یسر: تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| (۱۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف قرآن کریم]]}} | {{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف قرآن کریم]]}} | ||
| + | {{خوب}} | ||
| − | + | «یُسر» در مقابل «عُسر» و به معنای آسانی است.<ref>مفردات، ص891، «یسر»؛ لسان‌العرب، ج15، ص446، «یسر».</ref> مشتقات گوناگون «یُسر» در [[قرآن کریم]] 44 بار آمده<ref>المعجم المفهرس، ص879، «یسر».</ref> که اغلب به همین معنا بکار رفته است. مفهوم «آسانی» در مجموعه ساختار معرفت دینی تجلی دارد؛ از قبیل آسانگیری در تشریع [[احکام شرعی]] و دستور به آسانگیری در روابط دینی و اجتماعی. گستره این مفهوم در تشریع احکام تا جایی است که می‌توان گفت: بنای [[شریعت]] بر آسانگیری است. | |
| − | ==مفاهیم | + | ==مفاهیم یسر و آسانی در قرآن== |
| − | مفهوم آسانی را در [[قرآن کریم]] می‌توان در قالب واژه‌هایی مانند تخفیف، هیّن، | + | مفهوم «یُسر» و آسانی را در [[قرآن کریم]] می‌توان در قالب واژه‌هایی مانند تخفیف، هیّن، وسع و... جُست. از نفی حرج، تثریب، ضیق و مشقّت نیز مفهوم آسانی استفاده می‌شود؛ چنانکه توجه به مجموعه این واژه‌ها در آیات می‌تواند گستره مفهومی آن را در قرآن بنمایاند. |
| − | + | از برخی مصادیق آسانی به تساهل و تسامح نیز تعبیر شده است که شاید این اصطلاح برگرفته از روایات متعددی از [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] صلی الله علیه وآله است که «من به شریعت سهله سمحه برانگیخته شده‌ام».<ref>وسائل الشیعه، ج20، ص106؛ بحارالانوار، ج65، ص319 و 346؛ الکافی، ج5، ص494.</ref> بر همین اساس، برخی از فقیهان در استنباطات [[احکام]] فقهی، بارها به سهلة و سمحة بودن شریعت استناد کرده‌اند؛<ref>جواهرالکلام، ج7، ص342 و ج29، ص27؛ عوائدالایام، ص173؛ القواعدالفقهیه، ج1، ص249.</ref> البته قرآن برای آسانی، حدود و مرزهایی قائل شده است. | |
| − | + | ===الف. آسانی کارها برای خدا در تکوین=== | |
| − | + | '''آفرینش نخستین هستی و بازآفرینی آن در قیامت:''' | |
| − | + | قرآن، آفرینش آسمان‌ها و زمین را در شش روز و بدون سختی و مشقّت ذکر کرده: {{متن قرآن|«وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِنْ لُغُوبٍ»}}. ([[سوره ق]]/50، 38) | |
| − | + | و خداوند ایجاد و اعاده خلق را بر خود آسان دانسته است: {{متن قرآن|«أَوَلَمْ يَرَوْا كَيْفَ يُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ ۚإِنَّ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ»}}. ([[سوره عنکبوت]]/29، 19) | |
| − | + | حتی اعاده آفرینش بر خدا، از ایجاد آن آسان‌تر است: {{متن قرآن|«وَهُوَ الَّذِي يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ»}}. ([[سوره روم]]/30، 27) | |
| − | و | + | و [[حشر]] انسان‌ها بر خداوند، بسی آسان است: {{متن قرآن|«ذَٰلِكَ حَشْرٌ عَلَيْنَا يَسِيرٌ»}}. ([[سوره ق]]/50، 44) |
| − | + | روشن است که قدرت خداوند درباره همه موجودات، یک‌سان است؛ بنابراین تعبیر به آسان‌تر بودن اعاده، از آن جهت است که هر صفت کمالی در موجودات، به نحو کامل‌تر و بدون هیچ‌گونه نقص در خداوند وجود دارد؛ بر این اساس چون اعاده در مقایسه با ایجاد نزد مردم آسان است، این آسانی در خداوند بیشتر و به گونه‌ای است که هیچ سختی و مشقتی را به همراه ندارد.<ref>تفسیر المیزان، ج16، ص175.</ref> | |
| − | و | + | '''تدبیر منظم و آگاهانه آفرینش و حیات انسان‌ها:''' |
| − | + | خداوند، آفرینش [[انسان]] را از خاک، سپس از نطفه و باردار شدن زنان و کوتاهی یا بلندی عمر بنی‌آدم را بر خود آسان دانسته است: {{متن قرآن|«وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْوَاجًا وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنْثَىٰ وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَمَا يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَلَا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتَابٍ إِنَّ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ»}}. ([[سوره فاطر]]/35، 11) | |
| − | + | قرآن، اعطای فرزند را به پیرزنی نازا و شوهری فرتوت ([[حضرت زکریا]] و همسرش) بر خداوند آسان و هموار می‌شمرد: {{متن قرآن|«قَالَ رَبِّ أَنَّىٰ يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا وَقَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْكِبَرِ عِتِيًّا * قَالَ كَذَٰلِكَ قَالَ رَبُّكَ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ»}}. ([[سوره مریم]]/19، 8 و 9) | |
| − | + | و اعطای فرزند به زنی باکره و بی‌شوهر ([[حضرت مریم]] علیهاالسلام) را نیز آسان می‌داند: {{متن قرآن|«قَالَتْ أَنَّىٰ يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَلَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ وَلَمْ أَكُ بَغِيًّا * قَالَتْ أَنَّىٰ يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَلَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ وَلَمْ أَكُ بَغِيًّا»}}. ([[سوره مریم]]/19، 20 و 21) | |
| − | + | '''علم خدا:''' | |
| − | و | + | آگاهی به آن‌چه در آسمان‌ها و زمین وجود دارد و تدوین آن در کتاب، بر خداوند آسان است: {{متن قرآن|«أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ إِنَّ ذَٰلِكَ فِي كِتَابٍ إِنَّ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ»}}. ([[سوره حج]]/22، 70) |
| − | + | همه مصیبت‌ها در زمین و در وجود شما، پیش از پیدایش در کتابی وجود دارد و آن بر خدا آسان است: {{متن قرآن|«مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا إِنَّ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ»}}. ([[سوره حدید]]/57، 22) | |
| − | + | '''مجازات گناهکاران:''' | |
| − | + | در آتش افکندن گناهکاران و ستم‌گران بر خدا سهل است: {{متن قرآن|« فَسَوْفَ نُصْلِيهِ نَارًا وَكَانَ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا»}} ([[سوره نساء]]/4، 30) دو چندان شدن عذاب زنان پیامبر در صورت اعمال ناشایست بر خدا آسان است: {{متن قرآن|«يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ وَكَانَ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا»}}. ([[سوره احزاب]]/33، 30) | |
| − | + | '''حبط اعمال:''' | |
| − | + | تباهی اعمال منافقانی که از جنگ سر باز زده به غنایم چشم دارند، بر خداوند سهل است: {{متن قرآن|«أُولَٰئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَكَانَ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا»}}. ([[سوره احزاب]]/33، 19) | |
| − | === | + | ===ب. آسان شدن کارها به دست خداوند=== |
| − | + | '''آسان کردن فهم قرآن و راه هدایت:''' | |
| − | + | استدلال‌های روشن، پندهای حکیمانه، سلیس بودن و آهنگ عبارت‌ها، زمینه آسانیِ حفظ و فهم قرآن را فراهم می‌سازد: {{متن قرآن|«وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ»}}. ([[سوره قمر]]/54، 32) [[ابن عباس]] گفته است: اگر خداوند معارف بلند قرآن را به صورت الفاظ متداول انسان‌ها فرود نمی‌آورد، هیچ انسانی نمی‌توانست آن ([[وحی]]) را به زبان آورد.<ref>الدّرالمنثور، ج7، ص676.</ref> | |
| − | + | خداوند فرموده است که قرآن را در زبان تو آسان کردیم تا وسیله بشارت برای مؤمنان و [[انذار]] لجوجان باشد: {{متن قرآن|«فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ وَتُنْذِرَ بِهِ قَوْمًا لُدًّا»}}. ([[سوره مریم]]/19، 97) نیز فرموده است که بشر را از نطفه‌ای آفرید و راه هدایت را برایش آسان کرد: <ref>المیزان، ج20، ص207.</ref> {{متن قرآن|«مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ * ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ»}}. ([[سوره عبس]]/80، 19و20) | |
| − | + | '''کمک به پیامبران و مؤمنان:''' | |
| − | + | قرآن، کمک به پیامبران و مؤمنان را نوعی تمهید و آسان‌سازی زمینه توفیق آنان در [[عبادت]] و خدمت قرار داده است: {{متن قرآن|«وَنُيَسِّرُكَ لِلْيُسْرَىٰ»}}. ([[سوره اعلی]]/87، 8) به نظر برخی مفسران، مقصود آیه این است که ما تو را برای شریعت سهله و سمحه یاری می‌دهیم.<ref>کشف‌الاسرار، ج10، ص461؛ الکشّاف، ج4، ص739.</ref> | |
| − | + | قرآن، آسانی و توفیق در کارهای شایسته را به [[انفاق]] کنندگان باتقوا که جزای نیک را باور دارند، بشارت داده است:<ref>کشف‌الاسرار، ج10، ص514.</ref> {{متن قرآن|«فَأَمَّا مَنْ أَعْطَىٰ وَاتَّقَىٰ * وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَىٰ * فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَىٰ»}}. ([[سوره لیل]]/92، 5-7) [[قرآن کریم]] این توفیق و آسانی را در قالب دعا از زبان [[حضرت موسی]] علیه السلام نقل می‌کند: {{متن قرآن|«رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي * وَيَسِّرْ لِي أَمْرِي»}}. ([[سوره طه]]/20، 25-26) | |
| − | + | ===ج. آسانگیری در جعل احکام شرعی=== | |
| − | + | خداوند در تشریع [[احکام]] و تکالیف دین [[اسلام]]، آسان گرفته؛ به صورتی که عمل به آن وظایف در توان مکلّفان است:<ref>المیزان، ج2، ص444.</ref> {{متن قرآن|«لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا»}}. ([[سوره بقره]]/2، 286) | |
| − | + | او از اراده خویش به تخفیف و آسانگیری خبر داده و بر این اساس، به کسانی که برای [[ازدواج]] با زنان مؤمن و آزاد تمکّن مالی ندارند، اجازه ازدواج با کنیزان را داده است:<ref>مجمع‌البیان، ج3، ص54.</ref> {{متن قرآن|«وَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلًا أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِنَاتِ... يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ»}}. ([[سوره نساء]]/4، 25-28) | |
| − | + | در جای دیگر فرموده است: خداوند آسانی را اراده کرده و سختی و شدّت را نخواسته است: {{متن قرآن|« يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ»}}. ([[سوره بقره]]/2، 185) | |
| − | + | او در موارد ناآگاهی و عذر، کیفر بر [[تکلیف]] را از بندگان برداشته است: {{متن قرآن|«وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّىٰ نَبْعَثَ رَسُولًا» }}. ([[سوره اسراء]]/17، 15)<ref>المیزان، ج13، ص58.</ref> | |
| − | + | این ویژگی (آسانی) در جوهره همه ادیان آسمانی وجود دارد؛ اما گاه در بعضی امّت‌ها برای تنبیه و کیفر، احکام سخت تشریع شده است؛<ref>المیزان، ج7، ص366.</ref> برای مثال به دلیل ستمگری، [[ربا]]خواری، حرام‌خواری و مخالفت [[یهود|یهودیان]] با پیامبران، هر حیوان ناخن‌دار و سُم پهن مانند شتر، همچنین چربی گاو و گوسفند که غذای دل‌خواه آنان بود، بر آنان [[حرام]] شد.<ref>مجمع‌البیان، ج4، ص213.</ref>([[سوره نساء]]/4، 160و161) و ([[سوره انعام]]/6، 146) | |
| − | + | به نقلی زمام‌داران [[بنی اسرائیل|بنی‌اسرائیل]]، مردم کم درآمد را از خوردن گوشت پرندگان و چربی حیوانات منع می‌کردند؛ بدین روی، همان‌ها بر آنان حرام شد.<ref>تفسیر قمی، ج1، ص248؛ البرهان، ج2، ص492.</ref> [[تورات]] کنونی نیز به گونه‌ای به این مطلب اشاره کرده، می‌نویسد: شتر با وجودی که نشخوار می‌کند، امّا تمام سُم چاک نیست برای شما ناپاک است.<ref>کتاب مقدّس، سفر لاویان 11:4.</ref> | |
| − | + | برخی از احکام ادیان پیشین، حتی بدون داشتن جنبه تنبیهی مشقت‌آور بوده است؛ مانند روزه وصال که چند شبانه روز پیوسته امساک ادامه می‌یافت.<ref>تفسیر ابن کثیر، ج1، ص226-231.</ref> | |
| − | + | تکالیف در دین [[اسلام]] که پیام‌آور آن «[[رحمة للعالمین]]» است، شاقّ و طاقت‌فرسا نیست. قرآن درخواست همین مطلب را از سوی مؤمنان گزارش کرده است: {{متن قرآن|« رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ»}}. ([[سوره بقره]]/2، 286) شاید خاتمیت این دین و لزوم انطباق آن با موقعیت‌های متفاوت در همه عصرها و نسل‌ها دلیل آسان‌تر بودن احکام آن باشد. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
نمونه‌هایی از آن‌چه در قرآن، نشان از آسانگیری خداوند در تشریع احکام دارد، عبارتند‌از: | نمونه‌هایی از آن‌چه در قرآن، نشان از آسانگیری خداوند در تشریع احکام دارد، عبارتند‌از: | ||
| − | + | '''پذیرفتن اظهار اسلام:''' | |
| − | خداوند متعالی در پذیرش | + | خداوند متعالی در پذیرش [[اسلام]]، آسان گرفته و دستور داده است که هر کس اظهار اسلام کرد، بی‌درنگ از او بپذیرید:<ref>مجمع‌البیان، ج3، ص145.</ref> {{متن قرآن|« وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَىٰ إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا »}}. ([[سوره نساء]]/4، 94) |
| − | + | '''واجبات و کفّارات تخییری:''' | |
| − | در برخی واجبات، مکلّف بر یک عمل الزام نشده؛ بلکه بین چند عمل مخیّر است که نوعی آسانی به شمار می‌آید. مواردی از تخییر که در قرآن ذکر شده، عبارت است از: | + | در برخی واجبات، مکلّف بر یک عمل الزام نشده؛ بلکه بین چند عمل مخیّر است که نوعی آسانی به شمار می‌آید. مواردی از تخییر که در [[قرآن]] ذکر شده، عبارت است از: |
| − | + | الف. وقوف در منی و قربانی: | |
| − | واجب است حاجی پس از اعمال روز دهم (رمی جمره عقبه، قربانی، حلق یا تقصیر) در ایام تشریق (یازدهم، دوازدهم، سیزدهم) در منی توقّف کند؛<ref>جواهرالکلام، ج20، ص3.</ref> اما خداوند او را بین کوچ کردن روز دوازدهم و سیزدهم مخیّر کرده است:<ref>فقه‌القرآن، ج1، ص300؛ جواهرالکلام، ج20، ص41.</ref> {{متن قرآن| | + | [[واجب]] است حاجی پس از اعمال روز دهم [[ذی الحجه]] (رمی جمره عقبه، قربانی، حلق یا تقصیر) در [[ایام تشریق]] (یازدهم، دوازدهم، سیزدهم) در منی توقّف کند؛<ref>جواهرالکلام، ج20، ص3.</ref> اما خداوند او را بین کوچ کردن روز دوازدهم و سیزدهم مخیّر کرده است:<ref>فقه‌القرآن، ج1، ص300؛ جواهرالکلام، ج20، ص41.</ref> {{متن قرآن|«وَاذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقَىٰ»}} ([[سوره بقره]]/2، 203) |
| − | نیز بر حاجی واجب است که در روز عید قربان قربانی کند؛ اما خداوند او را به آن‌چه در توان او است (شتر، گاو، گوسفند) مخیر کرده:<ref>فقه‌القرآن، ج1، ص294.</ref> {{متن قرآن| | + | نیز بر حاجی واجب است که در روز [[عید قربان]] قربانی کند؛ اما خداوند او را به آن‌چه در توان او است (شتر، گاو، گوسفند) مخیر کرده است:<ref>فقه‌القرآن، ج1، ص294.</ref> {{متن قرآن|«فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ ...»}}. ([[سوره بقره]]/2، 196) |
| − | + | ب. کفّاره قسم: | |
| − | اگر مسلمانی سوگند شرعی خویش را بشکند، خداوند به جای تعیین یک جریمه، وی را میان چند | + | اگر مسلمانی [[سوگند]] شرعی خویش را بشکند، خداوند به جای تعیین یک جریمه، وی را میان چند [[کفاره]] مخیّر کرده است تا بر او گران نیاید و جریمه خود را آسان‌تر بپردازد. بر اساس آیه 89 [[سوره مائده]]/5 کفاره قسم یکی از این سه مورد است: [[اطعام]] ده فقیر یا پوشاندن لباس به آنان، آزاد کردن یک برده و در صورتی که قدرت مالی برای ادای یکی از جریمه‌های یاد شده را نداشت، سه روز [[روزه]] بگیرد.<ref>همان، ج2، ص226؛ مجمع‌البیان، ج3، ص367.</ref> |
| − | + | '''واجبات و کفّارات ترتیبی''' | |
برخی واجبات یا کفّارات، به صورتی قرار داده شده که در صورت قدرت نداشتن مکلف بر یک گونه از آن، شکل‌های دیگری پیش روی او باشد. واجبات و کفّارات ترتیبی در قرآن از این قرارند: | برخی واجبات یا کفّارات، به صورتی قرار داده شده که در صورت قدرت نداشتن مکلف بر یک گونه از آن، شکل‌های دیگری پیش روی او باشد. واجبات و کفّارات ترتیبی در قرآن از این قرارند: | ||
| − | + | الف. کفّاره صید برای محرم: | |
| − | خداوند، صید حیوانات را بر مُحرِم ممنوع کرده و مجازات آن را حیوانی معادل آن مانند شتر، گاو و گوسفند قرار داده است؛ امّا اعلان فرموده که مکلّف در صورت عدم‌تمکّن می‌تواند شماری از فقیران را اطعام کند و اگر از عهده این نیز برنیاید می‌تواند چند روز (متناسب بانوع جرم) روزه بگیرد.<ref>فقه‌القرآن، ج1، ص311؛ مجمع‌البیان، ج3، ص377.</ref> ([[سوره مائده]]/5، 95) | + | خداوند، صید حیوانات را بر [[احرام|مُحرِم]] ممنوع کرده و مجازات آن را حیوانی معادل آن مانند شتر، گاو و گوسفند قرار داده است؛ امّا اعلان فرموده که مکلّف در صورت عدم‌تمکّن می‌تواند شماری از فقیران را اطعام کند و اگر از عهده این نیز برنیاید می‌تواند چند روز (متناسب بانوع جرم) روزه بگیرد.<ref>فقه‌القرآن، ج1، ص311؛ مجمع‌البیان، ج3، ص377.</ref> ([[سوره مائده]]/5، 95) |
| − | + | ب. قربانی: | |
| − | یکی از مناسک | + | یکی از [[حج|مناسک حج]]، قربانی است. اگر حاجی بر آن توانا نباشد، باید ده روز [[روزه]] بگیرد.<ref>فقه‌القرآن، ج1، ص294.</ref> ([[سوره بقره]]/2، 196) |
| − | + | ج. کفّاره ظهار: | |
| − | کفّاره | + | کفّاره [[ظهار]]، آزاد کردن یک برده است که در صورت عدم تمکّن، دو جایگزین به ترتیب (شصت روز روزه پی در پی پیش از رجوع و اطعام شصت فقیر)<ref>مجمع‌البیان، ج9، ص372.</ref> برای آن قرار داده شده است.([[سوره مجادله]]/58، 3و4) |
| − | + | د. کفّاره قتل خطایی: | |
| − | مجازات کسی که یکی از مسلمانان را به خطا کشته، پرداخت دیه کامل به بازماندگان مقتول و آزادکردن یک برده مؤمن است؛ امّا اگر نتوانست برده آزاد کند، باید دو ماه پی‌درپی روزه بگیرد.<ref>فقه‌القرآن، ج2، ص409-412.</ref> ([[سوره نساء]]/4، 92) | + | مجازات کسی که یکی از مسلمانان را به خطا کشته، پرداخت [[دیه]] کامل به بازماندگان مقتول و آزادکردن یک برده مؤمن است؛ امّا اگر نتوانست برده آزاد کند، باید دو ماه پی‌درپی روزه بگیرد.<ref>فقه‌القرآن، ج2، ص409-412.</ref> ([[سوره نساء]]/4، 92) |
| − | + | '''آسانگیری با قرار دادن شرایط:''' | |
| − | خداوند برای وجوب هر یک از تکالیف نیز شرایطی را قرار داده است که با فقدان یکی از آن‌ها، تکلیف برداشته می‌شود که خود نوعی آسانگیری است؛ مانند مشروط بودن وجوب حج به استطاعت: {{متن قرآن| | + | خداوند برای وجوب هر یک از تکالیف نیز شرایطی را قرار داده است که با فقدان یکی از آن‌ها، تکلیف برداشته می‌شود که خود نوعی آسانگیری است؛ مانند مشروط بودن وجوب حج به استطاعت: {{متن قرآن|«وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا»}}.<ref>فقه القرآن، ج1، ص264.</ref> ([[سوره آل عمران]]/3، 97) |
| − | ==آسانگیری با رفع یا تبدیل احکام== | + | ===د. آسانگیری با رفع یا تبدیل احکام=== |
گاه وضعیت خاصی برای برخی افراد پیش می‌آید که خداوند یا اصل تکلیف را برداشته یا آن را به حکمی دیگر تبدیل کرده است. این موارد عبارتند از: | گاه وضعیت خاصی برای برخی افراد پیش می‌آید که خداوند یا اصل تکلیف را برداشته یا آن را به حکمی دیگر تبدیل کرده است. این موارد عبارتند از: | ||
| − | + | '''اضطرار:''' | |
| − | در اضطرار، حکم اولیه برداشته می‌شود؛ به طور مثال با این که خوردن | + | در اضطرار، حکم اولیه برداشته می‌شود؛ به طور مثال با این که خوردن چیزهایی مانند مردار، خون، گوشت خوک و [[ذبح]] شده به نام غیرخدا [[حرام]] است، در صورت اضطرار، حرمت آن برداشته شده است:<ref>الکافی، ج2، ص462.</ref> {{متن قرآن|«إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ» }}. ([[سوره بقره]]/2، 173) |
| − | آیه سوم [[سوره مائده]] | + | آیه سوم [[سوره مائده]] نیز پس از بیان حرمت گوشت حیوانِ خفه شده، حیوانی که بر اثر ضربه چوب یا شاخ حیوان دیگر یا سقوط از بلندی مرده باشد یا درنده‌ای او را کشته یا در پای بت ذبح شده و یا با تیر قرعه کشته شده باشد، کسی را که به ناچار و بدون قصد گناه از آن خورده است، استثنا می‌کند.<ref>فقه القرآن، ج2، ص266-268.</ref>([[سوره مائده]]/5، 3) |
| − | + | '''اکراه:''' | |
| − | اگر کسی به گناه وادار شد، خداوند آن گناه را می‌بخشد؛ چنان که اظهارات شرک‌آمیز را در زیر شکنجه مشرکان بخشید:<ref>الکافی، ج2، ص462؛ مجمع‌البیان، ج6، ص597.</ref> | + | اگر کسی به [[گناه]] وادار شد، خداوند آن گناه را می‌بخشد؛ چنان که اظهارات شرک‌آمیز را در زیر شکنجه مشرکان بخشید:<ref>الکافی، ج2، ص462؛ مجمع‌البیان، ج6، ص597.</ref> {{متن قرآن|« إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ»}}. ([[سوره نحل]]/16، 106) |
| − | + | '''تقیّه:''' | |
| − | انسان به جهت حفظ خویش از ضرر دیگران می‌تواند کلام ناحق گفته یا برخلاف حق عمل کند.<ref>المکاسب، ص320.</ref> خداوند پس از نهی از برقراری ارتباط با کافران، فرموده که چنین ارتباط در صورت تقیّه مانعی ندارد: {{متن قرآن| | + | انسان به جهت حفظ خویش از ضرر دیگران می‌تواند کلام ناحق گفته یا برخلاف حق عمل کند.<ref>المکاسب، ص320.</ref> خداوند پس از نهی از برقراری ارتباط با کافران، فرموده که چنین ارتباط در صورت [[تقیه|تقیّه]] مانعی ندارد: {{متن قرآن|«لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ... إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً»}}.<ref>المیزان، ج3، ص153.</ref> ([[سوره آل عمران]]/3، 28) این مطلب از آیه 106 [[سوره نحل]]/16 نیز استفاده می‌شود.<ref>همان.</ref> |
| − | + | '''خطا:''' | |
| − | ارتکاب بسیاری از | + | ارتکاب بسیاری از کارها اگر به عمد باشد، مؤاخذه و پیامدهای مهمّی دارد و اگر به خطا باشد یا هیچ گونه مؤاخذه و پیامدی ندارد یا پیامد آن اندک و سبک است:<ref>الکافی، ج2، ص462.</ref> {{متن قرآن|«وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ فِيمَا أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَلَٰكِنْ مَا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ»}}. ([[سوره احزاب]]/33، 5) |
| − | + | '''فراموشی:''' | |
| − | ترک واجب یا ارتکاب حرام از روی فراموشی مؤاخذه ندارد. قرآن این مطلب را در قالب [[دعا]] از زبان مؤمنان چنین نقل می‌کند:<ref>همان؛ نورالثقلین، ج1، ص305؛ عوائدالایام، ص247.</ref> {{متن قرآن| | + | ترک [[واجب]] یا ارتکاب حرام از روی فراموشی مؤاخذه ندارد. قرآن این مطلب را در قالب [[دعا]] از زبان مؤمنان چنین نقل می‌کند:<ref>همان؛ نورالثقلین، ج1، ص305؛ عوائدالایام، ص247.</ref> {{متن قرآن|«رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا»}}. ([[سوره بقره]]/2، 286) |
| − | + | '''بیماری:''' | |
| − | اگر ادای تکلیف در مواردی موجب بیماری شود، خداوند آن را از مکلف مرتفع ساخته یا به واجب آسان‌تر تبدیل می‌کند؛ بر این اساس به کسی که در ماه مبارک [[رمضان]] مریض است، اجازه افطار و قضای آن در روزهای دیگر را داده است:<ref>فقه القرآن، ج1، ص176؛ المیزان، ج2، ص5.</ref> {{متن قرآن| | + | اگر ادای تکلیف در مواردی موجب بیماری شود، خداوند آن را از مکلف مرتفع ساخته یا به واجب آسان‌تر تبدیل می‌کند؛ بر این اساس به کسی که در ماه مبارک [[رمضان]] مریض است، اجازه [[افطار]] و قضای آن در روزهای دیگر را داده است:<ref>فقه القرآن، ج1، ص176؛ المیزان، ج2، ص5.</ref> {{متن قرآن|« وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْر»}}. ([[سوره بقره]]/2، 185) |
| − | همچنین حکم وضو را برای مریضی که آب برای او ضرر دارد، به تیمم تبدیل کرده است: {{متن قرآن|«... | + | همچنین حکم [[وضو]] را برای مریضی که آب برای او ضرر دارد، به [[تیمم]] تبدیل کرده است: {{متن قرآن|«...وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ... فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا... مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ »}}. ([[سوره مائده]]/5، 6) |
| − | حکم جهاد نابینا، لَنگ و مریض نیز همین گونه است: {{متن قرآن| | + | حکم [[جهاد]] نابینا، لَنگ و مریض نیز همین گونه است: {{متن قرآن|«لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَىٰ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ»}} ([[سوره فتح]]/48، 17) و نیز [[سوره توبه]]/9، 91. |
| − | پیامبر اکرم صلی الله علیه | + | [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] صلی الله علیه وآله به یکی از اصحاب بیمار خود فرمود: [[نماز]] را ایستاده بخوان. اگر نتوانستی، نشسته بخوان وگرنه به پهلو و اگر نشد، خوابیده به پشت؛ زیرا خداوند هیچ انسانی را تکلیف نمی‌کند، مگر به قدر توان او.<ref>التاج، ج1، ص201.</ref> |
| − | حرمت تراشیدن سر پیش از قربانی، در صورت بیماری یا مشکلی مانند آن، برداشته می‌شود و شخصی که وادار به حلق شد، باید روزه بگیرد یا فقیران را اطعام یا گوسفندی را قربانی کند که فدیه آن شمرده می‌شود: | + | حرمت تراشیدن سر پیش از قربانی، در صورت بیماری یا مشکلی مانند آن، برداشته می‌شود و شخصی که وادار به حلق شد، باید روزه بگیرد یا فقیران را اطعام یا گوسفندی را قربانی کند که فدیه آن شمرده می‌شود: {{متن قرآن|«وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّىٰ يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ»}}.<ref>فقه القرآن، ج1، ص296؛ مجمع‌البیان، ج2، ص519.</ref>([[سوره بقره]]/2، 196) |
| − | + | '''حرج و سختی توان‌فرسا:''' | |
| − | خداوند، تکالیف مشقّت‌زا را برداشته است. تخفیف شریعت در موارد حرجی، چنان شایع و مورد توجه فقیهان بوده که به مثابهِ قاعده و اصل عمومی ( | + | خداوند، تکالیف مشقّت‌زا را برداشته است. تخفیف شریعت در موارد حرجی، چنان شایع و مورد توجه فقیهان بوده که به مثابهِ قاعده و اصل عمومی (نفی حرج) مورد کاربرد فقهی آنان در مسائل و ابواب گوناگون مشهور شده است:<ref>القواعد الفقهیه، ج1، ص249؛ عوائد الأیّام، ص173.</ref> «و‌ما جَعَل علیکم فی‌الدینِ مِن حرَج». ([[سوره حج]]/22، 78) |
| − | [[امام صادق]] علیه السلام در پاسخ به پرسش یکی از اصحاب درباره کیفیت وضوی کسی که دستش زخمی است، فرمود: حکم این گونه مسائل از همین آیه فهمیده می‌شود. قرآن این مطلب را به صورت درخواست قلبی مؤمنان نقل کرده است: {{متن قرآن| | + | [[امام صادق]] علیه السلام در پاسخ به پرسش یکی از اصحاب درباره کیفیت وضوی کسی که دستش زخمی است، فرمود: حکم این گونه مسائل از همین آیه فهمیده می‌شود. قرآن این مطلب را به صورت درخواست قلبی مؤمنان نقل کرده است: {{متن قرآن|«رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ...»}}. ([[سوره بقره]]/2، 286) |
انواع سختی که مجوز رفع یا تبدیل تکلیف است، عبارتند از: | انواع سختی که مجوز رفع یا تبدیل تکلیف است، عبارتند از: | ||
| − | + | الف. تنگنای مالی: | |
| − | خداوند، حکم وجوب جهاد را از کسانی که مضیقه و تنگنای مالی، مانع حضور آنان در جبهه شده، برداشته و فرموده است: {{متن قرآن| | + | خداوند، حکم وجوب [[جهاد]] را از کسانی که مضیقه و تنگنای مالی، مانع حضور آنان در جبهه شده، برداشته و فرموده است: {{متن قرآن|«لَيْسَ عَلَى الضُّعَفَاءِ وَلَا عَلَى الْمَرْضَىٰ وَلَا عَلَى الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ مَا يُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصَحُوا لِلَّهِ وَرَسُولِه»}}. ([[سوره توبه]]/9، 91) |
| − | + | ب. ضعف توان و مقاومت روحی: | |
| − | قرآن در آغاز فرمان داده بود که اگر ارتش مسلمانان، یک دهم ارتش مشرکان باشد می‌توان با آنان به مقابله برخاست؛ زیرا ایمان و روحیّه قوی، توان پایداری و مقاومت را به آنان خواهد داد؛ اما پس از پیدایش ضعف روحی بر آنان آسان گرفت و مقایسه را به نصف تخفیف داد: {{متن قرآن| | + | قرآن در آغاز فرمان داده بود که اگر ارتش مسلمانان، یک دهم ارتش مشرکان باشد می‌توان با آنان به مقابله برخاست؛ زیرا ایمان و روحیّه قوی، توان پایداری و مقاومت را به آنان خواهد داد؛ اما پس از پیدایش ضعف روحی بر آنان آسان گرفت و مقایسه را به نصف تخفیف داد: {{متن قرآن|«يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتَالِ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ يَغْلِبُوا أَلْفًا... * الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْكُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفًا فَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ صَابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ »}} ([[سوره انفال]]/8، 65و66) |
| − | + | ج. نیاز جنسی: | |
| − | از آن‌جا که پرهیز از مباشرت با همسر در طول ماه [[رمضان]] برای مسلمانان صدر اسلام قابل تحمل نبود و برخی بر اثر عدم تحمل با همسرانشان نزدیکی می‌کردند، خداوند بر امت اسلام آسان گرفت و مباشرت را در شب ماه | + | از آن‌جا که پرهیز از مباشرت با همسر در طول ماه [[رمضان]] برای مسلمانان صدر اسلام قابل تحمل نبود و برخی بر اثر عدم تحمل با همسرانشان نزدیکی می‌کردند، خداوند بر [[امت]] اسلام آسان گرفت و مباشرت را در شب ماه رمضان جایز کرد:<ref>فقه‌القرآن، ج1، ص201؛ المیزان، ج2، ص45 و47.</ref> {{متن قرآن|«أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ»}}. ([[سوره بقره]]/2، 187) |
| − | + | د. سفر: | |
| − | برخی از | + | برخی از [[احکام]]، مانند نمازهای چهار رکعتی، [[روزه]] و [[وضو]] در سفر به احکام آسان‌تر تبدیل شده است:<ref>فقه‌القرآن، ج1، ص142؛ مجمع‌البیان، ج3، ص153.</ref> {{متن قرآن|«وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَاةِ»}}؛ ([[سوره نساء]]/4، 101)، {{متن قرآن|«كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ...*فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ»}} ([[سوره بقره]]/2، 183 و 184)، {{متن قرآن|«وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ ... فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا»}}. ([[سوره مائده]]/5، 6) |
| − | + | ه. سالخوردگی: | |
| − | خداوند به سال‌خوردگان زمین‌گیر، تخفیف‌های بیش‌تری داده است؛ از جمله برداشتن روزه و تبدیل آن به پرداخت یک وعده غذا ( | + | خداوند به سال‌خوردگان زمین‌گیر، تخفیف‌های بیش‌تری داده است؛ از جمله برداشتن [[روزه]] و تبدیل آن به پرداخت یک وعده غذا (مُد طعام) به فقیر در برابر هر روز: {{متن قرآن|«وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ»}}؛<ref>فقه‌القرآن، ج1، ص177؛ مجمع‌البیان، ج2، ص493.</ref> ([[سوره بقره]]/2، 184) [[امام باقر]] علیه السلام در توضیح این آیه فرمود: الشیخ الکبیر.<ref>البرهان، ج1، ص387.</ref> بر زنان سال‌خورده‌ای که به [[ازدواج]] امید ندارند نیز آسان گرفته شده است و از پوشش کامل معاف شده‌اند:<ref>مجمع‌البیان، ج7، ص243.</ref> {{متن قرآن|«وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللَّاتِي لَا يَرْجُونَ نِكَاحًا فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِينَةٍ»}}. ([[سوره نور]]/24، 60) |
| − | + | و. خوف از خطر: | |
| − | + | قرآن یا روایات در موارد متعددی تصریح کرده‌اند: تکلیفی که انسان را در معرض خطر جدی جانی یا مالی قرار دهد، ساقط می‌شود؛ مانند لزوم آرامش بدنی در نماز که در صورت خوف، ساقط می‌شود:<ref>فقه‌القرآن، ج1، ص153؛ مجمع‌البیان، ج2، ص601.</ref> {{متن قرآن|«فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُكْبَانًا»}}. ([[سوره بقره]]/2، 239) | |
| − | + | ز. ناآگاهی: | |
| − | + | مسلمان موظّف به فراگیری احکام و تکالیف دینی خویش است و در صورت کوتاهی در یادگیری مؤاخذه خواهد شد؛ اما خداوند در چندین مورد بر ناآگاهان آسان گرفته است؛ مانند ناآگاهی و عذر ناشی از نرسیدن دعوت پیامبران:<ref>مجمع‌البیان، ج6، ص623.</ref> {{متن قرآن|«وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّىٰ نَبْعَثَ رَسُولًا»}}. ([[سوره اسراء]]/17، 15) | |
| − | + | یا عدم آگاهی از حرمت و وجوب برخی کارها و چیزها در [[شریعت]]. مسلمان اگر پس از تحقیق لازم، همچنان در حکم شرعی کاری یا چیزی شک داشته باشد، می‌تواند به استناد [[اصل برائت]] یا حلیّت، آن را بر خود حلال و جایز شمرد. قرآن می‌فرماید:<ref>عوائدالایام، ص248.</ref> {{متن قرآن|« لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا»}}. ([[سوره طلاق]]/65، 7) | |
| − | + | ===ه. آسان‌گيرى خدا در محاسبه و مؤاخذه=== | |
| − | + | خداوند در عين دقّت در محاسبه، بر مؤمنان آسان گرفته و به ديده اغماض مى‌نگرد: {{متن قرآن|«فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ * فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا»}} ([[سوره انشقاق]]/84، 7و8) | |
| − | + | اما [[قيامت]] (و محاسبه) براى كافران، سخت است: {{متن قرآن|«فَذَٰلِكَ يَوْمَئِذٍ يَوْمٌ عَسِيرٌ * عَلَى الْكَافِرِينَ غَيْرُ يَسِيرٍ»}}. ([[سوره مدثر]]/74، 9و10) نمونه‌هايى‌از آسان‌گيرى خداوند در محاسبه اعمال مؤمنان بدين قرار است: | |
| − | + | '''قبول توبه گنه‌كاران:''' | |
| − | + | خداوند بر نادمان و [[توبه]] کنندگان سخت‌گيرى نكرده و به آنان وعده [[بهشت]] داده است: {{متن قرآن|«إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَأُولَٰئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ»}}. ([[سوره مريم]]/19، 60) | |
| − | + | او نويد داده كه نه تنها گناهانشان آمرزيده شده، بلكه به كارهاى نيك تبديل مى‌شود: {{متن قرآن|«إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَٰئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ»}}. ([[سوره فرقان]]/25، 70) | |
| − | + | '''تكفير گناهان:''' | |
| − | + | يكى از نمونه‌هاى آسان‌گيرى محاسبه، مسأله تكفير و محو گناهان با كارهاى نيك است: {{متن قرآن|«وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ»}}. ([[سوره عنكبوت]]/29، 7) | |
| − | + | '''چشم‌پوشى از كفر گذشته ([[قاعده جب]]):''' | |
| − | + | كافرانى كه دين [[اسلام]] را مى‌پذيرفتند، از سابقه خويش نگران بودند. [[قرآن]] چشم‌پوشى از گذشته آنان را نويد مى‌دهد: {{متن قرآن|«قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ وَإِنْ يَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِينَ»}}. ([[سوره انفال]]/8، 38) | |
| − | + | '''شفاعت:''' | |
| − | + | از آن‌جا كه اميد، در تربيت انسان تأثير فراوانى دارد، خداوند گناهكاران را نااميد نكرده، راهى را به نام [[شفاعت]] برايشان قرار داده است تا براى برخوردارى از آن بكوشند و راه سعادت را بپيمايند. ([[سوره انعام]]/6، 51؛ [[سوره سبأ]]/34، 23) | |
| − | |||
| − | از آن‌جا كه اميد، در تربيت انسان تأثير فراوانى دارد، خداوند | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | <references/> | + | <references /> |
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | |||
| − | [ | + | *"آسانی"، دائرة المعارف قرآن كريم، محمدحسن زمانى، جلد1، [http://www.maarefquran.com/Files/viewdmaarefBooks.php?bookId=1 مرکز فرهنگ و معارف قرآن]. |
| + | |||
| + | {{سنجش کیفی | ||
| + | |سنجش=شده | ||
| + | |شناسه= ضعیف | ||
| + | |عنوان بندی مناسب= خوب | ||
| + | |کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب | ||
| + | |رعایت سطح مخاطب عام= خوب | ||
| + | |رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب | ||
| + | |جامعیت= خوب | ||
| + | |رعایت اختصار= متوسط | ||
| + | |سیر منطقی= خوب | ||
| + | |کیفیت پژوهش= خوب | ||
| + | }} | ||
| + | |||
[[رده:واژگان قرآنی]] | [[رده:واژگان قرآنی]] | ||
| + | [[رده: مقاله های مرتبط به دانشنامه]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۵ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۶:۱۹
«یُسر» در مقابل «عُسر» و به معنای آسانی است.[۱] مشتقات گوناگون «یُسر» در قرآن کریم 44 بار آمده[۲] که اغلب به همین معنا بکار رفته است. مفهوم «آسانی» در مجموعه ساختار معرفت دینی تجلی دارد؛ از قبیل آسانگیری در تشریع احکام شرعی و دستور به آسانگیری در روابط دینی و اجتماعی. گستره این مفهوم در تشریع احکام تا جایی است که می‌توان گفت: بنای شریعت بر آسانگیری است.
محتویات
مفاهیم یسر و آسانی در قرآن
مفهوم «یُسر» و آسانی را در قرآن کریم می‌توان در قالب واژه‌هایی مانند تخفیف، هیّن، وسع و... جُست. از نفی حرج، تثریب، ضیق و مشقّت نیز مفهوم آسانی استفاده می‌شود؛ چنانکه توجه به مجموعه این واژه‌ها در آیات می‌تواند گستره مفهومی آن را در قرآن بنمایاند.
از برخی مصادیق آسانی به تساهل و تسامح نیز تعبیر شده است که شاید این اصطلاح برگرفته از روایات متعددی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله است که «من به شریعت سهله سمحه برانگیخته شده‌ام».[۳] بر همین اساس، برخی از فقیهان در استنباطات احکام فقهی، بارها به سهلة و سمحة بودن شریعت استناد کرده‌اند؛[۴] البته قرآن برای آسانی، حدود و مرزهایی قائل شده است.
الف. آسانی کارها برای خدا در تکوین
آفرینش نخستین هستی و بازآفرینی آن در قیامت:
قرآن، آفرینش آسمان‌ها و زمین را در شش روز و بدون سختی و مشقّت ذکر کرده: «وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِنْ لُغُوبٍ». (سوره ق/50، 38)
و خداوند ایجاد و اعاده خلق را بر خود آسان دانسته است: «أَوَلَمْ يَرَوْا كَيْفَ يُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ ۚإِنَّ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ». (سوره عنکبوت/29، 19)
حتی اعاده آفرینش بر خدا، از ایجاد آن آسان‌تر است: «وَهُوَ الَّذِي يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ». (سوره روم/30، 27)
و حشر انسان‌ها بر خداوند، بسی آسان است: «ذَٰلِكَ حَشْرٌ عَلَيْنَا يَسِيرٌ». (سوره ق/50، 44)
روشن است که قدرت خداوند درباره همه موجودات، یک‌سان است؛ بنابراین تعبیر به آسان‌تر بودن اعاده، از آن جهت است که هر صفت کمالی در موجودات، به نحو کامل‌تر و بدون هیچ‌گونه نقص در خداوند وجود دارد؛ بر این اساس چون اعاده در مقایسه با ایجاد نزد مردم آسان است، این آسانی در خداوند بیشتر و به گونه‌ای است که هیچ سختی و مشقتی را به همراه ندارد.[۵]
تدبیر منظم و آگاهانه آفرینش و حیات انسان‌ها:
خداوند، آفرینش انسان را از خاک، سپس از نطفه و باردار شدن زنان و کوتاهی یا بلندی عمر بنی‌آدم را بر خود آسان دانسته است: «وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْوَاجًا وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنْثَىٰ وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَمَا يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَلَا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتَابٍ إِنَّ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ». (سوره فاطر/35، 11)
قرآن، اعطای فرزند را به پیرزنی نازا و شوهری فرتوت (حضرت زکریا و همسرش) بر خداوند آسان و هموار می‌شمرد: «قَالَ رَبِّ أَنَّىٰ يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا وَقَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْكِبَرِ عِتِيًّا * قَالَ كَذَٰلِكَ قَالَ رَبُّكَ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ». (سوره مریم/19، 8 و 9)
و اعطای فرزند به زنی باکره و بی‌شوهر (حضرت مریم علیهاالسلام) را نیز آسان می‌داند: «قَالَتْ أَنَّىٰ يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَلَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ وَلَمْ أَكُ بَغِيًّا * قَالَتْ أَنَّىٰ يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَلَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ وَلَمْ أَكُ بَغِيًّا». (سوره مریم/19، 20 و 21)
علم خدا:
آگاهی به آن‌چه در آسمان‌ها و زمین وجود دارد و تدوین آن در کتاب، بر خداوند آسان است: «أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ إِنَّ ذَٰلِكَ فِي كِتَابٍ إِنَّ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ». (سوره حج/22، 70)
همه مصیبت‌ها در زمین و در وجود شما، پیش از پیدایش در کتابی وجود دارد و آن بر خدا آسان است: «مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا إِنَّ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ». (سوره حدید/57، 22)
مجازات گناهکاران:
در آتش افکندن گناهکاران و ستم‌گران بر خدا سهل است: « فَسَوْفَ نُصْلِيهِ نَارًا وَكَانَ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا» (سوره نساء/4، 30) دو چندان شدن عذاب زنان پیامبر در صورت اعمال ناشایست بر خدا آسان است: «يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ وَكَانَ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا». (سوره احزاب/33، 30)
حبط اعمال:
تباهی اعمال منافقانی که از جنگ سر باز زده به غنایم چشم دارند، بر خداوند سهل است: «أُولَٰئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَكَانَ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا». (سوره احزاب/33، 19)
ب. آسان شدن کارها به دست خداوند
آسان کردن فهم قرآن و راه هدایت:
استدلال‌های روشن، پندهای حکیمانه، سلیس بودن و آهنگ عبارت‌ها، زمینه آسانیِ حفظ و فهم قرآن را فراهم می‌سازد: «وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ». (سوره قمر/54، 32) ابن عباس گفته است: اگر خداوند معارف بلند قرآن را به صورت الفاظ متداول انسان‌ها فرود نمی‌آورد، هیچ انسانی نمی‌توانست آن (وحی) را به زبان آورد.[۶]
خداوند فرموده است که قرآن را در زبان تو آسان کردیم تا وسیله بشارت برای مؤمنان و انذار لجوجان باشد: «فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ وَتُنْذِرَ بِهِ قَوْمًا لُدًّا». (سوره مریم/19، 97) نیز فرموده است که بشر را از نطفه‌ای آفرید و راه هدایت را برایش آسان کرد: [۷] «مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ * ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ». (سوره عبس/80، 19و20)
کمک به پیامبران و مؤمنان:
قرآن، کمک به پیامبران و مؤمنان را نوعی تمهید و آسان‌سازی زمینه توفیق آنان در عبادت و خدمت قرار داده است: «وَنُيَسِّرُكَ لِلْيُسْرَىٰ». (سوره اعلی/87، 8) به نظر برخی مفسران، مقصود آیه این است که ما تو را برای شریعت سهله و سمحه یاری می‌دهیم.[۸]
قرآن، آسانی و توفیق در کارهای شایسته را به انفاق کنندگان باتقوا که جزای نیک را باور دارند، بشارت داده است:[۹] «فَأَمَّا مَنْ أَعْطَىٰ وَاتَّقَىٰ * وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَىٰ * فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَىٰ». (سوره لیل/92، 5-7) قرآن کریم این توفیق و آسانی را در قالب دعا از زبان حضرت موسی علیه السلام نقل می‌کند: «رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي * وَيَسِّرْ لِي أَمْرِي». (سوره طه/20، 25-26)
ج. آسانگیری در جعل احکام شرعی
خداوند در تشریع احکام و تکالیف دین اسلام، آسان گرفته؛ به صورتی که عمل به آن وظایف در توان مکلّفان است:[۱۰] «لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا». (سوره بقره/2، 286)
او از اراده خویش به تخفیف و آسانگیری خبر داده و بر این اساس، به کسانی که برای ازدواج با زنان مؤمن و آزاد تمکّن مالی ندارند، اجازه ازدواج با کنیزان را داده است:[۱۱] «وَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلًا أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِنَاتِ... يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ». (سوره نساء/4، 25-28)
در جای دیگر فرموده است: خداوند آسانی را اراده کرده و سختی و شدّت را نخواسته است: « يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ». (سوره بقره/2، 185)
او در موارد ناآگاهی و عذر، کیفر بر تکلیف را از بندگان برداشته است: «وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّىٰ نَبْعَثَ رَسُولًا» . (سوره اسراء/17، 15)[۱۲]
این ویژگی (آسانی) در جوهره همه ادیان آسمانی وجود دارد؛ اما گاه در بعضی امّت‌ها برای تنبیه و کیفر، احکام سخت تشریع شده است؛[۱۳] برای مثال به دلیل ستمگری، رباخواری، حرام‌خواری و مخالفت یهودیان با پیامبران، هر حیوان ناخن‌دار و سُم پهن مانند شتر، همچنین چربی گاو و گوسفند که غذای دل‌خواه آنان بود، بر آنان حرام شد.[۱۴](سوره نساء/4، 160و161) و (سوره انعام/6، 146)
به نقلی زمام‌داران بنی‌اسرائیل، مردم کم درآمد را از خوردن گوشت پرندگان و چربی حیوانات منع می‌کردند؛ بدین روی، همان‌ها بر آنان حرام شد.[۱۵] تورات کنونی نیز به گونه‌ای به این مطلب اشاره کرده، می‌نویسد: شتر با وجودی که نشخوار می‌کند، امّا تمام سُم چاک نیست برای شما ناپاک است.[۱۶]
برخی از احکام ادیان پیشین، حتی بدون داشتن جنبه تنبیهی مشقت‌آور بوده است؛ مانند روزه وصال که چند شبانه روز پیوسته امساک ادامه می‌یافت.[۱۷]
تکالیف در دین اسلام که پیام‌آور آن «رحمة للعالمین» است، شاقّ و طاقت‌فرسا نیست. قرآن درخواست همین مطلب را از سوی مؤمنان گزارش کرده است: « رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ». (سوره بقره/2، 286) شاید خاتمیت این دین و لزوم انطباق آن با موقعیت‌های متفاوت در همه عصرها و نسل‌ها دلیل آسان‌تر بودن احکام آن باشد.
نمونه‌هایی از آن‌چه در قرآن، نشان از آسانگیری خداوند در تشریع احکام دارد، عبارتند‌از:
پذیرفتن اظهار اسلام:
خداوند متعالی در پذیرش اسلام، آسان گرفته و دستور داده است که هر کس اظهار اسلام کرد، بی‌درنگ از او بپذیرید:[۱۸] « وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَىٰ إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا ». (سوره نساء/4، 94)
واجبات و کفّارات تخییری:
در برخی واجبات، مکلّف بر یک عمل الزام نشده؛ بلکه بین چند عمل مخیّر است که نوعی آسانی به شمار می‌آید. مواردی از تخییر که در قرآن ذکر شده، عبارت است از:
الف. وقوف در منی و قربانی:
واجب است حاجی پس از اعمال روز دهم ذی الحجه (رمی جمره عقبه، قربانی، حلق یا تقصیر) در ایام تشریق (یازدهم، دوازدهم، سیزدهم) در منی توقّف کند؛[۱۹] اما خداوند او را بین کوچ کردن روز دوازدهم و سیزدهم مخیّر کرده است:[۲۰] «وَاذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقَىٰ» (سوره بقره/2، 203)
نیز بر حاجی واجب است که در روز عید قربان قربانی کند؛ اما خداوند او را به آن‌چه در توان او است (شتر، گاو، گوسفند) مخیر کرده است:[۲۱] «فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ ...». (سوره بقره/2، 196)
ب. کفّاره قسم:
اگر مسلمانی سوگند شرعی خویش را بشکند، خداوند به جای تعیین یک جریمه، وی را میان چند کفاره مخیّر کرده است تا بر او گران نیاید و جریمه خود را آسان‌تر بپردازد. بر اساس آیه 89 سوره مائده/5 کفاره قسم یکی از این سه مورد است: اطعام ده فقیر یا پوشاندن لباس به آنان، آزاد کردن یک برده و در صورتی که قدرت مالی برای ادای یکی از جریمه‌های یاد شده را نداشت، سه روز روزه بگیرد.[۲۲]
واجبات و کفّارات ترتیبی
برخی واجبات یا کفّارات، به صورتی قرار داده شده که در صورت قدرت نداشتن مکلف بر یک گونه از آن، شکل‌های دیگری پیش روی او باشد. واجبات و کفّارات ترتیبی در قرآن از این قرارند:
الف. کفّاره صید برای محرم:
خداوند، صید حیوانات را بر مُحرِم ممنوع کرده و مجازات آن را حیوانی معادل آن مانند شتر، گاو و گوسفند قرار داده است؛ امّا اعلان فرموده که مکلّف در صورت عدم‌تمکّن می‌تواند شماری از فقیران را اطعام کند و اگر از عهده این نیز برنیاید می‌تواند چند روز (متناسب بانوع جرم) روزه بگیرد.[۲۳] (سوره مائده/5، 95)
ب. قربانی:
یکی از مناسک حج، قربانی است. اگر حاجی بر آن توانا نباشد، باید ده روز روزه بگیرد.[۲۴] (سوره بقره/2، 196)
ج. کفّاره ظهار:
کفّاره ظهار، آزاد کردن یک برده است که در صورت عدم تمکّن، دو جایگزین به ترتیب (شصت روز روزه پی در پی پیش از رجوع و اطعام شصت فقیر)[۲۵] برای آن قرار داده شده است.(سوره مجادله/58، 3و4)
د. کفّاره قتل خطایی:
مجازات کسی که یکی از مسلمانان را به خطا کشته، پرداخت دیه کامل به بازماندگان مقتول و آزادکردن یک برده مؤمن است؛ امّا اگر نتوانست برده آزاد کند، باید دو ماه پی‌درپی روزه بگیرد.[۲۶] (سوره نساء/4، 92)
آسانگیری با قرار دادن شرایط:
خداوند برای وجوب هر یک از تکالیف نیز شرایطی را قرار داده است که با فقدان یکی از آن‌ها، تکلیف برداشته می‌شود که خود نوعی آسانگیری است؛ مانند مشروط بودن وجوب حج به استطاعت: «وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا».[۲۷] (سوره آل عمران/3، 97)
د. آسانگیری با رفع یا تبدیل احکام
گاه وضعیت خاصی برای برخی افراد پیش می‌آید که خداوند یا اصل تکلیف را برداشته یا آن را به حکمی دیگر تبدیل کرده است. این موارد عبارتند از:
اضطرار:
در اضطرار، حکم اولیه برداشته می‌شود؛ به طور مثال با این که خوردن چیزهایی مانند مردار، خون، گوشت خوک و ذبح شده به نام غیرخدا حرام است، در صورت اضطرار، حرمت آن برداشته شده است:[۲۸] «إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ» . (سوره بقره/2، 173)
آیه سوم سوره مائده نیز پس از بیان حرمت گوشت حیوانِ خفه شده، حیوانی که بر اثر ضربه چوب یا شاخ حیوان دیگر یا سقوط از بلندی مرده باشد یا درنده‌ای او را کشته یا در پای بت ذبح شده و یا با تیر قرعه کشته شده باشد، کسی را که به ناچار و بدون قصد گناه از آن خورده است، استثنا می‌کند.[۲۹](سوره مائده/5، 3)
اکراه:
اگر کسی به گناه وادار شد، خداوند آن گناه را می‌بخشد؛ چنان که اظهارات شرک‌آمیز را در زیر شکنجه مشرکان بخشید:[۳۰] « إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ». (سوره نحل/16، 106)
تقیّه:
انسان به جهت حفظ خویش از ضرر دیگران می‌تواند کلام ناحق گفته یا برخلاف حق عمل کند.[۳۱] خداوند پس از نهی از برقراری ارتباط با کافران، فرموده که چنین ارتباط در صورت تقیّه مانعی ندارد: «لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ... إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً».[۳۲] (سوره آل عمران/3، 28) این مطلب از آیه 106 سوره نحل/16 نیز استفاده می‌شود.[۳۳]
خطا:
ارتکاب بسیاری از کارها اگر به عمد باشد، مؤاخذه و پیامدهای مهمّی دارد و اگر به خطا باشد یا هیچ گونه مؤاخذه و پیامدی ندارد یا پیامد آن اندک و سبک است:[۳۴] «وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ فِيمَا أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَلَٰكِنْ مَا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ». (سوره احزاب/33، 5)
فراموشی:
ترک واجب یا ارتکاب حرام از روی فراموشی مؤاخذه ندارد. قرآن این مطلب را در قالب دعا از زبان مؤمنان چنین نقل می‌کند:[۳۵] «رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا». (سوره بقره/2، 286)
بیماری:
اگر ادای تکلیف در مواردی موجب بیماری شود، خداوند آن را از مکلف مرتفع ساخته یا به واجب آسان‌تر تبدیل می‌کند؛ بر این اساس به کسی که در ماه مبارک رمضان مریض است، اجازه افطار و قضای آن در روزهای دیگر را داده است:[۳۶] « وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْر». (سوره بقره/2، 185)
همچنین حکم وضو را برای مریضی که آب برای او ضرر دارد، به تیمم تبدیل کرده است: «...وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ... فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا... مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ ». (سوره مائده/5، 6)
حکم جهاد نابینا، لَنگ و مریض نیز همین گونه است: «لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَىٰ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ» (سوره فتح/48، 17) و نیز سوره توبه/9، 91.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به یکی از اصحاب بیمار خود فرمود: نماز را ایستاده بخوان. اگر نتوانستی، نشسته بخوان وگرنه به پهلو و اگر نشد، خوابیده به پشت؛ زیرا خداوند هیچ انسانی را تکلیف نمی‌کند، مگر به قدر توان او.[۳۷]
حرمت تراشیدن سر پیش از قربانی، در صورت بیماری یا مشکلی مانند آن، برداشته می‌شود و شخصی که وادار به حلق شد، باید روزه بگیرد یا فقیران را اطعام یا گوسفندی را قربانی کند که فدیه آن شمرده می‌شود: «وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّىٰ يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ».[۳۸](سوره بقره/2، 196)
حرج و سختی توان‌فرسا:
خداوند، تکالیف مشقّت‌زا را برداشته است. تخفیف شریعت در موارد حرجی، چنان شایع و مورد توجه فقیهان بوده که به مثابهِ قاعده و اصل عمومی (نفی حرج) مورد کاربرد فقهی آنان در مسائل و ابواب گوناگون مشهور شده است:[۳۹] «و‌ما جَعَل علیکم فی‌الدینِ مِن حرَج». (سوره حج/22، 78)
امام صادق علیه السلام در پاسخ به پرسش یکی از اصحاب درباره کیفیت وضوی کسی که دستش زخمی است، فرمود: حکم این گونه مسائل از همین آیه فهمیده می‌شود. قرآن این مطلب را به صورت درخواست قلبی مؤمنان نقل کرده است: «رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ...». (سوره بقره/2، 286)
انواع سختی که مجوز رفع یا تبدیل تکلیف است، عبارتند از:
الف. تنگنای مالی:
خداوند، حکم وجوب جهاد را از کسانی که مضیقه و تنگنای مالی، مانع حضور آنان در جبهه شده، برداشته و فرموده است: «لَيْسَ عَلَى الضُّعَفَاءِ وَلَا عَلَى الْمَرْضَىٰ وَلَا عَلَى الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ مَا يُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصَحُوا لِلَّهِ وَرَسُولِه». (سوره توبه/9، 91)
ب. ضعف توان و مقاومت روحی:
قرآن در آغاز فرمان داده بود که اگر ارتش مسلمانان، یک دهم ارتش مشرکان باشد می‌توان با آنان به مقابله برخاست؛ زیرا ایمان و روحیّه قوی، توان پایداری و مقاومت را به آنان خواهد داد؛ اما پس از پیدایش ضعف روحی بر آنان آسان گرفت و مقایسه را به نصف تخفیف داد: «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتَالِ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ يَغْلِبُوا أَلْفًا... * الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْكُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفًا فَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ صَابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ » (سوره انفال/8، 65و66)
ج. نیاز جنسی:
از آن‌جا که پرهیز از مباشرت با همسر در طول ماه رمضان برای مسلمانان صدر اسلام قابل تحمل نبود و برخی بر اثر عدم تحمل با همسرانشان نزدیکی می‌کردند، خداوند بر امت اسلام آسان گرفت و مباشرت را در شب ماه رمضان جایز کرد:[۴۰] «أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ». (سوره بقره/2، 187)
د. سفر:
برخی از احکام، مانند نمازهای چهار رکعتی، روزه و وضو در سفر به احکام آسان‌تر تبدیل شده است:[۴۱] «وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَاةِ»؛ (سوره نساء/4، 101)، «كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ...*فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ» (سوره بقره/2، 183 و 184)، «وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ ... فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا». (سوره مائده/5، 6)
ه. سالخوردگی:
خداوند به سال‌خوردگان زمین‌گیر، تخفیف‌های بیش‌تری داده است؛ از جمله برداشتن روزه و تبدیل آن به پرداخت یک وعده غذا (مُد طعام) به فقیر در برابر هر روز: «وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ»؛[۴۲] (سوره بقره/2، 184) امام باقر علیه السلام در توضیح این آیه فرمود: الشیخ الکبیر.[۴۳] بر زنان سال‌خورده‌ای که به ازدواج امید ندارند نیز آسان گرفته شده است و از پوشش کامل معاف شده‌اند:[۴۴] «وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللَّاتِي لَا يَرْجُونَ نِكَاحًا فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِينَةٍ». (سوره نور/24، 60)
و. خوف از خطر:
قرآن یا روایات در موارد متعددی تصریح کرده‌اند: تکلیفی که انسان را در معرض خطر جدی جانی یا مالی قرار دهد، ساقط می‌شود؛ مانند لزوم آرامش بدنی در نماز که در صورت خوف، ساقط می‌شود:[۴۵] «فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُكْبَانًا». (سوره بقره/2، 239)
ز. ناآگاهی:
مسلمان موظّف به فراگیری احکام و تکالیف دینی خویش است و در صورت کوتاهی در یادگیری مؤاخذه خواهد شد؛ اما خداوند در چندین مورد بر ناآگاهان آسان گرفته است؛ مانند ناآگاهی و عذر ناشی از نرسیدن دعوت پیامبران:[۴۶] «وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّىٰ نَبْعَثَ رَسُولًا». (سوره اسراء/17، 15)
یا عدم آگاهی از حرمت و وجوب برخی کارها و چیزها در شریعت. مسلمان اگر پس از تحقیق لازم، همچنان در حکم شرعی کاری یا چیزی شک داشته باشد، می‌تواند به استناد اصل برائت یا حلیّت، آن را بر خود حلال و جایز شمرد. قرآن می‌فرماید:[۴۷] « لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا». (سوره طلاق/65، 7)
ه. آسان‌گيرى خدا در محاسبه و مؤاخذه
خداوند در عين دقّت در محاسبه، بر مؤمنان آسان گرفته و به ديده اغماض مى‌نگرد: «فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ * فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا» (سوره انشقاق/84، 7و8)
اما قيامت (و محاسبه) براى كافران، سخت است: «فَذَٰلِكَ يَوْمَئِذٍ يَوْمٌ عَسِيرٌ * عَلَى الْكَافِرِينَ غَيْرُ يَسِيرٍ». (سوره مدثر/74، 9و10) نمونه‌هايى‌از آسان‌گيرى خداوند در محاسبه اعمال مؤمنان بدين قرار است:
قبول توبه گنه‌كاران:
خداوند بر نادمان و توبه کنندگان سخت‌گيرى نكرده و به آنان وعده بهشت داده است: «إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَأُولَٰئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ». (سوره مريم/19، 60)
او نويد داده كه نه تنها گناهانشان آمرزيده شده، بلكه به كارهاى نيك تبديل مى‌شود: «إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَٰئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ». (سوره فرقان/25، 70)
تكفير گناهان:
يكى از نمونه‌هاى آسان‌گيرى محاسبه، مسأله تكفير و محو گناهان با كارهاى نيك است: «وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ». (سوره عنكبوت/29، 7)
چشم‌پوشى از كفر گذشته (قاعده جب):
كافرانى كه دين اسلام را مى‌پذيرفتند، از سابقه خويش نگران بودند. قرآن چشم‌پوشى از گذشته آنان را نويد مى‌دهد: «قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ وَإِنْ يَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِينَ». (سوره انفال/8، 38)
شفاعت:
از آن‌جا كه اميد، در تربيت انسان تأثير فراوانى دارد، خداوند گناهكاران را نااميد نكرده، راهى را به نام شفاعت برايشان قرار داده است تا براى برخوردارى از آن بكوشند و راه سعادت را بپيمايند. (سوره انعام/6، 51؛ سوره سبأ/34، 23)
پانویس
- ↑ مفردات، ص891، «یسر»؛ لسان‌العرب، ج15، ص446، «یسر».
- ↑ المعجم المفهرس، ص879، «یسر».
- ↑ وسائل الشیعه، ج20، ص106؛ بحارالانوار، ج65، ص319 و 346؛ الکافی، ج5، ص494.
- ↑ جواهرالکلام، ج7، ص342 و ج29، ص27؛ عوائدالایام، ص173؛ القواعدالفقهیه، ج1، ص249.
- ↑ تفسیر المیزان، ج16، ص175.
- ↑ الدّرالمنثور، ج7، ص676.
- ↑ المیزان، ج20، ص207.
- ↑ کشف‌الاسرار، ج10، ص461؛ الکشّاف، ج4، ص739.
- ↑ کشف‌الاسرار، ج10، ص514.
- ↑ المیزان، ج2، ص444.
- ↑ مجمع‌البیان، ج3، ص54.
- ↑ المیزان، ج13، ص58.
- ↑ المیزان، ج7، ص366.
- ↑ مجمع‌البیان، ج4، ص213.
- ↑ تفسیر قمی، ج1، ص248؛ البرهان، ج2، ص492.
- ↑ کتاب مقدّس، سفر لاویان 11:4.
- ↑ تفسیر ابن کثیر، ج1، ص226-231.
- ↑ مجمع‌البیان، ج3، ص145.
- ↑ جواهرالکلام، ج20، ص3.
- ↑ فقه‌القرآن، ج1، ص300؛ جواهرالکلام، ج20، ص41.
- ↑ فقه‌القرآن، ج1، ص294.
- ↑ همان، ج2، ص226؛ مجمع‌البیان، ج3، ص367.
- ↑ فقه‌القرآن، ج1، ص311؛ مجمع‌البیان، ج3، ص377.
- ↑ فقه‌القرآن، ج1، ص294.
- ↑ مجمع‌البیان، ج9، ص372.
- ↑ فقه‌القرآن، ج2، ص409-412.
- ↑ فقه القرآن، ج1، ص264.
- ↑ الکافی، ج2، ص462.
- ↑ فقه القرآن، ج2، ص266-268.
- ↑ الکافی، ج2، ص462؛ مجمع‌البیان، ج6، ص597.
- ↑ المکاسب، ص320.
- ↑ المیزان، ج3، ص153.
- ↑ همان.
- ↑ الکافی، ج2، ص462.
- ↑ همان؛ نورالثقلین، ج1، ص305؛ عوائدالایام، ص247.
- ↑ فقه القرآن، ج1، ص176؛ المیزان، ج2، ص5.
- ↑ التاج، ج1، ص201.
- ↑ فقه القرآن، ج1، ص296؛ مجمع‌البیان، ج2، ص519.
- ↑ القواعد الفقهیه، ج1، ص249؛ عوائد الأیّام، ص173.
- ↑ فقه‌القرآن، ج1، ص201؛ المیزان، ج2، ص45 و47.
- ↑ فقه‌القرآن، ج1، ص142؛ مجمع‌البیان، ج3، ص153.
- ↑ فقه‌القرآن، ج1، ص177؛ مجمع‌البیان، ج2، ص493.
- ↑ البرهان، ج1، ص387.
- ↑ مجمع‌البیان، ج7، ص243.
- ↑ فقه‌القرآن، ج1، ص153؛ مجمع‌البیان، ج2، ص601.
- ↑ مجمع‌البیان، ج6، ص623.
- ↑ عوائدالایام، ص248.
منابع
- "آسانی"، دائرة المعارف قرآن كريم، محمدحسن زمانى، جلد1، مرکز فرهنگ و معارف قرآن.
