منهج الصادقین فی الزام المخالفین (کتاب): تفاوت بین نسخهها
| (۱۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | {{ | + | {{مشخصات کتاب |
| − | + | |عنوان= | |
| − | + | |تصویر=[[پرونده:منهج الصادقين فى الزام المخالفين.jpg|240px|وسط]] | |
| − | = | + | |نویسنده= ملا فتح الله كاشانی |
| − | + | |موضوع= تفاسیر شیعه | |
| − | + | |زبان= فارسی | |
| − | + | |تعداد جلد=۱۰ | |
| − | = | ||
| − | |||
| − | = | + | |عنوان افزوده1=تصحیح |
| − | + | |افزوده1=علىاکبر غفارى | |
| − | + | |عنوان افزوده2= | |
| − | + | |افزوده2= | |
| − | منهج | + | |لینک= [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39300/تفسير-منهج-الصادقين-في-الزام-المخالفين منهج الصادقين فى الزام المخالفين] |
| + | }} | ||
| + | [[تفسیر]] '''«منهج الصادقین فى إلزام المخالفین»''' اثر [[ملا فتح الله کاشانی]] (م، ۹۸۸ قمری)، از [[تفسیر اجتهادی|تفاسیر اجتهادی]] ارزشمند [[شیعه]] به زبان فارسى است. «منهج الصادقین»، تفسیرى جامع و مشتمل بر مباحث مختلف و مطالب متنوع است. انگیزه نویسنده، لزوم نگارش تفسیرى براى فارسى زبانان بوده است، که موافق باورها و عقاید [[امامیه|امامیه]] و شامل روایات [[اهل البیت|اهل بیت]](علیهمالسلام) باشد. | ||
| − | مؤلف | + | ==مؤلف== |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | [[ملا فتح الله کاشانی]] از علما و مفسرین برجسته شیعه در قرن دهم هجری است. کاشانی به واسطه استاد خود -على بن حسن زوارهای- از [[محقق کرکی|محقق کرکى]] روایت مى کند. | |
| − | + | شرح حال نگاران، وى را به عنوان عالمى کامل، متکلمى [[فقیه]] و مفسرى فاضل ستودهاند. [[ميرزا عبدالله افندی|میرزا عبدالله افندى]] درباره وى مى نویسد: «فاضل نیکاندیش هوشیار، عالم کامل جلیل، متکلم، مفسر، بزرگوار و نام آور [[ملا فتح الله کاشانی|مولا فتح الله کاشانى]] از عالمان دولت شاه طهماسب صفوى و از شاگردان على بن حسن زواره اى است. وى تألیفات نیکویى دارد؛ به ویژه در تفسیر که در آن توانمند و زبردست است و آثار سودمند و ارزشمند نگاشته است».<ref> ریاض العلماء، ج ۴، ص ۳۱۸.</ref> | |
| − | + | [[محمدعلی مدرس تبریزی|مدرس تبریزى]] وى را این گونه ستوده است: «ملا فتح الله کاشانى، عالمى است جلیل، فقیه، محقق متکلم، مدقق، مفسر، متبحر، از اکابر علماى اواخر قرن دهم هجرى در تمامى علوم دینیه متداوله متبحر، خصوصاً در تفسیر که بحرى بود بى پایان و تألیفات طریقه او بهترین معرف تبحر وى مى باشد».<ref> ریحانة الادب، ج ۵، ص ۲۰.</ref> | |
| − | + | ملا فتح الله کاشانی در دانشهاى زمان خود داراى آگاهیهاى گسترده و در [[تفسیر قرآن|تفسیر]] زبردست و پراطلاع بود. ترجمه [[الاحتجاج (کتاب)|احتجاج طبرسى]]، ترجمه [[قرآن]] به فارسى، تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین، خلاصة المنهج، [[زبدة التفاسیر (کتاب)|زبدة التفاسیر]]، کشف الاحتجاج منهج الصادقین فى الزام المخالفین<ref> ریحانة الادب، ج ۵-۶، ص ۲۰.</ref> از آثار دیگر اوست. | |
| − | + | ==انگیزه تفسیر== | |
| − | + | ملا فتحالله، علم [[قرآن]] را علم اصلی [[شریعت]] میدانست و معتقد بود، دانستن آن برای مسلمانان در هر دورهای ضروری است. از این رو است که در هر دورهای به این نیاز علمی به گونهای پاسخ دادهاند. اما عموم مردم توان استفاده از بسیاری کتب موجود را نداشتند. وی کتابهایی را که پیرامون [[تفسیر]] نگاشته میشد، به دلایل زیر فاقد کارایی لازم میدانست: | |
| − | + | *متن عربی داشتند. | |
| + | *تفاسیر فارسی پیچیده بودند. این امر به دلیل پرداختن بیش از حد به لغات، مأخذ مشتقات، ذکر تمام وجوه ترکیبات، بیان قرائتهای دوگانه و نادر، شرح دلایل هر یک از قاریان و سخنان غیرمطمئن بود. | ||
| + | *برخی کتابهای فارسی موجود نیز در استفاده از زبان فارسی قدیم، چنان دچار افراط شده و واژههای نامأنوس و شیوهها و عبارتهای سنگین بکار برده بودند که برای مخاطب فارسی زبان آن دوره فهمیدنی نبود. | ||
| + | *برخی چنان مختصر بودند که فایدهای به خواننده نمیرساند. | ||
| + | *آن دسته از تفاسیر هم که از عیوب مذکور خالی بودند، از حیث اعتقادی دچار انحراف بودند؛ هر چند عباراتشان رسا و زیبا بود. | ||
| − | + | آسیب شناسی تفاسیر موجود، ملا فتحالله را که عالمی مفسر و مسلط به تاریخ، [[حدیث]]، [[کلام]] و [[فقه]] بود، بر آن داشت که دست به تألیف اثر جدیدی در تفسیر بزند. البته روحیه مبارزه با عقاید انحرافی از جمله عقاید [[اهل سنت]] را که در دوران گذشته به کتب تفسیر نفوذ کرده بود، نباید از نظر دور داشت. | |
| − | + | نیاز شیعیان از یک سو و انحرافات اعتقادی حاصل از صدها سال تحمیل عقاید غیرشیعی از سوی دیگر، انگیزه اصلی برای گردآوری و تدوین کتابی با این حجم بزرگ بود. از این رو مفسر کاشانی به صراحت این انگیزه را «مقصد اقصی و مطلب اعلا» بیان میکند و مینویسد: «چون مقصد اقصی و مطلب اعلا از این منتخب، ایضا طریق [[ائمه]] صادقین است، به حجج واضحه و الزام مخالفین بر براهین باهره، از این جهت مسمی شد به "منهج الصادقین فی الزام المخالفین"». | |
| − | + | ملا فتحالله در سراسر کتاب با عقاید مخالفان [[شیعه]]، با روشهای علمی و صحیح مبارزه میکند و تفسیر او گویای این تلاشهاست. | |
| − | + | ==محتوای کتاب== | |
| + | [[ملا فتح الله کاشانی]] پیش از [[تفسیر]]، مقدمه اى در ده فصل نگاشته به مباحثى از [[علوم قرآن]] و مبادى تفسیر اشاره کرده است. مهمترین مباحث مقدمه عبارتند از: | ||
| − | + | *فصل اول: در یاد کرد نامهاى قاریان | |
| − | + | *فصل دوم: در ذکر نامهاى قرآن و معناى [[سوره]] و [[آیه|آیه]] | |
| + | *فصل سوم: در توضیح صحیحترین قول در اعداد آیات قرآن و فایده دانستن آن | ||
| + | *فصل چهارم: تبیین معناى تفسیر و تأویل | ||
| + | *فصل پنجم: توضیح حدیث: «نزلالقرآن على سبعة احرف...» | ||
| + | *فصل ششم: در توضیح معناى [[تفسیر به رأی]] | ||
| + | *فصل هفتم: در مصونیت قرآن از [[تحریف قرآن|تحریف]] | ||
| + | *فصل هشتم: در تبیین این که، قرآن در زمان [[پیامبر اسلام|پیامبر]] (صلی الله علیه وآله) مدون بوده است | ||
| + | *فصل نهم: در بیان [[اعجاز قرآن|اعجاز قرآن]] | ||
| + | *فصل دهم: در یاد کرد روایاتى که در ترغیب بر خواندن و فرا گرفتن قرآن وارد شده است. | ||
| − | در | + | مؤلف در «منهج الصادقين فى الزام المخالفين»، تنها به شرح و [[تفسیر قرآن|تفسیر]] بسنده نکرده و تفسیرى است جامع و مشتمل بر مباحث مختلف و مطالب متنوع است. مؤلف آن، با آگاهى گسترده از ابعاد مختلف فرهنگ اسلامى، تفسیرش را از اطلاعات ارزشمندى و مباحث گوناگونى آکنده کرده است. وی خود به ابعاد مختلف تفسیرش در مقدمه اشارهاى کرده و مىنویسد: «به خاطر فاتر این فقیر ضعیف... رسید که مطالعه تفاسیر عربیه و فارسیه و کتب تواریخ و احادیث و غیر آن از کتب کلامیه و اصول و فروع فقهیه کرده، تفسیرى از آن انتخاب نماید که مبتنى باشد بر حلّ مبانى قرآن بر طبق قرائت سبعه که مسلم الثبوت و مجمع علیه جمیع موافق و مخالف است و متعرض قرائت دیگر نشود، بجهت تطرّق اختلاف در آن و محتوى باشد بر ذکر اسرار و نکات و [[اسباب نزول]] آیات و احادیث سید البریات علیه و آله افضل الصلوات و اکمل التحیات و قصص و حکایات [[ائمه]] هدى علیهم التحیات و التسلیمات، و فضل سور و آیات و وجه ارتباط و اتصال آن به یکدیگر و بیان مسائل فقهیه در ضمن [[آیات الاحکام|آیات احکام]] و مناقب [[اهل بیت]] (علیهم السلام) منطوى بر رفع شبهات مخالفان و ابطال مذاهب ایشان و در بیان اعراب و لغت بر طریق "خیر الامور اوسطها" سلوک نماید و بعضى از سخنان ارباب تحقیق را نیز بحیز تحریر در آورد.» |
| − | |||
| − | + | [[علامه شعرانى]] که این تفسیر را تصحیح کرده است، در ارتباط با ابعاد مختلف آن با اشارهاى به منابع مؤلف، چنین نوشتهاند: «غالب [[انوار التنزیل و اسرار التأویل (کتاب)|تفسیر بیضاوى]] را مندرج ساخته است و بسیارى از نکات [[الکشاف عن حقائق غوامض التنزئل (کتاب)|تفسیر کشاف]] را نیز، از [[مجمع البیان (کتاب)|تفسیر مجمع البیان]] بسیار نقل کرده است، نه از شواهد و حجتها و تحقیقات علمى آن، بلکه از قصص و تواریخ موجود در مجمع البیان، از تفاسیر نیز به [[التبیان (کتاب)|تفسیر تبیان]]، [[روض الجنان و روح الجنان (کتاب)|تفسیر ابو الفتوح]] و [[جلاء الاذهان و جلاء الاحزان فی تفسیر القرآن (کتاب)|تفسیر گازر]] مراجعه کرده است، و گاه سخنان [[عرفان|عرفانى]] از بزرگان و مشاهیر [[تصوف|متصوفه]] نقل نموده است. مانند «شرح التعرف و قشیرى و ابوعبدالرحمن سلمى و امثال ایشان،... مؤلف در نقل عبارات دیگران، گاه از خود، توضیحات و شروح و شواهدى افزوده است و در اینگونه موارد، آن را نقل به معنى باید شمرد. چنانکه در بیان حکم [[متعه]]، عبارتى از [[شرح لمعه]] آورده، بسیار طولانیتر از اصل. در تقریر [[اصول دین|اصول دین]] و عقاید شیعه و مسائل مناسب آن، چنان متین و مستحکم و صریح و معقول سخن مىراند که گوئى از مردم دو قرن بیشتر است مانند: [[فاضل مقداد]] و... لذا مىتوان اقوال او را در این مباحث، حجت دانست.» | |
| − | در | + | مؤلف در تقریر اصول دینى عقاید [[شیعه]] و مسائل مناسب آن، متین و معقول سخن مى راند و [[تعصب]] و بغضى به مخالفان نشان نمى دهد. از این رو، از زمان نگارش آن مورد توجه عالمان قرار گرفته و از معروف ترین تفاسیر قدیمى شیعه در زبان فارسى به شمار مى رود. |
| − | + | ==روش تفسیر== | |
| + | مفسر پس از مقدمه سودمند خود، وارد تفسیر [[سوره|سورهها]] میشود، ابتدا به روشنگرى در [[سوره های مکی و مدنی|مدنى و مکى]] بودن سوره مىپردازد، و در این زمینه به نقل اقوالى از [[ابن عباس]]، مجاهد، قتاده و [[امام علی علیه السلام|حضرت على]] (علیه السلام) مبادرت ورزیده، قول اصح را برمیگزیند. | ||
| − | + | در ادامه، عدد [[آیه|آیات]] را متعرض مىشود و به اختلاف عدد از دیدگاههاى مختلف گروههاى شامى، بصرى، کوفى، مکى، مدنى و حجازى اشاره داشته، آیات مورد اختلاف را ذکر میکند. | |
| + | پس از آن [[ثواب]] قرائت سوره، جایگاه و فضائل آن را به نقل از [[پیامبر اکرم]](صلی الله علیه وآله) و [[ائمه اطهار]] (علیهم السلام)، بیان داشته، اشارهاى به تناسب اختتام سوره قبل و افتتاح سوره بعد مىنماید. سپس نوبت به ترجمه آیات مىرسد، سعى مىنماید بسیار دقیق و با احتیاط باشد، و موافق با قرائت ابوبکر از عاصم و گاهى با تکیه به [[قرائت حفص از عاصم]]، بدون تعرض به قرائتهاى شاذه. آنگاه اهتمام خود را به ذکر مباحث لغوى، [[اعراب قرآن|اعراب]]، [[صرف]] و [[نحو]]، مسائل بیانى با استشهاد به اشعار عرب در بیان معناى آیه و وجوه محتمل آن بیشتر با اعتماد به تفسیر کشاف و بیضاوى، به اختصار و اعتدال، نشان میدهد. | ||
| − | در | + | پس از آن، تحقیق در مفاهیم و مباحث آیات را آغاز مىکند، در این بخش به ذکر [[اسباب نزول]] از منابع شیعه و [[اهل سنت]] میپردازد. با نقل [[احادیث]] از پیامبر (صلی الله علیه وآله) و ائمه (علیهم السلام) به تبیین آیات مىپردازد و با ذکر قصص و حکایات، مطالب خود را پى مىگیرد. در این مجال از [[حدیث جعلی|روایات جعلى]] و [[اسرائیلیات]] نیز استفاده مینماید، اما به سخیف بودن و عدم مقبولیت آنها اشاره دارد، مانند داستان [[حضرت داود]] (علیه السلام). |
| − | + | در این بین توجهى نیز به بیان [[تناسب آيات و سور|تناسب آیات]] و نظم و ترتیب آنها، از خود نشان مىدهد. مسائل فقهى و [[احکام]] از نظر مفسر دور نیفتاده، در محل خود به بیان آنها بدون بسط و تفصیل و در برخى موارد با ذکر اقوال و وجوه محتمل، مىپردازد (مانند ذیل آیه ۱۸۷ [[سوره بقره]])، و در مواردى مانند [[وضو]]، [[طلاق]]، متعه از مسائل خلافى بین [[اهل سنت]] و [[شیعه]]، بنا را بر مذهب شیعه [[امامیه]] مىگذارد. | |
| − | + | با توجه به دیدگاه شیعى مفسر، بطور طبیعى مواردى از ذکر مناقب [[اهل بیت]] عصمت و طهارت علیهم السلام به عنوان تفسیر، تطبیق و بیان مصداق (مانند ذیل آیه ۲۴۸ بقره)، در ضمن مطالب ایشان به چشم مىخورد. | |
| − | + | مفسر به مباحث عقاید و [[علم کلام|کلام]] نیز اهتمام داشته و به بیان ذکر ادله و نقل روایات شیعه و سنى میپردازد، مانند بحث [[امامت]]، [[عصمت]] انبیاء، [[امر بین الامرین]]، [[جبر]] و [[اختیار]]، محال بودن دین خدا در [[قیامت]]، [[عدل]] و... . | |
| − | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | <references/> | + | <references /> |
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | * | + | *[[نرم افزار جامع تفاسیر نور|نرم افزار جامع التفاسیر]] [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |
| − | + | *کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
{{تفسیر قرآن}} | {{تفسیر قرآن}} | ||
| + | [[رده:تفاسیر]][[رده:تفسیرهای شیعه]][[رده:تفاسیر اجتهادی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۵ دسامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۲:۰۲
 | |
| نویسنده | ملا فتح الله كاشانی |
| موضوع | تفاسیر شیعه |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | ۱۰ |
| تصحیح | علىاکبر غفارى |
|
| |
تفسیر «منهج الصادقین فى إلزام المخالفین» اثر ملا فتح الله کاشانی (م، ۹۸۸ قمری)، از تفاسیر اجتهادی ارزشمند شیعه به زبان فارسى است. «منهج الصادقین»، تفسیرى جامع و مشتمل بر مباحث مختلف و مطالب متنوع است. انگیزه نویسنده، لزوم نگارش تفسیرى براى فارسى زبانان بوده است، که موافق باورها و عقاید امامیه و شامل روایات اهل بیت(علیهمالسلام) باشد.
مؤلف
ملا فتح الله کاشانی از علما و مفسرین برجسته شیعه در قرن دهم هجری است. کاشانی به واسطه استاد خود -على بن حسن زوارهای- از محقق کرکى روایت مى کند.
شرح حال نگاران، وى را به عنوان عالمى کامل، متکلمى فقیه و مفسرى فاضل ستودهاند. میرزا عبدالله افندى درباره وى مى نویسد: «فاضل نیکاندیش هوشیار، عالم کامل جلیل، متکلم، مفسر، بزرگوار و نام آور مولا فتح الله کاشانى از عالمان دولت شاه طهماسب صفوى و از شاگردان على بن حسن زواره اى است. وى تألیفات نیکویى دارد؛ به ویژه در تفسیر که در آن توانمند و زبردست است و آثار سودمند و ارزشمند نگاشته است».[۱]
مدرس تبریزى وى را این گونه ستوده است: «ملا فتح الله کاشانى، عالمى است جلیل، فقیه، محقق متکلم، مدقق، مفسر، متبحر، از اکابر علماى اواخر قرن دهم هجرى در تمامى علوم دینیه متداوله متبحر، خصوصاً در تفسیر که بحرى بود بى پایان و تألیفات طریقه او بهترین معرف تبحر وى مى باشد».[۲]
ملا فتح الله کاشانی در دانشهاى زمان خود داراى آگاهیهاى گسترده و در تفسیر زبردست و پراطلاع بود. ترجمه احتجاج طبرسى، ترجمه قرآن به فارسى، تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین، خلاصة المنهج، زبدة التفاسیر، کشف الاحتجاج منهج الصادقین فى الزام المخالفین[۳] از آثار دیگر اوست.
انگیزه تفسیر
ملا فتحالله، علم قرآن را علم اصلی شریعت میدانست و معتقد بود، دانستن آن برای مسلمانان در هر دورهای ضروری است. از این رو است که در هر دورهای به این نیاز علمی به گونهای پاسخ دادهاند. اما عموم مردم توان استفاده از بسیاری کتب موجود را نداشتند. وی کتابهایی را که پیرامون تفسیر نگاشته میشد، به دلایل زیر فاقد کارایی لازم میدانست:
- متن عربی داشتند.
- تفاسیر فارسی پیچیده بودند. این امر به دلیل پرداختن بیش از حد به لغات، مأخذ مشتقات، ذکر تمام وجوه ترکیبات، بیان قرائتهای دوگانه و نادر، شرح دلایل هر یک از قاریان و سخنان غیرمطمئن بود.
- برخی کتابهای فارسی موجود نیز در استفاده از زبان فارسی قدیم، چنان دچار افراط شده و واژههای نامأنوس و شیوهها و عبارتهای سنگین بکار برده بودند که برای مخاطب فارسی زبان آن دوره فهمیدنی نبود.
- برخی چنان مختصر بودند که فایدهای به خواننده نمیرساند.
- آن دسته از تفاسیر هم که از عیوب مذکور خالی بودند، از حیث اعتقادی دچار انحراف بودند؛ هر چند عباراتشان رسا و زیبا بود.
آسیب شناسی تفاسیر موجود، ملا فتحالله را که عالمی مفسر و مسلط به تاریخ، حدیث، کلام و فقه بود، بر آن داشت که دست به تألیف اثر جدیدی در تفسیر بزند. البته روحیه مبارزه با عقاید انحرافی از جمله عقاید اهل سنت را که در دوران گذشته به کتب تفسیر نفوذ کرده بود، نباید از نظر دور داشت.
نیاز شیعیان از یک سو و انحرافات اعتقادی حاصل از صدها سال تحمیل عقاید غیرشیعی از سوی دیگر، انگیزه اصلی برای گردآوری و تدوین کتابی با این حجم بزرگ بود. از این رو مفسر کاشانی به صراحت این انگیزه را «مقصد اقصی و مطلب اعلا» بیان میکند و مینویسد: «چون مقصد اقصی و مطلب اعلا از این منتخب، ایضا طریق ائمه صادقین است، به حجج واضحه و الزام مخالفین بر براهین باهره، از این جهت مسمی شد به "منهج الصادقین فی الزام المخالفین"».
ملا فتحالله در سراسر کتاب با عقاید مخالفان شیعه، با روشهای علمی و صحیح مبارزه میکند و تفسیر او گویای این تلاشهاست.
محتوای کتاب
ملا فتح الله کاشانی پیش از تفسیر، مقدمه اى در ده فصل نگاشته به مباحثى از علوم قرآن و مبادى تفسیر اشاره کرده است. مهمترین مباحث مقدمه عبارتند از:
- فصل اول: در یاد کرد نامهاى قاریان
- فصل دوم: در ذکر نامهاى قرآن و معناى سوره و آیه
- فصل سوم: در توضیح صحیحترین قول در اعداد آیات قرآن و فایده دانستن آن
- فصل چهارم: تبیین معناى تفسیر و تأویل
- فصل پنجم: توضیح حدیث: «نزلالقرآن على سبعة احرف...»
- فصل ششم: در توضیح معناى تفسیر به رأی
- فصل هفتم: در مصونیت قرآن از تحریف
- فصل هشتم: در تبیین این که، قرآن در زمان پیامبر (صلی الله علیه وآله) مدون بوده است
- فصل نهم: در بیان اعجاز قرآن
- فصل دهم: در یاد کرد روایاتى که در ترغیب بر خواندن و فرا گرفتن قرآن وارد شده است.
مؤلف در «منهج الصادقين فى الزام المخالفين»، تنها به شرح و تفسیر بسنده نکرده و تفسیرى است جامع و مشتمل بر مباحث مختلف و مطالب متنوع است. مؤلف آن، با آگاهى گسترده از ابعاد مختلف فرهنگ اسلامى، تفسیرش را از اطلاعات ارزشمندى و مباحث گوناگونى آکنده کرده است. وی خود به ابعاد مختلف تفسیرش در مقدمه اشارهاى کرده و مىنویسد: «به خاطر فاتر این فقیر ضعیف... رسید که مطالعه تفاسیر عربیه و فارسیه و کتب تواریخ و احادیث و غیر آن از کتب کلامیه و اصول و فروع فقهیه کرده، تفسیرى از آن انتخاب نماید که مبتنى باشد بر حلّ مبانى قرآن بر طبق قرائت سبعه که مسلم الثبوت و مجمع علیه جمیع موافق و مخالف است و متعرض قرائت دیگر نشود، بجهت تطرّق اختلاف در آن و محتوى باشد بر ذکر اسرار و نکات و اسباب نزول آیات و احادیث سید البریات علیه و آله افضل الصلوات و اکمل التحیات و قصص و حکایات ائمه هدى علیهم التحیات و التسلیمات، و فضل سور و آیات و وجه ارتباط و اتصال آن به یکدیگر و بیان مسائل فقهیه در ضمن آیات احکام و مناقب اهل بیت (علیهم السلام) منطوى بر رفع شبهات مخالفان و ابطال مذاهب ایشان و در بیان اعراب و لغت بر طریق "خیر الامور اوسطها" سلوک نماید و بعضى از سخنان ارباب تحقیق را نیز بحیز تحریر در آورد.»
علامه شعرانى که این تفسیر را تصحیح کرده است، در ارتباط با ابعاد مختلف آن با اشارهاى به منابع مؤلف، چنین نوشتهاند: «غالب تفسیر بیضاوى را مندرج ساخته است و بسیارى از نکات تفسیر کشاف را نیز، از تفسیر مجمع البیان بسیار نقل کرده است، نه از شواهد و حجتها و تحقیقات علمى آن، بلکه از قصص و تواریخ موجود در مجمع البیان، از تفاسیر نیز به تفسیر تبیان، تفسیر ابو الفتوح و تفسیر گازر مراجعه کرده است، و گاه سخنان عرفانى از بزرگان و مشاهیر متصوفه نقل نموده است. مانند «شرح التعرف و قشیرى و ابوعبدالرحمن سلمى و امثال ایشان،... مؤلف در نقل عبارات دیگران، گاه از خود، توضیحات و شروح و شواهدى افزوده است و در اینگونه موارد، آن را نقل به معنى باید شمرد. چنانکه در بیان حکم متعه، عبارتى از شرح لمعه آورده، بسیار طولانیتر از اصل. در تقریر اصول دین و عقاید شیعه و مسائل مناسب آن، چنان متین و مستحکم و صریح و معقول سخن مىراند که گوئى از مردم دو قرن بیشتر است مانند: فاضل مقداد و... لذا مىتوان اقوال او را در این مباحث، حجت دانست.»
مؤلف در تقریر اصول دینى عقاید شیعه و مسائل مناسب آن، متین و معقول سخن مى راند و تعصب و بغضى به مخالفان نشان نمى دهد. از این رو، از زمان نگارش آن مورد توجه عالمان قرار گرفته و از معروف ترین تفاسیر قدیمى شیعه در زبان فارسى به شمار مى رود.
روش تفسیر
مفسر پس از مقدمه سودمند خود، وارد تفسیر سورهها میشود، ابتدا به روشنگرى در مدنى و مکى بودن سوره مىپردازد، و در این زمینه به نقل اقوالى از ابن عباس، مجاهد، قتاده و حضرت على (علیه السلام) مبادرت ورزیده، قول اصح را برمیگزیند.
در ادامه، عدد آیات را متعرض مىشود و به اختلاف عدد از دیدگاههاى مختلف گروههاى شامى، بصرى، کوفى، مکى، مدنى و حجازى اشاره داشته، آیات مورد اختلاف را ذکر میکند. پس از آن ثواب قرائت سوره، جایگاه و فضائل آن را به نقل از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و ائمه اطهار (علیهم السلام)، بیان داشته، اشارهاى به تناسب اختتام سوره قبل و افتتاح سوره بعد مىنماید. سپس نوبت به ترجمه آیات مىرسد، سعى مىنماید بسیار دقیق و با احتیاط باشد، و موافق با قرائت ابوبکر از عاصم و گاهى با تکیه به قرائت حفص از عاصم، بدون تعرض به قرائتهاى شاذه. آنگاه اهتمام خود را به ذکر مباحث لغوى، اعراب، صرف و نحو، مسائل بیانى با استشهاد به اشعار عرب در بیان معناى آیه و وجوه محتمل آن بیشتر با اعتماد به تفسیر کشاف و بیضاوى، به اختصار و اعتدال، نشان میدهد.
پس از آن، تحقیق در مفاهیم و مباحث آیات را آغاز مىکند، در این بخش به ذکر اسباب نزول از منابع شیعه و اهل سنت میپردازد. با نقل احادیث از پیامبر (صلی الله علیه وآله) و ائمه (علیهم السلام) به تبیین آیات مىپردازد و با ذکر قصص و حکایات، مطالب خود را پى مىگیرد. در این مجال از روایات جعلى و اسرائیلیات نیز استفاده مینماید، اما به سخیف بودن و عدم مقبولیت آنها اشاره دارد، مانند داستان حضرت داود (علیه السلام).
در این بین توجهى نیز به بیان تناسب آیات و نظم و ترتیب آنها، از خود نشان مىدهد. مسائل فقهى و احکام از نظر مفسر دور نیفتاده، در محل خود به بیان آنها بدون بسط و تفصیل و در برخى موارد با ذکر اقوال و وجوه محتمل، مىپردازد (مانند ذیل آیه ۱۸۷ سوره بقره)، و در مواردى مانند وضو، طلاق، متعه از مسائل خلافى بین اهل سنت و شیعه، بنا را بر مذهب شیعه امامیه مىگذارد.
با توجه به دیدگاه شیعى مفسر، بطور طبیعى مواردى از ذکر مناقب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام به عنوان تفسیر، تطبیق و بیان مصداق (مانند ذیل آیه ۲۴۸ بقره)، در ضمن مطالب ایشان به چشم مىخورد.
مفسر به مباحث عقاید و کلام نیز اهتمام داشته و به بیان ذکر ادله و نقل روایات شیعه و سنى میپردازد، مانند بحث امامت، عصمت انبیاء، امر بین الامرین، جبر و اختیار، محال بودن دین خدا در قیامت، عدل و... .
پانویس
منابع
- نرم افزار جامع التفاسیر [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
