والتالیف فی القرن الحاضر، و أیادیه المشکوره علی الامه لا تخفی».[۳]
علاوه بر آنچه گذشت، برخی از ویژگی های شخص حاج شیخ عباس موجب ماندگاری و کارآمدی و امتیازات ویژه «سفینة البحار» شده است. وی که در تاریخ، نقل حدیث، رجال، ادعیه و اذکار و... کاملا تخصص داشته و در یک سخن، هم محدث و هم آشنا به تاریخ و سیره اهل بیت علیهم السلام و یارانشان است، هنر دیگری دارد که دیگران از آن محرومند و آن تخصص در گلچین و تلخیص کردن است. برخی از آثار اینچنینی او عبارتند از:
- مختصر الابواب فی السنن والاداب، خلاصه حلیة المتقین مرحوم علامه مجلسی.
- علم الیقین مختصر حق الیقین علامه مجلسی.
- المقامات العلیه فی موجبات السعاده الابدیه، خلاصه معراج السعاده مرحوم ملا احمد نراقی.
- فیض الغدیر فیما یتعلق بحدیث الغدیر، تلخیص بخش غدیر عبقات الانوار از میرحامد حسین هندی.
اهمیت بحار و سفینة البحار
به قول شاگرد مرحوم مجلسی امیر محمدصالح حسینی، علامه مجلسی احادیث فراوان پراکنده ای که در غیر کتب اربعه بوده است را در مجلدات بحار فراهم کرده است، کمتر عالمی است که بتواند برخی از مجلدات بحار را تهیه کند کتابی که در شیعه بی سابقه و از نظر دقت و ضبط، سودمندی و کارآیی، استیعاب و فراگیری ادله و آراء و گستردگی حجم روایات بی نظیر است.
مرحوم علامه طباطبایی قدس سره بسیار از بحارالانوار ستایش می‌کرد و آن را بهترین فرهنگ شیعی می دانست که اخبار را جمع آوری کرده است و از نظم دقیق، تفصیل و تبویب مرتب و حساب شده، استفاده از تمام قرآن کریم در جاهای مناسب، تفسیر خلاصه و مناسب آیات، شرح و بیان مشکلات اخبار اظهار شگفتی می کرد.
حضرت امام خمینی قدس سره می فرمود: بحارالانوار عالم و محدث بزرگ علامه مجلسی فراگیر حدود چهارصد کتاب و رساله است و به تنهایی یک کتابخانه کوچک را تشکیل می دهد، چون مصنف این کتاب می‌دید بسیاری از رساله ها و کتابهای کوچک حدیثی به جهت قدمت و کوچکی در معرض نابودی قرار گرفته اند شروع به گردآوری آنها در یک مجموعه کرد، هر چند به صحت تمام آنها ملتزم نبود.
بدیهی است بحارالانوار با حجم گسترده (۱۱۰ جلد) نیازمند فهرستی گویا و مناسب بوده و اولین دانشمندی که بهترین راهنمای استفاده از آن را فراهم کرد، خاتم المحدثین حاج شیخ قمی (۱۲۹۴ـ ۱۳۵۹ هـ.ق) است.
محقق «سفینة البحار» استاد علی اکبر الهی خراسانی می نویسد: از مرحوم آیت الله خویی پرسیدند: اگر مجموع کتابهایتان را بگیرند و بگویند فقط یک کتاب را می توانی برداری، در چنین فرضی شما چه کتابی را انتخاب می کنی؟ در پاسخ می فرمایند: سفینة البحار را.
همچنین علامه عسکری می گوید: «برنامه همیشگی من این است که در هر سفری دو کتاب به همراه داشته باشیم که یکی [از آنها] سفینة البحار است.[۴]
ویژگی‌های سفینة البحار
۱. موضوعات کتاب «سفینة البحار» به ترتیب حروف الفبا و بر اساس ماده و ریشه ثلاثی مجرد موضوع مرتب شده است، به نحوی که خواننده به آسانی می تواند به بیش از هزار و هفتصد موضوع دست یابد که طبعاً هر کدام شامل مدخل های گوناگون و متعددی خواهد بود.
۲. این اثر گزیده ای بسیار دقیق و حساب شده از سراسر یک دائرة المعارف بزرگ به نام بحارالانوار است که مایه صرفه جویی فراوان در وقت و مانع اتلاف عمر طلاب است. مؤلف که خود استادی زبردست است که با ذوق سرشار روایی و رجالی و حسن سلیقه، بهترین ها را برگزیده و هر آنچه را آورده یک خصوصیت و ویژگی هایی داشته است. مثلاً اگر به ماده «علم» بنگرید از باب اول کتاب العلم بحار تنها آیات آغاز و انجام باب را آورده و نوبت به احادیث که رسیده است از ۱۲۲ روایت تنها دو تا را انتخاب کرده و تا باب ششم هیچ نقل نکرده و از باب ششم تنها یک آیه و باز باب هفتم را رها کرده و از باب هشتم از بین سیزده آیه یک آیه و از بین ۹۲ روایت تنها به یکی بسنده کرده است. معیارش در گزینش، تناسب بیشتر با عنوان باب، اتقان روایت، کوتاه و پرمحتوا بودن و... است.
۳. یکی از امتیازات مهم سفینه آن است که مؤلف در موضوع مورد نظر به همان باب اکتفا نکرده بلکه از هر جای کتاب نکته ای در آن موضوع یا متناسب و مرتبط با آن یافته، همه را برگزیده و یک جا ارجاع داده است مثلاً درباره حارث همدانی از هفت موضوع کتاب بحار نکته آورده است.
۴. در ایراد عناوین بحث، عنوان و تیتری را مطرح نموده که از سایر عناوین، معروفتر و شناخته شده تر باشد؛ مثلا هر جا اسم شخصی مشهور بوده، لقب یا کنیه اش را عنوان نکرده؛ البته از کنیه و لقب و... غافل نبوده و سعی کرده آنچه ذیل لقب و کنیه و... هست آدرس دهد یا بیاورد. به عنوان نمونه چون کنیه حارث بن سعید معروفتر بوده، شرح حالش را در ذیل «ابوفراس الحمدانی» آورده و سایر موارد مثل ماده حرث را به کنیه ارجاع داده است.
۵. مؤلف عنایت کامل دارد که گاه واژه ای ممکن است از چند ماده مشتق شده باشد و نتیجه این شده که مطالب و موضوعات متناسبی را هم که احیاناً در بحار نبوده اضافه فرموده است و از نثر و شعر و... حتی اشعار فارسی هم بهره برده است.
۶. تحقیقات و حواشی وی در ریشه های لغات جلوه های گوناگونی دارد نظیر:
- الف) ارجاع به ریشه های متناسب و مرتبط یا مترادف که روشی پیشرفته و کارآمد است.
- ب) شرح واژه های پیچیده و غامض و الفاظ نامانوس، به قدر لازم.
- ج) بر روشن شدن ماده یا تکمیل آن، اضافاتی بیان می کند.
- د) شرح حال اعلام و شخصیت ها را به اجمال یا تفصیل بیان می کند.
- هـ) گاهی بر موضوع، پسوند و دنباله هایی را اضافه کرده یا از سایر مصادر ـ به جر بحار ـ نکاتی را اصطیاد و ذکر کرده است تا آنجا که رنگ موسوعه و مجموعه کاملی را به خود گرفته است.
- و) از آنجا که محدث قمی، خود رجالی متبحری است، به ضبط تاریخ موالید و وفیات اشخاص بسیار عنایت داشته و در کنار اعداد به حروف ابجد هم نوشته تا کمتر اشتباهی رخ دهد، مثلاً وفات مرحوم کلینی ۳۲۹ ق است ولی در نوشتن و... رقم ۲ و ۳ که به یکدیگر شبیه هستند، خیلی اشتباه می شوند. ایشان با حروف ابجد و طبق حساب جمل هم همین رقم را چنین ذکر کرده است: «مات ابوجعفر الکلینی ببغداد سنه ۳۲۹ شکط، سنه تناثر النجوم».[۵]
چاپ حاضر
چاپ جدید این کتاب به اهتمام بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، انجام شده است. در این چاپ، سفینه با چاپ جدید بحار منطبق شده، علاوه بر رموز ابجدی که مایه مصونیت از اشتباه است، شماره های عددی نیز آورده شده و آیات و کلمه های مشکل اعراب گذاری شده. از بهترین نسخه ها برای مقابله استفاده شده از جمله نسخی که پس از چاپ بدست مرحوم مؤلف تصحیح و تحشیه شده است.
متون روایی با بحار و مصادر بحار نیز مقابله شده و در این موارد با ۳ گونه ماخذ مقابله و تصحیح شده است؛ احادیث و نقل قولها علاوه بر بحار به مصادر بحار نیز ارجاع شده است.
پانویس
منابع
- سفینة البحار و مدینة الحکم والآثار، علی مختاری، کتاب ماه دین، فروردین ۱۳۷۸، شماره ۱۸.
