فهرست ابن ندیم (کتاب)
 | |
| نویسنده | محمد بن اسحاق الندیم |
| موضوع | سرگذشتنامه و کتابشناسی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| تحقيق | محمدرضا تجدد |
|
| |
کتاب «الفهرست» تألیف ابن ندیم (م، ۳۸۵ ق)، به مثابه یک دانشنامه است که تاریخ فرهنگ، ادبیات و مذهب را از ادوار قبل از اسلام تا عصر نویسنده (قرن ۴ قمری) به تصویر میکشد. این کتاب، شامل معرفی علوم رایج و شرححال عالمان و تألیفات گذشته مىباشد.
مؤلف
محمد بن اسحاق النديم معروف به «ابن نديم» (م، ۳۸۵ ق)، کتابشناس، فهرستنگار و محقق بغدادی مسلمان در قرن ۴ قمری است. برخی ابن نديم را از علمای شیعه و برخی معتزلی دانستهاند.
ابن ندیم با علوم مختلف از جمله: ادبیات عرب و علوم اوائل، به ویژه فلسفه و تاریخ فلسفه آشنایی نسبی داشته و صاحبنظر بوده است.
از تألیفات ابنندیم، كتاب مشهور «الفهرست» است. او همچنین کتابی با عنوان «الاوصاف و التشبیهات» نیز داشته که اکنون از آن نشانی در دست نیست.
معرفی کتاب
«الفهرست»، كه در واقع كتابخانهاى در يک كتاب است، فهرستى از كتابهاى ملل عرب و عجم و سير نهضتهاى علمى و ادبى در عالم اسلام تا زمان مؤلف (اواخر قرن چهارم هجری) مىباشد.
هدف ابن نديم از تأليف اين كتاب، نشان دادن كليه نسخهها و رسالههایى بوده كه در زبان عربى وجود داشته و يا از زبانهاى ديگر به اين زبان ترجمه شده است. آشنايى ابن ندیم با كتاب هاى گوناگون، انگيزه اى براى نوشتن كتاب «الفهرست» را در او ايجاد كرد.
«الفهرست» بیشتر به عنوان دانشنامه و کتابشناسی می باشد. چنانکه از مقدمه کوتاه آن برمی آید، ابن ندیم مصمم بوده است تا فهرستی از کلیه آثاری که به زبان عربی توسط نویسندگان عرب و غیرعرب تألیف شده بوده، با تراجم مؤلفان آنها بدست دهد، اما مطالعه «الفهرست» نشان می دهد که محتوای این کتاب گستردهتر از آن است که مؤلف خود در مقدمه وعده داده است.
گرچه پیش از تألیف «الفهرست»، آثاری معدود و مختصر با عنوان فهرست تألیف شده بوده، ولی شیوه تدوین آن آثار با روش ابن ندیم بسیار متفاوت است، به طوری که می توان «الفهرست» را یگانه کتابشناسی عمومی چهار سده نخستین اسلامی و حتی مدت ها بعد از آن به شمار آورد. با وجود این که در سده ۴ قمری دانشنامه هایی چون «احصاءالعلوم» فارابی، «رسائل» اخوان الصفا، «مفاتیح العلوم» خوارزمی و «جوامع العلوم» ابن فریعون تألیف شد، هیچ یک نه تنها از لحاظ وسعت و دقت، بلکه از نظر روش نیز با «الفهرست» قابل مقایسه نیستند.
از خصوصیات ابن ندیم که با مطالعۀ الفهرست میتوان به آنها پی برد، آزاداندیشی و تسامح، دقت به ضبط، ذوق سلیم و ابتکار در مسائل علمی است که از مصاحبتش با کسانی چون ابوسلیمان سجستانی و مشرب معتزلی و خردگرایی و نیز از مطالعاتش در باب ادیان و مذاهب، نشأت میگیرد. یاقوت حموی (م، ۶۲۶ ق) در شرح حالی مختصر و برگرفته از «الفهرست» ابن ندیم، به ستایش از او و این اثر پرداخته و دانش مؤلف را در کتابشناسی و علوم مختلف نشان میدهد.
در مورد تاریخچه بهرهگیری از «الفهرست» ابن ندیم می توان گفت شیخ طوسی در «الفهرست» خود در موارد متعدد و پس از وی نجاشی در «رجال» از «الفهرست» ابن ندیم بهره گرفته اند.
پس از آن در سده های ۶ و ۷ق. نیز کسانی چون ابن شهر آشوب، یاقوت حموی، ادریسی و ابن ابی اصیبعه از این کتاب در تألیفات خود نام برده یا استفاده کرده اند. برخی در همین دو سده ادعا کرده اند که «الفهرست» را به خط مؤلف در اختیار داشته اند.
کتاب «الفهرست» در ۱۳۴۳ش. در تهران به وسیله محمدرضا تجدد به فارسی ترجمه و منتشر شد و در ۱۹۷۰م. نیز در نیویورک توسط بایارد داج به انگلیسی ترجمه گردید و در ٢ مجلد به چاپ رسید.
محتوای کتاب
مؤلف در «الفهرست» به بررسی و نقد اقوال پیشینیان خود همت گماشته و گاهی نیز درباره انتساب کتاب ها به نویسندگان، به بحث پرداخته یا کتابی را خوانده و درباره آن اظهار نظر کرده است. وی گاهی به تحریرهای گوناگون یک کتاب پرداخته و در برخی موارد به مشهور یا متروک بودن کتابی اشاره کرده است. ابن ندیم، گرچه در مقدمه کتاب وعده داده است که تنها از مؤلفان و آثار آنان یاد کند، اما در موارد بسیاری از دانشمندانی نام برده که صاحب تألیف نبوده اند.
گاه در مورد راویان و محدثان از اصطلاحات حدیثی همچون «ثقة فی الحدیث» استفاده کرده و در بعضی مواضع به روش محدثان به راویان کتابها نیز اشاره کرده است. ابن ندیم به نقل آنچه پیشینیان ذکر کرده بودند، چندان رغبتی نداشته، چنانکه در بخش مربوط به طبقات شعرا، خود به این مطلب اشاره کرده است. وی از ذکر احوال و آثار معاصران خود غافل نبوده، گرچه گاهی دیده می شود که به کسان بسیار مشهوری چون ابن واضح یعقوبی، اشاره نکرده است.
نویسنده بنا بر ضرورت، در هنگام معرفى نسخهها و كتابها، برخى از آداب نسخهشناسى را كه در آن دوره وجود داشته، مطرح مىكند، كه اين امر باعث اهميت هرچه بيشتر كتاب شده است.
الفهرست شامل ده مقاله به شرح زیر است و هر مقاله آن، به چند بخش كه نویسنده آن را فن ناميده، تقسيم شده است:
- کتب مقدس مسلمانان، یهودیان و مسیحیان. البته با عنایت بیشتری به علوم قرآنی، همراه مقدمه ای در باب خط و زبانهای ملل مختلف
- علم نحو و علم لغت
- تاریخ، انساب و موضوعات وابسته به آن
- شعر و شاعران
- علم کلام و متکلمان
- فقه، حدیث، فقها و محدثان
- فلسفه و علوم قدیم
- افسانه، سحر و جادو و...
- مذاهب و ادیان غیرالهی
- کیمیا و كيمياگران قديم و جديد.
تحقیقات و تعلیقات بر کتاب
برخی از تحقیقاتی که در درباره ابن ندیم و «الفهرست» صورت گرفته، از این قرار است:
- «الفهرست لابن الندیم»، ابراهیم ابیاری، تراث الانسانیه، ج ۳.
- «کتاب الفهرست للندیم المعروف خطأ بابن الندیم»، محمدجواد مشکور، مجله مجمع اللغه العربیه بدمشق، ج ۵۲، جزء ۲.
- «حیاة ابن الندیم»، بایارد داج، مجله مجمع اللغه العربیه بدمشق، ج ۴۵، جزء ۳.
- «کتاب الفهرست لابن الندیم»، همو، همان مجله، ج ۴۵، جزء ۴.
- همچنین عبداللطیف محمدالعبد خلاصه ای از الفهرست را با عنوان «نوادر المعارف» تهیه کرده است.
- به گزارش یاقوت حموی، ظاهراً حسین بن علی وزیر مغربی زیاداتی بر «الفهرست» نوشته بوده که این مطلب با توجه به سال درگذشت وزیر از اهمیت بسیاری برخوردار است.
منابع
- "الفهرست"، دایرةالمعارف طهور.
- "ابن ندیم"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- معارف و معاریف، سيد مصطفى حسينى دشتى.
- نرم افزار تراجم و کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
| دائره المعارف ها | * دانشنامه جهان اسلام * دائرة المعارف بزرگ اسلامی * دائرة المعارف قرآن کریم * دانشنامه فرهنگ فاطمی * دانشنامه امام حسین علیه السلام * دانشنامه امیرالمومنین علیه السلام * دانشنامه قرآن و حدیث * دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی * دایرة المعارف فارسی |
| فرهنگ های تخصصی | *فرهنگ قرآن * فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهمالسلام * فرهنگ عاشورا * قاموس قرآن * نثر طوبی * سفینه البحار |
| واژه نامه ها | * المنجد * تاج العروس * جمهرة اللغة * قاموس المحیط * لسان العرب * مجمع البحرین * مفردات قرآن راغب * معجم مقاییس اللغة |
| سرگذشت نامه ها | *ريحانة الادب * روضات الجنات * طبقات اعلام الشیعه * اعیان الشیعه * مجالس المؤمنین * گلشن ابرار * ستارگان حرم * اثر آفرینان |
| کتابشناسی ها | * الذریعه الی تصانیف الشیعه * کشف الظنون * الفهرست ابن ندیم * فهرست کتاب های چاپی فارسی |
| منابع مرجع الکترونیکی | * ویکی شیعه * دانشنامه اسلامی |
