منهج الصادقین فی الزام المخالفین (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) جز (مهدی موسوی صفحهٔ منهج الصادقين فى الزام المخالفين (کتاب) را به منهج الصادقین فی الزام المخالفین (کتاب) منتقل کرد) |
|||
| (۱۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | + | {{مشخصات کتاب | |
| − | + | |عنوان= | |
| − | = | + | |تصویر=[[پرونده:منهج الصادقين فى الزام المخالفين.jpg|240px|وسط]] |
| − | + | |نویسنده= ملا فتح الله كاشانی | |
| − | + | |موضوع= تفاسیر شیعه | |
| − | + | |زبان= فارسی | |
| − | = | ||
| − | |||
| − | = | + | |تعداد جلد=10 |
| − | + | |عنوان افزوده1= | |
| − | + | |افزوده1= | |
| − | + | |عنوان افزوده2= | |
| − | + | |افزوده2= | |
| − | + | |لینک= [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39300/تفسير-منهج-الصادقين-في-الزام-المخالفين منهج الصادقين فى الزام المخالفين] | |
| + | }} | ||
| + | '''«تفسیر کبیر منهج الصادقین فى الزام المخالفین»''' اثر [[ملا فتح الله کاشانی]] (م، ۹۸۸ قمری)، از تفاسیر ارزشمند [[شیعه|شیعى]] که به زبان فارسى روان و سلیس (به تناسب قرن دهم هجرى) نگاشته شده است. انگیزه نویسنده، لزوم نگارش [[تفسیر قرآن|تفسیرى]] بوده است براى فارسى زبانان، نه بیش از اندازه مفصل و نه بسیار مختصر، با اسلوب زبانى و لغاتى که ملال انگیز نباشد و نیز موافق باورها و عقاید [[امامیه|امامیه]] و شامل آثار و اخبار [[اهل البیت|اهل بیت]](ع) باشد. | ||
| − | + | ==زندگی‌نامه مؤلف== | |
| − | مفسر | + | [[ملا فتح الله کاشانی]] مفسر نامدار قرن دهم هجرى و از شاگردان خاص على بن زواره اى است. زواره اى و ملا فتح الله کاشانى، هر دو در واکنش به روش تفسیر «مواهب علیه» که به اخبار [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام بى توجهى کرده و هیچ گونه نشانه اى از وابستگى خود را به [[شیعه]] و اهل بیت علیهم السلام بروز نداده بود، شرحى بر مواهب نگاشته و اخبار اهل بیت علیهم السلام را در آن گنجانده اند. |
| − | + | مؤلف به واسطه استاد خود على بن حسن زوارى از [[محقق کرکی|محقق کرکى]] روایت مى کند. وى در دانش‌هاى زمان خود داراى آگاهی‌هاى گسترده و در [[تفسیر قرآن|تفسیر]] زبردست و پراطلاع بود. مرحوم [[ميرزا عبدالله افندی|میرزا عبدالله افندى]] درباره وى مى نویسد: «فاضل نیک‌اندیش هوشیار، عالم کامل جلیل، متکلم، مفسر، بزرگوار و نام آور [[ملا فتح الله کاشانی|مولا فتح الله کاشانى]] از عالمان دولت شاه طهماسب صفوى و از شاگردان على بن حسن زواره اى است. وى تألیفات نیکویى دارد؛ به ویژه در تفسیر که در آن توانمند و زبردست است و آثار سودمند و ارزشمند نگاشته است».<ref> [[رياض العلماء (کتاب)|ریاض العلماء]]، ج ۴، ص ۳۱۸.</ref> | |
| − | + | مرحوم [[محمدعلی مدرس تبریزی|مدرس تبریزى]] وى را این گونه ستوده است: «ملا فتح الله کاشانى، عالمى است جلیل، [[فقیه]]، محقق متکلم، مدقق، مفسر، متبحر، از اکابر علماى اواخر قرن دهم هجرى در تمامى علوم دینیه متداوله متبحر، خصوصاً در تفسیر که بحرى بود بى پایان و تألیفات طریقه او بهترین معرف تبحر وى مى باشد».<ref> [[ريحانة الادب (کتاب)|ریحانة الادب]]، ج ۵، ص ۲۰.</ref> | |
| − | + | ترجمه [[الاحتجاج (کتاب)|احتجاج طبرسى]]، ترجمه [[قرآن]] به فارسى، تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین، خلاصة المنهج، [[زبدة التفاسیر (کتاب)|زبدة التفاسیر]]، کشف الاحتجاج منهج الصادقین فى الزام المخالفین<ref> ریحانة الادب، ج ۵-۶، ص ۲۰.</ref> از آثار دیگر اوست. | |
| − | + | ==محتوای کتاب== | |
| − | + | منهج الصادقین، تنها به شرح و [[تفسیر قرآن|تفسیر]] بسنده نکرده و تفسیرى است جامع و مشتمل بر مباحث مختلف و مطالب متنوع است. مؤلف بیشتر نظریات تفسیرى [[بیضاوی|بیضاوى]] و زواره اى و نیز مباحث ادبى و بلاغى «[[الکشاف عن حقائق غوامض التنزئل (کتاب)|کشاف]]» [[جارالله زمخشری|زمخشرى]] را آورده و از تفسیر [[مجمع البیان]] در باب قصص و تاریخ نقل قول کرده است. مؤلف به تبیان [[شیخ طوسى]]، تفسیر [[ابوالفتوح رازی|ابوالفتوح]] و [[تفسیر گازر|گازر]] مراجعه کرده و از آنها مطالبى برگزیده و گاه سخنان اهل [[عرفان]] و بزرگان و مشاهیر [[تصوف|متصوفه]] را در لابه لاى تفسیر جاى داده و هر جا مناسب دانسته، از اخبار و رویات [[اهل البیت|اهل بیت]] عصمت علیهم السلام کمک گرفته است. | |
| − | + | مؤلف در تقریر اصول دینى [[عقاید]] شیعه و مسائل مناسب آن، متین و معقول سخن مى راند و [[تعصب]] و بغضى به مخالفان نشان نمى دهد. از این رو، از زمان نگارش آن مورد توجه عالمان قرار گرفته و از معروف ترین تفاسیر قدیمى شیعه در زبان فارسى به شمار مى رود. | |
| − | فصل | + | ملا فتح الله پیش از تفسیر، مقدمه اى در ده فصل نگاشته به مباحثى از [[علوم قرآن]] و مبادى تفسیر اشاره کرده است. مهم ترین مباحث مقدمه عبارت اند از: |
| − | فصل | + | فصل اول: در یاد کرد نامهاى قاریان |
| − | فصل | + | فصل دوم: در ذکر نامهاى قرآن و معناى [[سوره]] و [[آیه|آیه]] |
| − | فصل | + | فصل سوم: در توضیح صحیح‌ترین قول در اعداد آیات قرآن و فایده دانستن آن |
| − | + | فصل چهارم: تبیین معناى تفسیر و تأویل | |
| − | + | فصل پنجم: توضیح حدیث: «نزل‌القرآن على سبعة احرف...» | |
| − | + | فصل ششم: در توضیح معناى [[تفسیر به رأی]] | |
| − | + | فصل هفتم: در مصونیت قرآن از [[تحریف قرآن|تحریف]] | |
| − | + | فصل هشتم: در تبیین این که، قرآن در زمان [[پیامبر اسلام|پیامبر]] (ص) مدون بوده است | |
| − | |||
| − | در | + | فصل نهم: در بیان [[اعجاز قرآن|اعجاز قرآن]] |
| − | |||
| − | + | فصل دهم: در یاد کرد روایاتى که در ترغیب بر خواندن و فرا گرفتن قرآن وارد شده است. | |
| − | + | ==ابعاد گوناگون تفسیر== | |
| − | با | + | تفسیر منهج الصادقین، تفسیرى جامع و مشتمل بر مباحث مختلف و مطالب متنوع است. مؤلف آن که شرح حال نگاران، وى را به عنوان عالمى کامل، متکلمى فقیه و مفسرى فاضل ستوده‌اند، با آگاهى گسترده از ابعاد مختلف فرهنگ اسلامى، تفسیرش را از اطلاعات ارزشمندى و مباحث گوناگونى آکنده کرده است. مرحوم مؤلف، خود به ابعاد مختلف تفسیرش در مقدمه ج ۱ ص ۴ اشاره‌اى کرده و مى‌نویسد: «به خاطر فاتر این فقیر ضعیف... رسید که مطالعه تفاسیر عربیه و فارسیه و کتب تواریخ و احادیث و غیر آن از کتب کلامیه و اصول و فروع فقهیه کرده، تفسیرى از آن انتخاب نماید که مبتنى باشد بر حلّ مبانى قرآن بر طبق قرائت سبعه که مسلم الثبوت و مجمع علیه جمیع موافق و مخالف است و متعرض قرائت دیگر نشود، بجهت تطرّق اختلاف در آن و محتوى باشد بر ذکر اسرار و نکات و [[اسباب نزول]] آیات و احادیث سید البریات «علیه و آله افضل الصلوات و اکمل التحیات» و قصص و حکایات ائمه هدى «علیهم التحیات و التسلیمات»، و فضل سور و آیات و وجه ارتباط و اتصال آن به یکدیگر و بیان مسائل فقهیه در ضمن [[آیات الاحکام|آیات احکام]] و مناقب اهل بیت (ع) منطوى بر رفع شبهات مخالفان و ابطال مذاهب ایشان و در بیان اعراب و لغت بر طریق «خیر الامور اوسطها» سلوک نماید و بعضى از سخنان ارباب تحقیق را نیز بحیز تحریر در آورد.» |
| − | + | مرحوم [[علامه شعرانى]] که تفسیر را تصحیح کرده است، در ارتباط با ابعاد مختلف آن با اشاره‌اى به منابع مؤلف (در جلد دوم نسخه تحقیق شده خود صفحه ۴- ۵ چنین نوشته‌اند: «غالب [[انوار التنزیل و اسرار التأویل (کتاب)|تفسیر بیضاوى]] را مندرج ساخته است و بسیارى از نکات [[الکشاف عن حقائق غوامض التنزئل (کتاب)|تفسیر کشاف]] را نیز، از [[مجمع البیان (کتاب)|تفسیر مجمع البیان]] بسیار نقل کرده است، نه از شواهد و حجت‌ها و تحقیقات علمى آن، بلکه از قصص و تواریخ موجود در مجمع البیان، از تفاسیر نیز به [[التبیان (کتاب)|تفسیر تبیان]]، [[روض الجنان و روح الجنان (کتاب)|تفسیر ابو الفتوح]] و گازر مراجعه کرده است، و گاه سخنان [[عرفان|عرفانى]] از بزرگان و مشاهیر متصوفه نقل نموده است. مانند« شرح التعرف و قشیرى و ابو عبد الرحمن سلمى و امثال ایشان،... مؤلف در نقل عبارات دیگران، گاه از خود، توضیحات و شروح و شواهدى افزوده است و در اینگونه موارد، آن را نقل به معنى باید شمرد. چنانکه در بیان حکم [[متعه]]، عبارتى از [[شرح لمعه]] آورده، بسیار طولانی‌تر از اصل. در تقریر [[اصول دین|اصول دین]] و عقاید شیعه و مسائل مناسب آن، چنان متین و مستحکم و صریح و معقول سخن مى‌راند که گوئى از مردم دو قرن بیشتر است مانند: [[فاضل مقداد]] و شهید... لذا مى‌توان اقوال او را در این مباحث، حجت دانست.» | |
| − | در | + | ==روش تفسیر== |
| + | مفسر پس از مقدمه سودمند خود، وارد تفسیر سوره‌ها می‌شود، ابتدا به روشنگرى در [[سوره های مکی و مدنی|مدنى و مکى]] بودن سوره مى‌پردازد، و در این زمینه به نقل اقوالى از [[ابن عباس]]، مجاهد، قتاده و [[امام علی علیه السلام|حضرت على]] «علیه السلام» مبادرت ورزیده، قول اصح را برمی‌گزیند. | ||
| − | + | در ادامه، عدد آیات را متعرض مى‌شود و به اختلاف عدد از دیدگاههاى مختلف گروههاى شامى، بصرى، کوفى، مکى، مدنى و حجازى اشاره داشته، آیات مورد اختلاف را ذکر می‌کند. | |
| + | پس از آن ثواب قرائت سوره، جایگاه و فضائل آن را به نقل از پیامبر اکرم( ص) و [[ائمه اطهار]] (ع)، بیان داشته، اشاره‌اى به تناسب اختتام سوره قبل و افتتاح سوره بعد مى‌نماید. سپس نوبت به ترجمه آیات مى‌رسد، سعى مى‌نماید بسیار دقیق و با احتیاط باشد، و موافق با قرائت ابو بکر از عاصم و گاهى با تکیه به قرائت حفص از عاصم، بدون تعرض به قرائتهاى شاذه. آنگاه اهتمام خود را به ذکر مباحث لغوى، اعراب، صرف و نحو، مسائل بیانى با استشهاد به اشعار عرب در بیان معناى آیه و وجوه محتمل آن بیشتر با اعتماد به تفسیر کشاف و بیضاوى، به اختصار و اعتدال، نشان می‌دهد. | ||
| − | در | + | پس از آن، تحقیق در مفاهیم و مباحث آیات را آغاز مى‌کند، در این بخش به ذکر اسباب النزول از منابع شیعه و [[اهل سنت]] می‌پردازد. با نقل احادیث از پیامبر( ص) و ائمه( ع) به تبیین آیات مى‌پردازد. و با ذکر قصص و حکایات، مطالب خود را پى مى‌گیرد. در این مجال از [[حدیث جعلی|روایات جعلى]] و [[اسرائیلیات]] نیز استفاده می‌نماید، اما به سخیف بودن و عدم مقبولیت آنها اشاره دارد، مانند ج ۸ ص ۴۶ داستان [[حضرت داود]] (ع). |
| + | |||
| + | در این بین توجهى نیز به بیان تناسب آیات و نظم و ترتیب آنها، از خود نشان مى‌دهد. مسائل فقهى و [[احکام]] از نظر مفسر دور نیفتاده، در محل خود به بیان آنها بدون بسط و تفصیل و در برخى موارد با ذکر اقوال و وجوه محتمل، مى‌پردازد (مانند ج ۱ ص ۴۰۰ به بعد ذیل آیه ۱۸۷ [[سوره بقره]])، و در مواردى مانند [[وضو]]، [[طلاق]]، متعه از مسائل خلافى بین [[اهل سنت]] و شیعه، بنا را بر مذهب شیعه امامیه مى‌گذارد. | ||
| + | |||
| + | با توجه به دیدگاه شیعى مفسر بطور طبیعى مواردى از ذکر مناقب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام به عنوان تفسیر، تطبیق و بیان مصداق، (مانند ج دوم ص ۶۳ ذیل آیه ۲۴۸ و ج ۱ ص ۷۰) در ضمن مطالب ایشان به چشم مى‌خورد. | ||
| + | |||
| + | مفسر به مباحث عقاید و [[علم کلام|کلام]] نیز اهتمام داشته و به بیان ذکر ادله و نقل روایات شیعه و سنى می‌پردازد، مانند بحث [[امامت]]، [[عصمت]] انبیاء، امر بین الامرین، [[جبر]] و اختیار، محال بودن دین خدا در قیامت، [[عدل]] و... | ||
| + | |||
| + | در خاتمه باید متذکر شد که تفسیر منهج بلحاظ سلامت، روانى، جامعیت، از زمان نگارش آن مورد توجه عالمان بوده است و در میان امت اسلامى از معروفترین [[فهرست تفاسیر شیعه|تفاسیر شیعه]] به شمار می‌رود. مرحوم آیت الله [[مرتضی مطهری|شهید مطهرى]] در کتاب «[[خدمات متقابل اسلام و ایران (کتاب)|خدمات متقابل ایران و اسلام]]» صفحه ۴۶۱، فرموده‌اند: «منهج الصادقین» این تفسیر به زبان فارسى است... و تا سى، چهل سال اخیر، یگانه تفسیر فارسى متداول بود.» | ||
| + | |||
| + | البته نباید از این نکته غافل بود، که هر تألیفى در فضاى خود تأثیرات فراوانى خواهد داشت اما در زمانهاى بعد و در فضایى که تألیفات مشابه آن فراوان مى‌گردد، از تأثیرات آن کاسته و اقبال نسبت به آن کمتر مى‌گردد. تفسیر منهج نیز از این قاعده مستثنى نبوده است. در این عصر که تألیفات تفسیرى فارسى و عربى نسبتا فراوانتر از قبل گشته و ادبیات آنها به زبان امروز نزدیکتر شده، بدین جهت در مراجعه نسل حاضر گوى سبقت را از تفسیر منهج گرفته اند. البته از ارزش علمى منهج، کاسته نمى‌شود، بحث فقط در مراجعه و استفاده وافر از آن است. | ||
==وضعیت نشر== | ==وضعیت نشر== | ||
| − | این | + | این کتاب به تصحیح على اکبر غفارى و مقدمه و حواشى سید ابوالحسن مرتضوى، به وسیله انتشارات علمیه تهران چاپ شده است. |
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | <references/> | + | <references /> |
==منابع== | ==منابع== | ||
| + | |||
*محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی. | *محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی. | ||
| − | *مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع التفاسیر [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی | + | *مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار [[نرم افزار جامع تفاسیر نور|جامع التفاسیر]] [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی. |
| + | ==متن کتاب== | ||
| + | [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39300/تفسير-منهج-الصادقين-في-الزام-المخالفين '''منهج الصادقين فى الزام المخالفين'''] | ||
[[رده:تفاسیر]] | [[رده:تفاسیر]] | ||
[[رده:تفاسیر روایی]] | [[رده:تفاسیر روایی]] | ||
{{تفسیر قرآن}} | {{تفسیر قرآن}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱ مهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۰۷:۵۲
 | |
| نویسنده | ملا فتح الله كاشانی |
| موضوع | تفاسیر شیعه |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 10 |
|
| |
«تفسیر کبیر منهج الصادقین فى الزام المخالفین» اثر ملا فتح الله کاشانی (م، ۹۸۸ قمری)، از تفاسیر ارزشمند شیعى که به زبان فارسى روان و سلیس (به تناسب قرن دهم هجرى) نگاشته شده است. انگیزه نویسنده، لزوم نگارش تفسیرى بوده است براى فارسى زبانان، نه بیش از اندازه مفصل و نه بسیار مختصر، با اسلوب زبانى و لغاتى که ملال انگیز نباشد و نیز موافق باورها و عقاید امامیه و شامل آثار و اخبار اهل بیت(ع) باشد.
محتویات
زندگی‌نامه مؤلف
ملا فتح الله کاشانی مفسر نامدار قرن دهم هجرى و از شاگردان خاص على بن زواره اى است. زواره اى و ملا فتح الله کاشانى، هر دو در واکنش به روش تفسیر «مواهب علیه» که به اخبار اهل بیت علیهم السلام بى توجهى کرده و هیچ گونه نشانه اى از وابستگى خود را به شیعه و اهل بیت علیهم السلام بروز نداده بود، شرحى بر مواهب نگاشته و اخبار اهل بیت علیهم السلام را در آن گنجانده اند.
مؤلف به واسطه استاد خود على بن حسن زوارى از محقق کرکى روایت مى کند. وى در دانش‌هاى زمان خود داراى آگاهی‌هاى گسترده و در تفسیر زبردست و پراطلاع بود. مرحوم میرزا عبدالله افندى درباره وى مى نویسد: «فاضل نیک‌اندیش هوشیار، عالم کامل جلیل، متکلم، مفسر، بزرگوار و نام آور مولا فتح الله کاشانى از عالمان دولت شاه طهماسب صفوى و از شاگردان على بن حسن زواره اى است. وى تألیفات نیکویى دارد؛ به ویژه در تفسیر که در آن توانمند و زبردست است و آثار سودمند و ارزشمند نگاشته است».[۱]
مرحوم مدرس تبریزى وى را این گونه ستوده است: «ملا فتح الله کاشانى، عالمى است جلیل، فقیه، محقق متکلم، مدقق، مفسر، متبحر، از اکابر علماى اواخر قرن دهم هجرى در تمامى علوم دینیه متداوله متبحر، خصوصاً در تفسیر که بحرى بود بى پایان و تألیفات طریقه او بهترین معرف تبحر وى مى باشد».[۲]
ترجمه احتجاج طبرسى، ترجمه قرآن به فارسى، تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین، خلاصة المنهج، زبدة التفاسیر، کشف الاحتجاج منهج الصادقین فى الزام المخالفین[۳] از آثار دیگر اوست.
محتوای کتاب
منهج الصادقین، تنها به شرح و تفسیر بسنده نکرده و تفسیرى است جامع و مشتمل بر مباحث مختلف و مطالب متنوع است. مؤلف بیشتر نظریات تفسیرى بیضاوى و زواره اى و نیز مباحث ادبى و بلاغى «کشاف» زمخشرى را آورده و از تفسیر مجمع البیان در باب قصص و تاریخ نقل قول کرده است. مؤلف به تبیان شیخ طوسى، تفسیر ابوالفتوح و گازر مراجعه کرده و از آنها مطالبى برگزیده و گاه سخنان اهل عرفان و بزرگان و مشاهیر متصوفه را در لابه لاى تفسیر جاى داده و هر جا مناسب دانسته، از اخبار و رویات اهل بیت عصمت علیهم السلام کمک گرفته است.
مؤلف در تقریر اصول دینى عقاید شیعه و مسائل مناسب آن، متین و معقول سخن مى راند و تعصب و بغضى به مخالفان نشان نمى دهد. از این رو، از زمان نگارش آن مورد توجه عالمان قرار گرفته و از معروف ترین تفاسیر قدیمى شیعه در زبان فارسى به شمار مى رود.
ملا فتح الله پیش از تفسیر، مقدمه اى در ده فصل نگاشته به مباحثى از علوم قرآن و مبادى تفسیر اشاره کرده است. مهم ترین مباحث مقدمه عبارت اند از:
فصل اول: در یاد کرد نامهاى قاریان
فصل دوم: در ذکر نامهاى قرآن و معناى سوره و آیه
فصل سوم: در توضیح صحیح‌ترین قول در اعداد آیات قرآن و فایده دانستن آن
فصل چهارم: تبیین معناى تفسیر و تأویل
فصل پنجم: توضیح حدیث: «نزل‌القرآن على سبعة احرف...»
فصل ششم: در توضیح معناى تفسیر به رأی
فصل هفتم: در مصونیت قرآن از تحریف
فصل هشتم: در تبیین این که، قرآن در زمان پیامبر (ص) مدون بوده است
فصل نهم: در بیان اعجاز قرآن
فصل دهم: در یاد کرد روایاتى که در ترغیب بر خواندن و فرا گرفتن قرآن وارد شده است.
ابعاد گوناگون تفسیر
تفسیر منهج الصادقین، تفسیرى جامع و مشتمل بر مباحث مختلف و مطالب متنوع است. مؤلف آن که شرح حال نگاران، وى را به عنوان عالمى کامل، متکلمى فقیه و مفسرى فاضل ستوده‌اند، با آگاهى گسترده از ابعاد مختلف فرهنگ اسلامى، تفسیرش را از اطلاعات ارزشمندى و مباحث گوناگونى آکنده کرده است. مرحوم مؤلف، خود به ابعاد مختلف تفسیرش در مقدمه ج ۱ ص ۴ اشاره‌اى کرده و مى‌نویسد: «به خاطر فاتر این فقیر ضعیف... رسید که مطالعه تفاسیر عربیه و فارسیه و کتب تواریخ و احادیث و غیر آن از کتب کلامیه و اصول و فروع فقهیه کرده، تفسیرى از آن انتخاب نماید که مبتنى باشد بر حلّ مبانى قرآن بر طبق قرائت سبعه که مسلم الثبوت و مجمع علیه جمیع موافق و مخالف است و متعرض قرائت دیگر نشود، بجهت تطرّق اختلاف در آن و محتوى باشد بر ذکر اسرار و نکات و اسباب نزول آیات و احادیث سید البریات «علیه و آله افضل الصلوات و اکمل التحیات» و قصص و حکایات ائمه هدى «علیهم التحیات و التسلیمات»، و فضل سور و آیات و وجه ارتباط و اتصال آن به یکدیگر و بیان مسائل فقهیه در ضمن آیات احکام و مناقب اهل بیت (ع) منطوى بر رفع شبهات مخالفان و ابطال مذاهب ایشان و در بیان اعراب و لغت بر طریق «خیر الامور اوسطها» سلوک نماید و بعضى از سخنان ارباب تحقیق را نیز بحیز تحریر در آورد.»
مرحوم علامه شعرانى که تفسیر را تصحیح کرده است، در ارتباط با ابعاد مختلف آن با اشاره‌اى به منابع مؤلف (در جلد دوم نسخه تحقیق شده خود صفحه ۴- ۵ چنین نوشته‌اند: «غالب تفسیر بیضاوى را مندرج ساخته است و بسیارى از نکات تفسیر کشاف را نیز، از تفسیر مجمع البیان بسیار نقل کرده است، نه از شواهد و حجت‌ها و تحقیقات علمى آن، بلکه از قصص و تواریخ موجود در مجمع البیان، از تفاسیر نیز به تفسیر تبیان، تفسیر ابو الفتوح و گازر مراجعه کرده است، و گاه سخنان عرفانى از بزرگان و مشاهیر متصوفه نقل نموده است. مانند« شرح التعرف و قشیرى و ابو عبد الرحمن سلمى و امثال ایشان،... مؤلف در نقل عبارات دیگران، گاه از خود، توضیحات و شروح و شواهدى افزوده است و در اینگونه موارد، آن را نقل به معنى باید شمرد. چنانکه در بیان حکم متعه، عبارتى از شرح لمعه آورده، بسیار طولانی‌تر از اصل. در تقریر اصول دین و عقاید شیعه و مسائل مناسب آن، چنان متین و مستحکم و صریح و معقول سخن مى‌راند که گوئى از مردم دو قرن بیشتر است مانند: فاضل مقداد و شهید... لذا مى‌توان اقوال او را در این مباحث، حجت دانست.»
روش تفسیر
مفسر پس از مقدمه سودمند خود، وارد تفسیر سوره‌ها می‌شود، ابتدا به روشنگرى در مدنى و مکى بودن سوره مى‌پردازد، و در این زمینه به نقل اقوالى از ابن عباس، مجاهد، قتاده و حضرت على «علیه السلام» مبادرت ورزیده، قول اصح را برمی‌گزیند.
در ادامه، عدد آیات را متعرض مى‌شود و به اختلاف عدد از دیدگاههاى مختلف گروههاى شامى، بصرى، کوفى، مکى، مدنى و حجازى اشاره داشته، آیات مورد اختلاف را ذکر می‌کند. پس از آن ثواب قرائت سوره، جایگاه و فضائل آن را به نقل از پیامبر اکرم( ص) و ائمه اطهار (ع)، بیان داشته، اشاره‌اى به تناسب اختتام سوره قبل و افتتاح سوره بعد مى‌نماید. سپس نوبت به ترجمه آیات مى‌رسد، سعى مى‌نماید بسیار دقیق و با احتیاط باشد، و موافق با قرائت ابو بکر از عاصم و گاهى با تکیه به قرائت حفص از عاصم، بدون تعرض به قرائتهاى شاذه. آنگاه اهتمام خود را به ذکر مباحث لغوى، اعراب، صرف و نحو، مسائل بیانى با استشهاد به اشعار عرب در بیان معناى آیه و وجوه محتمل آن بیشتر با اعتماد به تفسیر کشاف و بیضاوى، به اختصار و اعتدال، نشان می‌دهد.
پس از آن، تحقیق در مفاهیم و مباحث آیات را آغاز مى‌کند، در این بخش به ذکر اسباب النزول از منابع شیعه و اهل سنت می‌پردازد. با نقل احادیث از پیامبر( ص) و ائمه( ع) به تبیین آیات مى‌پردازد. و با ذکر قصص و حکایات، مطالب خود را پى مى‌گیرد. در این مجال از روایات جعلى و اسرائیلیات نیز استفاده می‌نماید، اما به سخیف بودن و عدم مقبولیت آنها اشاره دارد، مانند ج ۸ ص ۴۶ داستان حضرت داود (ع).
در این بین توجهى نیز به بیان تناسب آیات و نظم و ترتیب آنها، از خود نشان مى‌دهد. مسائل فقهى و احکام از نظر مفسر دور نیفتاده، در محل خود به بیان آنها بدون بسط و تفصیل و در برخى موارد با ذکر اقوال و وجوه محتمل، مى‌پردازد (مانند ج ۱ ص ۴۰۰ به بعد ذیل آیه ۱۸۷ سوره بقره)، و در مواردى مانند وضو، طلاق، متعه از مسائل خلافى بین اهل سنت و شیعه، بنا را بر مذهب شیعه امامیه مى‌گذارد.
با توجه به دیدگاه شیعى مفسر بطور طبیعى مواردى از ذکر مناقب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام به عنوان تفسیر، تطبیق و بیان مصداق، (مانند ج دوم ص ۶۳ ذیل آیه ۲۴۸ و ج ۱ ص ۷۰) در ضمن مطالب ایشان به چشم مى‌خورد.
مفسر به مباحث عقاید و کلام نیز اهتمام داشته و به بیان ذکر ادله و نقل روایات شیعه و سنى می‌پردازد، مانند بحث امامت، عصمت انبیاء، امر بین الامرین، جبر و اختیار، محال بودن دین خدا در قیامت، عدل و...
در خاتمه باید متذکر شد که تفسیر منهج بلحاظ سلامت، روانى، جامعیت، از زمان نگارش آن مورد توجه عالمان بوده است و در میان امت اسلامى از معروفترین تفاسیر شیعه به شمار می‌رود. مرحوم آیت الله شهید مطهرى در کتاب «خدمات متقابل ایران و اسلام» صفحه ۴۶۱، فرموده‌اند: «منهج الصادقین» این تفسیر به زبان فارسى است... و تا سى، چهل سال اخیر، یگانه تفسیر فارسى متداول بود.»
البته نباید از این نکته غافل بود، که هر تألیفى در فضاى خود تأثیرات فراوانى خواهد داشت اما در زمانهاى بعد و در فضایى که تألیفات مشابه آن فراوان مى‌گردد، از تأثیرات آن کاسته و اقبال نسبت به آن کمتر مى‌گردد. تفسیر منهج نیز از این قاعده مستثنى نبوده است. در این عصر که تألیفات تفسیرى فارسى و عربى نسبتا فراوانتر از قبل گشته و ادبیات آنها به زبان امروز نزدیکتر شده، بدین جهت در مراجعه نسل حاضر گوى سبقت را از تفسیر منهج گرفته اند. البته از ارزش علمى منهج، کاسته نمى‌شود، بحث فقط در مراجعه و استفاده وافر از آن است.
وضعیت نشر
این کتاب به تصحیح على اکبر غفارى و مقدمه و حواشى سید ابوالحسن مرتضوى، به وسیله انتشارات علمیه تهران چاپ شده است.
پانویس
- ↑ ریاض العلماء، ج ۴، ص ۳۱۸.
- ↑ ریحانة الادب، ج ۵، ص ۲۰.
- ↑ ریحانة الادب، ج ۵-۶، ص ۲۰.
منابع
- محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
- مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع التفاسیر [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.
متن کتاب
منهج الصادقين فى الزام المخالفين
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
