مفسرین شیعه: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(←‏مفسران جدید شیعه)
 
(۲ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
−
طبقه بندی مفسرین شیعه نخستین گروه مفسران شیعه، تعدادی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و [[ائمه اطهار]] علیهم السلام هستند که روایات تفسیری را نقل کرده یا ضبط نموده‌اند. به اعتقاد شیعه، تعدادی از مفسران در بین صحابه مانند: ابن عباس، ابن مسعود، ابی بن کعب، جابر بن عبدالله انصاری و همچنین جمعی از تابعین مانند: سعید ابن جبیر، یحیی بن یعمر، ابوصالح میزان بصری، طاووس بن کیسان معروف به یمانی، محمد بن سائب کلبی، جابر بن یزید جعفی، اسماعیل سدی کوفی، ابوحمزه ثمالی و نیز جمعی دیگر که از علما و مفسران شیعه می‌باشند.
+
[[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]] اولین کسی است که اسامی مؤلفان [[شیعه]] را در باب [[تفسیر قرآن]] ثبت کرده است. [[ابن ندیم]] نیز در «[[فهرست ابن ندیم (کتاب)|فهرست]]» بسیاری از مفسران شیعه را نام برده است و [[سید حسن صدر]] در «[[تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام (کتاب)|تأسیس الشیعه]]» به طبقه‌بندی مفسران می‌پردازد. همچنین [[شیخ آقا بزرگ تهرانی]] در جلد چهارم کتاب «[[الذریعه الی تصانیف الشیعه|الذریعة الی تصانیف الشیعة]]»، بالغ بر چهارصد تفسیر از تفاسیر شیعه را ثبت کرده است. به اعتقاد شیعه، تعدادی از مفسران در بین [[صحابه]] و همچنین جمعی از [[تابعین]]، صاحب تفسیر بودند.
  
−
==طبقه اول==
+
== طبقات مفسران شیعه ==
 +
===طبقه اول===
 +
نخستین گروه مفسران [[شیعه]]، تعدادی از [[صحابه]] [[پیامبر اسلام]] صلی الله علیه وآله و نیز اصحاب [[ائمه اطهار]] علیهم السلام هستند که روایات تفسیری را نقل کرده یا ضبط نموده‌اند.
  
−
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
+
معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
  
−
===1- ابن عباس:===
+
'''۱. ابن عباس:'''
  
−
که از شیعیان و شاگردان [[امام علی]] علیه السلام است. در زمان رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله بیش از دوازده یا سیزده سال نداشت.<ref>ابن اثیر: اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج3، ص195.</ref> بیشتر علوم خود را نزد علی علیه السلام آموخت.<ref>حاج محمد تقی شوشتری: قاموس الرجال، ج6، ص28.</ref> و در [[جنگ صفین]] یکی از فرماندهان ایشان بود.<ref>اسدالغابة، ج3، ص194.</ref>
+
[[عبدالله بن عباس]]، که از شیعیان و شاگردان [[امام علی]] علیه السلام است، در زمان [[رحلت پیامبر اسلام|رحلت پیامبر]] صلی الله علیه و آله بیش از دوازده یا سیزده سال نداشت<ref>ابن اثیر: اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج۳، ص۱۹۵.</ref> و بیشتر علوم خود را نزد [[امام علی]] علیه السلام آموخت.<ref>محمد تقی شوشتری: قاموس الرجال، ج۶، ص۲۸.</ref> و در [[جنگ صفین]] یکی از فرماندهان ایشان بود.<ref>اسدالغابة، ج۳، ص۱۹۴.</ref>
  
−
ابن قتیبه در تاریخ خود، آخرین سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل کرده است. او می‌گوید: «ابن عباس گفت: خلیل من رسول خدا صلی الله علیه و آله، به من خبر داد که دو هجرت می‌کنم، هجرتی با او و هجرتی با علی...». آنگاه گفت: «...خدایا مرا زنده بدار با زندگانی علی علیه السلام و مرا بمیران به مردن علی علیه السلام» سپس چشم از جهان فروبست.<ref>سید حسن صدر: تأسیس الشیعة، ص322.</ref>
+
[[ابن قتیبه دینوری|ابن قتیبه]] در تاریخ خود، آخرین سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل کرده است. او می‌گوید: «ابن عباس گفت: خلیل من (رسول خدا صلی الله علیه وآله)، به من خبر داد که دو هجرت می‌کنم، هجرتی با او و هجرتی با علی...». آنگاه گفت: «...خدایا مرا زنده بدار با زندگانی علی علیه السلام و مرا بمیران به مردن علی علیه السلام»؛ سپس چشم از جهان فروبست.<ref>سید حسن صدر: تأسیس الشیعة، ص۳۲۲.</ref>
  
−
===2- ابی بن کعب:===
+
'''۲. ابیّ بن کعب:'''
  
−
که «سید القراء» نامیده شده است. از نخستین مفسران [[قرآن]] است و از جمله آن دوازده تن از صحابیان است که در جریان سقیفه معترض بودند. ابن شحنه در تاریخ خود او را از جمله کسانی می‌شمرد که در روز سقیفه به جهت پشتیبانی از علی علیه السلام از بیعت با حاکم منتخب امتناع ورزید، ائمه علیهم السلام قرائتش را قرائت اهل بیت دانسته‌اند.<ref>همان مدرک، ص324.</ref>
+
[[ابی بن کعب|اُبیّ بن کعب]]، که «سید القراء» نامیده شده، از نخستین مفسران [[قرآن]] است. ابن شحنه در تاریخ خود، او را از جمله کسانی می‌شمرد که در روز [[سقیفه]] به جهت پشتیبانی از علی علیه السلام از [[بیعت]] با حاکم منتخب امتناع ورزید. [[ائمه اطهار|ائمه]] علیهم السلام قرائتش را قرائت [[اهل البیت|اهل بیت]] دانسته‌اند.<ref>همان مدرک، ص۳۲۴.</ref>
  
−
===3- جابر بن عبدالله انصاری:===
+
'''۳. جابر بن عبدالله انصاری:'''
  
−
که تا زمان امام محمدباقر علیه السلام، زنده مانده و سلام پیامبر صلی الله علیه و آله را به ایشان رساند عطیه، از مفسران بنام تابعین از ملازمان جابر بن عبدالله انصاری بوده است. روایت سفر این دو بزرگ جهت زیارت قبر [[امام حسین]] علیه السلام توسط خود عطیه نقل شده است. جابر در سن 94 سالگی از دنیا رفته است.<ref>اسدالغابة، ج1، ص258.</ref>
+
[[جابر ابن عبدالله انصاری|جابر بن عبدالله انصاری]] تا زمان [[امام باقر علیه السلام|امام محمدباقر]] علیه السلام، زنده مانده و سلام پیامبر صلی الله علیه وآله را به ایشان رساند. [[عطیه عوفی]] از مفسران بنام [[تابعین]] و از ملازمان جابر انصاری بوده است. روایت سفر این دو بزرگ جهت [[زيارت|زیارت]] قبر [[امام حسین]] علیه السلام در [[کربلا]] توسط خود عطیه نقل شده است. جابر در سن ۹۴ سالگی از دنیا رفته است.<ref>اسدالغابة، ج۱، ص۲۵۸.</ref>
  
−
===4- عبدالله بن مسعود:===
+
'''۴. ابن مسعود:'''
  
−
که بنا به گفته سید مرتضی در کتاب الشافی امت اسلام در علم و [[ایمان]] بسیار او اتفاق نظر داشته، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز او را ستوده است و به حالت پسندیده از دنیا رفته است؛ ابن مسعود را نیز از معترضان به «سقیفه» شمرده‌اند.<ref>حاج محمدتقی شوشتری: قاموس الرجال، ج6، ص136 و 140.</ref>
+
[[عبدالله بن مسعود]]، که بنا به گفته [[سید مرتضی]] در کتاب «الشافی»، امت اسلام در علم و [[ایمان]] بسیار او اتفاق نظر داشته اند. [[پیامبر اکرم]] صلی الله علیه وآله نیز او را ستوده است و به حالت پسندیده از دنیا رفته است. ابن مسعود را نیز از معترضان به جریان «[[سقیفه]]» شمرده‌اند.<ref>محمدتقی شوشتری: قاموس الرجال، ج۶، ص۱۳۶ و ۱۴۰.</ref>
  
−
ابن مسعود از سردمداران علم تفسیر بوده، بنا به گفته سیوطی پس از ابن عباس بیشترین تفسیر از او نقل شده است.<ref>جلال الدین سیوطی: الاتقان، ج2، ص187.</ref> مسروق نقل نموده که عبدالله بن مسعود، سوره‌ای را می‌خواند و سپس تمام روز را به تفسیر آن می‌پرداخت.<ref>محمدحسین ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج2، ص86.</ref>
+
ابن مسعود از سردمداران علم [[تفسیر قرآن|تفسیر]] بوده است. بنا به گفته [[سیوطی]]، پس از ابن عباس بیشترین تفسیر از او نقل شده است.<ref>جلال الدین سیوطی: الاتقان، ج۲، ص۱۸۷.</ref> مسروق نقل نموده که عبدالله بن مسعود، سوره‌ای را می‌خواند و سپس تمام روز را به تفسیر آن می‌پرداخت.<ref>محمدحسین ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۸۶.</ref>
  
−
خود ابن مسعود می‌گفت که [[قرآن]] بر هفت حرف نازل شده است هر کدام از آنها ظاهر و باطنی دارد و علم این ظاهر و باطن، همه نزد علی بن ابی طالب علیه السلام است.<ref>ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج2، ص187؛ سیوطی، الاتقان، ص187.</ref>
+
خود ابن مسعود می‌گفت که [[قرآن]] بر هفت حرف نازل شده است هر کدام از آنها ظاهر و باطنی دارد و علم این ظاهر و باطن، همه نزد [[امام علی علیه السلام|علی بن ابی طالب]] علیه السلام است.<ref>ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۱۸۷؛ سیوطی، الاتقان، ص۱۸۷.</ref>
  
−
==طبقه دوم==
+
===طبقه دوم===
  
−
این دسته از مفسران که از [[تابعین]] هستند، تعدادی مورد اتفاق همه علمای اسلام و برخی تنها در نزد شیعه شهرت دارند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
+
این دسته از مفسران که از [[تابعین]] هستند، تعدادی مورد اتفاق همه علمای [[اسلام]] و برخی تنها در نزد [[شیعه]] شهرت دارند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
  
−
===1- سعید بن جبیر (م 95 هـ.ق):===
+
'''۱. سعید بن جبیر:'''
  
−
که در باب تفسیر اعلم تابعین است و به علت داشتن عقاید شیعی، بدست حجاج به شهادت رسید. سیوطی در اتقاق از قتاده نقل می‌کند که او گفته است: چهار تن از تابعین در تفسیر داناترین هستند و سعید بن جبیر از آن میان اعلم به تفسیر قرآن است. قتاده و ابن ندیم، کتاب تفسیر سعید بن جبیر را نقل کرده‌اند.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref>
+
[[سعید بن جبیر]] (م ۹۵ هـ.ق) در باب تفسیر قرآن اعلم تابعین است و به علت داشتن عقاید شیعی، بدست [[حجاج بن یوسف]] به شهادت رسید. [[سیوطی]] در «[[الاتقان فی علوم القرآن (کتاب)|الاتقان]]» از قتاده نقل می‌کند که او گفته است: چهار تن از تابعین در تفسیر داناترین هستند و سعید بن جبیر از آن میان اعلم به تفسیر است. قتاده و [[ابن ندیم]]، کتاب تفسیر سعید بن جبیر را نقل کرده‌اند.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref>
  
−
ابن خلکان می‌گوید: از سعید بن جبیر خواستند کتابی درباره تفسیر بنگارد ولی او نپذیرفت‌.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref> گروهی نیز معتقدند که کتاب تفسیری وی، نخستین تألیف در علم تفسیر است.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref>
+
[[ابن خلکان]] می‌گوید: از سعید بن جبیر خواستند کتابی درباره تفسیر بنگارد ولی او نپذیرفت‌.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref> برخی نیز معتقدند که کتاب تفسیری وی، نخستین تألیف در علم تفسیر است.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref>
  
−
===2- یحیی بن یعمر:===
+
'''۲. یحیی بن یعمر:'''
  
−
که برای اولین بار [[قرآن]] را نقطه گذاری نمود. او از اعلام شیعه و از تابعین معروف می‌باشد. ابن خلکان او را از علمای بزرگ تفسیر و از مشایخ عبدالله بن اسحاق و از شیعیانی که قائل به برتری اهل بیت علیهم السلام هستند، شمرده شده است. وی توسط حجاج به خراسان تبعید شد.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص66.</ref>
+
یحیی بن یعمر برای اولین بار [[قرآن]] را نقطه گذاری نمود. او از اعلام شیعه و از تابعین معروف می‌باشد. ابن خلکان او را از علمای بزرگ تفسیر و از مشایخ عبدالله بن اسحاق و از شیعیانی که قائل به برتری [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام هستند، شمرده است. وی توسط [[حجاج بن یوسف]] به [[خراسان]] تبعید شد.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص۶۶.</ref>
  
−
===3- طاووس بن کیسان یمانی:===
+
'''۳. طاووس یمانی:'''
  
−
که با پنجاه تن از صحابه مجالست داشته، ذهبی او را شیخ اهل یمن، ابن حیان او را از بزرگان تابعین و ابن عباس او را از اهل بهشت دانسته‌اند. ابن تیمیه او را اعلم مردم به تفسیر قرآن و ابن قتیبه، او را به شیعه بودن، توصیف نموده.<ref>ابن قتیبه: معارف، ص306.</ref> در ضمن ایشان از اصحاب [[امام سجاد]] علیه السلام نیز بمشار آمده است.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص325.</ref>
+
[[طاووس یمانی|طاووس بن کیسان]] معروف به یمانی، که با پنجاه تن از [[صحابی|صحابه]] مجالست داشته، ذهبی او را شیخ اهل [[یمن]]، ابن حیان او را از بزرگان تابعین و ابن عباس او را از اهل [[بهشت]] دانسته‌اند. [[ابن تیمیه]] او را اعلم مردم به تفسیر قرآن و ابن قتیبه، او را به شیعه بودن، توصیف نموده است.<ref>ابن قتیبه: معارف، ص۳۰۶.</ref> در ضمن ایشان از اصحاب [[امام سجاد]] علیه السلام نیز بشمار آمده است.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص۳۲۵.</ref>
  
−
===4- ابوصالح میزان بصری:===
+
'''۴. ابوصالح میزان بصری:'''
  
 
که از شاگردان ابن عباس بوده، کلبی در تفسیر خود از او بسیار نقل سخن کرده است. [[شیخ مفید]] در کتاب «الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة» حدیثی را از طریق ابوصالح از ابن عباس نقل می‌کند و سپس می‌گوید: این حدیث سندش صحیح بوده، راویانش از مردان جلیل القدر می‌باشند.<ref>مدرک قبل.</ref>
 
که از شاگردان ابن عباس بوده، کلبی در تفسیر خود از او بسیار نقل سخن کرده است. [[شیخ مفید]] در کتاب «الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة» حدیثی را از طریق ابوصالح از ابن عباس نقل می‌کند و سپس می‌گوید: این حدیث سندش صحیح بوده، راویانش از مردان جلیل القدر می‌باشند.<ref>مدرک قبل.</ref>
  
−
===5- محمد بن سائلب کلبی (م 146 هـ.ق):===
+
'''۵. محمد بن سائب کلبی:'''
 +
 
 +
نویسنده کتاب «طبقات المفسرین»، [[محمد بن سائب کلبی]] (م ۱۴۶ هـ.ق) را صاحب تفسیر معروف و مؤلف کتاب «ناسخ القرآن و منسوخه» معرفی کرده است. سیوطی نقل می‌کند که کلبی روایات شایسته‌ای دارد به خصوص از ابوصالح؛ و او به تفسیر قرآن معروف بوده در میان تابعین هیچیک تفسیر پربارتر و مفصلتر از تفسیر او نداشته است.<ref>سیوطی: الاتقان، ج۲، ص۱۸۹.</ref>
 +
 
 +
'''۶. جابر بن یزید جعفی:'''
 +
 
 +
[[جابر بن یزید جعفی]] (م ۱۲۷ هـ.ق)، از تابعین و اصحاب [[امام باقر علیه السلام|امام محمدباقر]] و [[امام صادق علیه السلام|امام جعفرصادق]] علیهماالسلام است.
 +
 
 +
'''۷. اسماعیل سدی الکبیر:'''
 +
 
 +
سیوطی، اسماعیل سدی الکبیر (م ۱۴۵ هـ.ق) را از تابعین شمرده و تفسیر او را «اَمْثَلُ التفسیر»، توصیف کرده است. [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]] نیز او را از مؤلفان شیعه نام برده است. <ref>تأسیس الشیعه، صدر، ص۳۲۶.</ref>
 +
 
 +
===طبقه سوم===
  
−
نویسنده کتاب «طبقات المفسرین» او را صاحب تفسیر معروف و مؤلف کتاب «ناسخ القرآن و منسوخه» معرفی کرده است. سیوطی نقل می‌کند که کلبی روایات شایسته‌ای دارد به خصوص از ابوصالح؛ و او به تفسیر قرآن معروف بوده در میان تابعین هیچیک تفسیر پربارتر و مفصلتر از تفسیر او نداشته است.<ref>سیوطی: الاتقان، ج2، ص189.</ref>
+
در طبقه سوم، جمعی از اصحاب [[ائمه اطهار]] علیهم السلام، جای دارند که به تفسیر یا تألیف درباره علم تفسیر شهرت یافته‌اند. معروفترین آنان عبارتند از:
  
−
===6- جابر بن یزید جعفی (م 127 هـ.ق):===
+
'''۱. ابوحمزه ثمالی:'''
  
−
وی از تابعین و اصحاب امام محمدباقر و امام جعفرصادق علیهماالسلام است.
+
[[ابوحمزه ثمالی]] (م ۱۵۰ هـ.ق) به گفته [[ابن ندیم]]، از مؤلفان در تفسیر قرآن و از اصحاب [[امام سجاد]] علیه السلام و از افراد مورد اطمینان و موثق است. ثعلبی نیز در تفسیر خود از تفسیر ابوحمزه ثمالی نقل کرده و به آن اعتماد نموده است. و نجاشی، او را از جمله مؤلفان شیعه در تفسیر قرآن دانسته است.<ref>رجال نجاشی.</ref>
  
−
===7- اسماعیل سدی الکبیر (م 145 هـ.ق):===
+
'''۲. ابان بن تغلب:'''
  
−
سیوطی او را از تابعین شمرده. تفسیر او را اَمْثَلُ التفسیر، توصیف کرده است. نجاشی نیز او را از مؤلفان شیعه نام برده است. <ref>تأسیس الشیعه صدر، ص326.</ref>
+
[[ابان بن تغلب]] (م ۱۴۱ هـ.ق) از اصحاب امام سجاد و [[امام باقر]] علیهماالسلام بوده، و صاحب کتاب «معانی القرآن» و «القراءات» می‌باشد.
  
−
==طبقه سوم==
+
'''۳. ابوبصیر اسدی:'''
  
−
در این طبقه، جمعی از اصحاب ائمه علیهم السلام، جای دارند که به تفسیر یا تألیف درباره علم تفسیر شهرت یافته‌اند.
+
[[ابوبصیر اسدی|ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی]] (م ۱۴۸ هـ.ق) از اصحاب امام باقر و [[امام صادق]] علیهماالسلام بوده، دارای کتابی درباره تفسیر قرآن است.
  
−
معروفترین آنان عبارتند از:
+
'''۴. حصین بن مخارق:'''
  
−
===1- ابوحمزه ثمالی (م 150 هـ.ق):===
+
حُصَین بن مخارق، از جمله اصحاب امام صادق علیه السلام معرفی گردیده است، ابن ندیم او را از قدمای مؤلفان شیعه می‌شمارد.
  
−
ابن ندیم او را از مؤلفان در تفسیر قرآن و از اصحاب [[امام سجاد]] علیه السلام و از افراد مورد اطمینان (=ثقه) برشمرده است. ثعلبی نیز در تفسیر خود از تفسیر ابوحمزه ثمالی نقل کرده و به آن اعتماد نموده است. نجاشی، او را از جمله مؤلفان شیعه در تفسیر قرآن دانسته است.<ref>رجال نجاشی.</ref>
+
'''۵. حسین بن سعید اهوازی:'''
  
−
===2- آبان بن تغلب (م 141 هـ.ق):===
+
[[حسین بن سعید اهوازی]] از اصحاب [[امام رضا]] علیه السلام می‌باشد. در فهرست ابن ندیم در شمار مؤلفان شیعه در تفسیر یاد شده است.
  
−
از اصحاب [[امام سجاد]] و [[امام باقر]] علیهماالسلام بوده، صاحب کتاب «معانی القرآن» و «القراءات» می‌باشد.
+
'''۶. علی بن اسباط:'''
  
−
===3- ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی (م 148 هـ.ق):===
+
علی بن اسباط از اصحاب [[امام رضا]] علیه السلام بوده و از بزرگان علما در باب تفسیر [[قرآن]] و [[حدیث]] است.  
  
−
از اصحاب [[امام باقر]] و [[امام صادق]] علیهماالسلام بوده، دارای کتابی درباره تفسیر قرآن است.
+
در کتاب «[[فهرست ابن ندیم (کتاب)|الفهرست]]» و «طبقات المفسرین» و «[[تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام (کتاب)|تأسیس الشیعه]]» و «[[الذریعه الی تصانیف الشیعه|الذریعه]]» نام جمعی دیگر از اصحاب ائمه علیهم السلام را در زمره مفسران طبق سوم نوشته‌اند، مانند: وهیب بن حفص، عبدالله بن حباب، احمد بن صبح، [[علی بن مهزیار اهوازی|علی بن مهزیار]]، علی بن فضال، عیسی جلودی، حسن بن خالد برقی، احمد بن محمد سیاری.
  
−
===4- حصین بن مخارق:===
+
===طبقه چهارم===
  
−
از جمله اصحاب امام صادق علیه السلام معرفی گردیده است، ابن ندیم او را از قدمای مؤلفان شیعه می‌شمارد.
+
در این طبقه، آن دسته از مفسران [[شیعه]] جای دارند که در زمان نزدیک به زمان [[ائمه]] علیهم السلام می‌زیسته‌اند. آنان [[احادیث]] راجع به [[تفسیر قرآن]] را جمع آوری کرده‌اند و تألیفاتشان به عنوان اولین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود. معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
  
−
===5- حسین بن سعید:===
+
'''۱. علی بن ابراهیم قمی:'''
  
−
از اصحاب [[امام رضا]] علیه السلام می‌باشد در فهرست ابن ندیم در شمار مؤلفان شیعه در تفسیر یاد شده است.
+
[[علی بن ابراهیم قمی]] صاحب «[[تفسیر قمی]]»، که در آن روایات [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام را جمع آوری نموده است.
  
−
===6- علی بن اسباط:===
+
'''۲. ابن عقده:'''
  
−
از اصحاب امام رضا علیه السلام بوده از بزرگان علما در باب تفسیر [[قرآن]] و [[حدیث]] است.
+
احمد بن محمد بن سعید کوفى معروف به «[[ابن عقده]]» (م ۳۳۳ ق)، که حافظ سیصد هزار [[حدیث]] بوده و کتابی نیز در تفسیر قرآن دارد.
  
−
در کتاب «الفهرست» و «طبقات المفسرین» و «تأسیس الشیعه» و «الذریعه» نام جمعی دیگر از اصحاب ائمه علیهم السلام را در زمره مفسران نوشته‌اند. مانند: وهیب بن حفص، عبدالله بن حباب، احمد بن صبح، علی بن مهزیار، علی بن فضال، عیسی جلودی، حسن بن خالد برقی، احمد بن محمد سیاری.
+
'''۳. فرات بن ابراهیم کوفی:'''
  
−
==طبقه چهارم==
+
[[فرات کوفی|فرات بن ابراهیم کوفی]] صاحب تفسیر موسوم به «[[تفسیر فرات (کتاب)|تفسیر فرات]]».
  
−
در این طبقه، آن دسته از مفسران شیعه جای دارند که در زمان نزدیک به زمان ائمه علیهم السلام می‌زیسته‌اند. آنان احادیث راجع به تفسیر قرآن را جمع آوری کرده‌اند و تألیفاتشان به عنوان اولین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود.
+
'''۴. محمد بن مسعود عیاشی:'''
  
−
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
+
[[محمد بن مسعود عیاشی]] صاحب تفسیر موسوم به «[[تفسیر عیاشی (کتاب)|تفسیر عیاشی]]» که فقط یک جلد چاپ شده آن در دسترس است.
  
−
# علی بن ابراهیم قمی: صاحب تفسیر معروف که در آن روایات اهل بیت علیهم السلام را جمع آوری نموده است.
+
'''۵. ابوالعباس مفسر:'''
−
# ابن عقده: حافظ معروف که حافظ سیصد هزار حدیث بوده و کتابی نیز در تفسیر قرآن دارد.
 
−
# فرات بن ابراهیم کوفی: صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر فرات»
 
−
# محمد بن مسعود عیاشی: صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر عیاشی» که فقط یک جلد چاپ شده آن در دسترس است.
 
−
# احمد بن حسن: معروف به ابوالعباس مفسر، مولف «المصابیح فی ذکر ما نزل من القرآن فی اهل البیت».
 
−
# محمد بن ابراهیم نعمانی: صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر نعمانی» او در تفسیر خود [[قرآن کریم]] را به شصت بخش تقسیم نموده است.
 
−
# ابومحمد جرجانی: که [[شیخ طوسی]] در فهرست خود، او را از مؤلفان شیعه و صاحب تفسیر قرآن نام برده است.
 
−
# محمد بن احمد صابونی: مولف کتاب «تفسیر معانی القرآن و تسمیة اصناف کلامه المجید».
 
−
# محمد بن حسن شیبانی: صاحب تفسیر «نهج البلاغه عن کشف معانی القرآن». سید مرتضی در کتاب «المحکم والمتشابه» از او نقل سخن کرده است.
 
  
−
==طبقه پنجم==
+
احمد بن حسن معروف به ابوالعباس مفسر، مولف «المصابیح فی ذکر ما نزل من القرآن فی اهل البیت».
  
−
===1- شیخ مفید:(م 409 هـ.ق):===
+
'''۶. محمد بن ابراهیم نعمانی:'''
  
−
مؤلف کتاب «البیان فی انواع علوم القرآن».
+
[[محمد بن ابراهیم النعمانى|محمد بن ابراهیم نعمانی]] صاحب تفسیر موسوم به «[[تفسیر نعمانی (کتاب)|تفسیر نعمانی]]». او در تفسیر خود [[قرآن کریم]] را به شصت بخش تقسیم نموده است.
  
−
===2- ابوالقاسم مغربی:===
+
'''۷. ابومحمد جرجانی:'''
  
−
معروف به وزیر، مؤلف کتاب «خصائص علم القرآن».
+
ابومحمد جرجانی که [[شیخ طوسی]] در [[فهرست شیخ طوسی (کتاب)|فهرست]] خود، او را از مؤلفان شیعه و صاحب تفسیر قرآن نام برده است.
  
−
===3- محمد بن احمد وزیر:===
+
'''۸. محمد بن احمد صابونی:'''
  
−
صاحب کتاب «متشابه القرآن».
+
محمد بن احمد صابونی، مولف کتاب «تفسیر معانی القرآن و تسمیة اصناف کلامه المجید».
  
−
===4- شیخ رشید الدین:===
+
'''۹. محمد بن حسن شیبانی:'''
  
−
معروف به [[ابن شهر آشوب]]، مؤلف کتابهای «اسباب النزول فی القرآن» و «متشابه القرآن».
+
محمد بن حسن شیبانی، صاحب تفسیر «نهج البلاغه عن کشف معانی القرآن». [[سید مرتضی]] در کتاب «المحکم والمتشابه» از او نقل سخن کرده است.
  
−
===5- ابوالعباس اشبیلی:===
+
===طبقه پنجم===
 +
'''۱. شیخ مفید:'''
  
−
مؤلف کتاب «علوم القرآن».
+
[[شیخ مفید]] (م ۴۰۹ هـ.ق) از علمای بزرگ شیعه، مؤلف کتابهای «البیان فی انواع علوم القرآن»، «الکلام فی دلائل القرآن»، «وجوه اعجاز القرآن»، «النصره فی فضل القرآن»، «البیان فی تألیف القرآن».
  
−
==طبقه ششم==
+
'''۲. ابوالقاسم مغربی:'''
  
−
این طبقه عموماً دانشمندان مختلف، صاحبنظران هستند و مجموعه‌ای از بهترین کتب تفسیری را بوجود آورده‌اند که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند.
+
ابوالقاسم مغربی معروف به وزیر، مؤلف کتاب «خصائص علم القرآن».
  
−
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
+
'''۳. محمد بن احمد وزیر:'''
  
−
===1- سید مرتضی علم الهدی (م 436 هـ.ق):===
+
محمد بن احمد وزیر صاحب کتاب «متشابه القرآن».
  
−
کتاب «امالی» که حاوی تحقیقات ارزنده‌ای در تفسیر قرآن است و کتاب «المحکم والمتشابه» از اوست.
+
'''۴. ابن شهر آشوب مازندرانی:'''
  
−
===2- سید رضی:===
+
[[ابن شهر آشوب]]، مؤلف کتابهای «اسباب النزول فی القرآن» و «[[متشابه القرآن و مختلفه (کتاب)|متشابه القرآن و مختلفه]]».
  
−
مؤلف کتاب «حقائق التنزیل و دقائق التأویل» که فقط جلد پنجم آن از اول [[سوره آل عمران]] تا اواسط [[سوره نساء]]، در دسترس است. کتابهای «المتشابه فی القرآن» و «المجازات القرآنیة» از اوست.
+
'''۵. ابوالعباس اشبیلی:'''
  
−
===3- شیخ الطایفه، ابوجعفر طوسی (م 460 هـ.ق):===
+
ابوالعباس اشبیلی مؤلف کتاب «علوم القرآن».
  
−
مؤلف «التبیان الجامع لکل علوم القرآن».
+
===طبقه ششم===
  
−
===4- شیخ ابوالفتوح رازی:===
+
این طبقه عموماً دانشمندان و صاحبنظران هستند و مجموعه‌ای از بهترین کتب تفسیری را بوجود آورده‌اند که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
  
−
مؤلف کتاب «روض الجنان فی تفسیر القرآن» معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی.
+
'''۱. سید مرتضی علم الهدی:'''
  
−
===5- امین الدین طبری:===
+
[[سید مرتضی]] (م ۴۳۶ هـ.ق)، صاحب کتاب «[[الأمالى سید مرتضى (کتاب)|امالی]]» که حاوی تحقیقات ارزنده‌ای در تفسیر قرآن است و کتاب «المحکم والمتشابه».
  
−
مؤلف کتابهای، مجمع البیان فی علوم القرآن، الوسیط فی علوم القرآن، مجمع الجوامع است.
+
'''۲. سید رضی:'''
  
−
===6- شیخ معزالدین سمان:===
+
[[سید رضی]] (م ۴۰۶ هـ.ق) مؤلف کتاب «[[حقائق التاویل فی متشابه التنزیل]]» که فقط جلد پنجم آن از اول [[سوره آل عمران]] تا اواسط [[سوره نساء]]، در دسترس است. کتابهای «المتشابه فی القرآن» و «[[تلخیص البیان عن مجازات القرآن]]» از اوست.
  
−
مؤلف کتاب «البستان فی تفسیر القرآن».
+
'''۳. شیخ طوسی:'''
 +
 
 +
[[شیخ طوسی]] معروف به شیخ الطایفه (م ۴۶۰ هـ.ق)، مؤلف «[[التبیان فی تفسیر القرآن|التبیان الجامع لکل علوم القرآن]]».
  
−
===7- طب الدین راوندی:===
+
'''۴. ابوالفتوح رازی:'''
  
−
مولف کتاب «خلاصة التفسیر».
+
[[ابوالفتوح رازی|شیخ ابوالفتوح رازی]] مؤلف کتاب «[[روض الجنان و روح الجنان (کتاب)|روض الجنان فی تفسیر القرآن]]» معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی.
  
−
==طبقه هفتم==
+
'''۵. شیخ معزالدین سمان:'''
  
−
معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
+
مؤلف کتاب «البستان فی تفسیر القرآن».
  
−
===1- شیخ طبرسی (م 548 هـ.ق):===
+
'''۶. قطب راوندى:'''
  
−
مؤلف کتاب ارزشمند «مجمع البیان فی تفسیر القرآن».
+
[[قطب راوندى|قطب الدین راوندی]] مؤلف کتاب «خلاصة التفسیر».
  
−
===2- سید حیدر آملی:===
+
===طبقه هفتم===
  
−
مؤلف «جامع الاسرار».
+
معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
  
−
===3- صدرالمتألهین شیرازی (م 1050 هـ.ق):===
+
'''۱. شیخ طبرسی:'''
  
−
مولف کتاب «اسرار الایات» و مجموعه تفاسیر.
+
[[شیخ طبرسی]] (م ۵۴۸ هـ.ق) مؤلف کتاب ارزشمند «[[مجمع البیان (کتاب)|مجمع البیان فی تفسیر القرآن]]».
  
−
===4- سید هاشم بحرانی (م 1107 هـ.ق):===
+
'''۲. سید حیدر آملی:'''
  
−
مؤلف تفسیر برهان.
+
[[سید حیدر آملی]] مؤلف تفسیر «جامع الاسرار».
  
−
===5- ملا محسن فیض کاشانی (م 1091 هـ.ق):===
+
'''۳. ملاصدرا:'''
  
−
مؤلف سه کتاب «تفسیر صافی»، «تفسیر اصفی» و «تفسیر مصفی».
+
[[ملاصدرا|صدرالمتألهین شیرازی]] (م ۱۰۵۰ هـ.ق) مولف کتاب «[[اسرار الایات (کتاب)|اسرار الآیات]]» و مجموعه تفاسیر با عنوان «[[تفسیر القرآن الکریم (ملاصدرا) (کتاب)|تفسیر القرآن الکریم]]».
  
−
===6- شیخ عبد علی حویزی شیرازی (م 1112 هـ.ق):===
+
'''۴. سید هاشم بحرانی:'''
  
−
مؤلف کتاب «نور الثقلین».
+
[[سید هاشم بحرانی]] (م ۱۱۰۷ هـ.ق) مؤلف [[البرهان (کتاب)|تفسیر برهان]].
  
−
===7- بهاءالدین شریف لاهیجی (م 1806 هـ.ق):===
+
'''۵. فیض کاشانی:'''
  
−
مؤلف کتاب معروف به «تفسیر لاهیجی».
+
[[فیض کاشانی|ملا محسن فیض کاشانی]] (م ۱۰۹۱ هـ.ق) مؤلف سه کتاب «[[تفسیر صافی (کتاب)|تفسیر صافی]]»، «[[الأصفى فى تفسيرالقرآن (کتاب)|تفسیر أصفی]]» و «تفسیر مصفّی».
  
−
===8- سید عبدالله شبر (م 1242 هـ.ق):===
+
'''۶. عبدعلی عروسی حویزی:'''
  
−
مؤلف تفسیر معروف به «تفسیر شبر».
+
[[عبدعلی بن جمعه عروسی حویزی]] (م ۱۱۱۲ هـ.ق) مؤلف کتاب «[[نور الثقلین (کتاب)|نور الثقلین]]».
  
−
===9- مولی محمدرضا نضیری طوسی:===
+
'''۷. شریف لاهیجی:'''
  
−
مؤلف (تفسیر الائمة لهدایة الامة) که در تاریخ 1067 هـ.ق از تألیف سی جلدش فراغت یافت.
+
بهاءالدین شریف لاهیجی (م ۱۰۸۸ هـ.ق) مؤلف کتاب معروف به «[[تفسیر شریف لاهیجى (کتاب)|تفسیر لاهیجی]]».
  
−
===10- میرزا ابراهیم صدر شیرازی (م 1007 هـ.ق):===
+
'''۸. مولی محمدرضا نضیری طوسی:'''
  
−
مؤلف کتاب «العروة الوثقی فی التفسیر».
+
مولی محمدرضا نضیری طوسی مؤلف «تفسیر الائمة لهدایة الأمة» که در تاریخ ۱۰۶۷ هـ.ق از تألیف سی جلدش فراغت یافت.
  
−
===11- قاضی محمدابراهیم (م 1160 هـ.ق):===
+
'''۹. میرزا ابراهیم صدر شیرازی:'''
  
−
مؤلف «تفسیر القرآن» به زبان فارسی.
+
میرزا ابراهیم صدر شیرازی (م ۱۰۰۷ هـ.ق) مؤلف کتاب «العروة الوثقی فی التفسیر».
  
−
==مفسران جدید شیعه==
+
'''۱۰. قاضی محمدابراهیم:'''
  
−
# [[علامه طباطبائی]] (سید محمدحسین) قدس سره: (م 1402 هـ.ق) مؤلف کتاب شریف «المیزان فی تفسیر القرآن» این تفسیر ارزشمند در بیست جلد به زبان عربی در زمان حیات مؤلف منتشر گردید.
+
قاضی محمدابراهیم (م ۱۱۶۰ هـ.ق) مؤلف «تفسیر القرآن» به زبان فارسی.
−
# چند تن از فضلای حوزه علمیه قم: که تفسیر نمونه را تألیف نموده‌اند.
 
−
# مجاهد شهید سید مصطفی خمینی: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن» که تا آیه 42 [[سوره بقره]] تفسیر شده می‌باشد.
 
−
# شیخ محمدجواد بلاغی (م 1352 هـ.ق): مؤلف کتاب «آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن» تا آیه 75 [[سوره نساء]].
 
−
# مجاهد نستوه سید محمود طالقانی: مؤلف کتاب «پرتوی از قرآن» در پنج جلد.
 
−
# استاد شهید مرتضی مطهری: نوشته‌های پراکنده در زمینه تفسیر قرآن دارند.
 
−
# حسین بن احمد حسینی: مؤلف کتاب «تفسیر اثنی عشر» در چهارده جلد.
 
−
# محمدتقی شریعتی: مؤلف کتاب «تفسیر نوین» که تنها به تفسیر جزو آخر [[قرآن]] پرداخته است.
 
−
# شیخ جعفر سبحانی: مؤلف کتاب «التفسیر الموضوعی» که چند جلد آن چاپ گردیده.
 
−
# خوئی (سید ابوالقاسم): تفسیر [[سوره حمد]] و مقدماتی از علوم قرآنی در کتاب «البیان فی تفسیر القرآن».
 
−
# سید علی نقوی کهنوی: مؤلف کتاب «الفرقان فی تفسیر القرآن» وی از شاگردان شیخ محمدجواد بلاغی بوده است.
 
−
# سید عبدالحسین طیب: مؤلف کتاب «اطیب البیان فی تفسیر القرآن».
 
−
# شیخ یعسوب الدین رستگار: مؤلف کتاب «تفسیر البصائر» از شصت جلد، چهارده جلد آن چاپ شده است.
 
−
# حاج میزا محمد ثقفی تهرانی: مؤلف کتاب «روان جاوید در تفسیر قرآن مجید» در پنج جلد فارسی.
 
−
# سید محمدکاظم عصار: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن الکریم» در یک جلد.
 
−
# سید محمدحسین فضل الله: مولف تفسیر «من وحی القرآن».
 
−
# سید محمد شیرازی: مولف کتاب «تقریب القرآن الی الاذهان».
 
−
# آیت الله عبدالله جوادی آملی: مؤلف «تفسیر موضوعی قرآن» تاکنون 5 جلد آن چاپ گردیده است.
 
−
# دکتر [[نادرعلی، سید عادل|سید عادل نادرعلی]]: نویسنده‌ی تفسیر [[مطلع‌الانوار، تفسیر روایی اهل بیت با رویکرد تاویلی]]. ایشان در [[مطلع‌الانوار، تفسیر روایی اهل بیت با رویکرد تاویلی|مطلع‌الانوار]] به صورت ترتیبی به بیان تاویل و تفسیر عرفانی تمام آیات قرآن (تفسیر کامل قرآن) در پنج جلد قطور پرداخته است.
 
  
−
درباره آثار تفسیر [[شیعه]] دانشمندان در کتاب خود مطالب ارزشمندی را بیان و ثبت فرموده‌اند. نجاشی اولین کسی است که اسامی مؤلفان شیعه را در باب تفسیر قرآن ثبت کرده است، ابن ندیم نیز در «فهرست» بسیاری از مفسران شیعه را نام برده است و همچنین، سید حسن صدر در «تأسیس الشیعه» به طبقه بندی مفسران می‌پردازد.
+
'''۱۱. سید عبدالله شُبّر:'''
  
−
و مهمترین از همه کار پرارزشی است که [[شیخ آقا بزرگ تهرانی]] در جلد چهارم کتاب «الذریعة الی تصانیف الشیعة» انجام داده است، ایشان در این کتاب گرانبها و بی نظیر بالغ بر چهارصد تفسیر از تألیفات شیعه را ثبت کرده است.
+
[[سید عبدالله شبر]] (م ۱۲۴۲ هـ.ق) مؤلف تفسیر معروف به «[[تفسير القرآن الكريم (شبر) (کتاب)|تفسیر شُبّر]]».
 +
 
 +
===مفسران جدید شیعه===
 +
مشهورترین مفسران شیعه معاصر و تفاسیرشان عبارتند از:
 +
#[[علامه طباطبائی]] (م ۱۴۰۲ هـ.ق): مؤلف کتاب شریف «[[المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب)|المیزان فی تفسیر القرآن]]» این تفسیر ارزشمند در بیست جلد به زبان عربی در زمان حیات مؤلف منتشر گردید.
 +
#آیت الله [[ناصر مکارم شیرازی]] با همراهی چند تن از فضلای [[حوزه علميه قم|حوزه علمیه قم]]: که [[تفسیر نمونه (کتاب)|تفسیر نمونه]] را تألیف نموده‌اند.
 +
#[[سید مصطفی خمينی|سید مصطفی خمینی]]: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن» که تا آیه ۴۲ [[سوره بقره]] تفسیر شده است.
 +
#[[علامه محمد جواد بلاغی|شیخ محمدجواد بلاغی]] (م ۱۳۵۲ هـ.ق): مؤلف کتاب «[[آلاء الرحمن فى تفسير القرآن (کتاب)|آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن]]» تا آیه ۷۵ [[سوره نساء]].
 +
#[[آیت الله طالقانی|سید محمود طالقانی]]: مؤلف کتاب «[[تفسیر پرتوی از قرآن (کتاب)|پرتوی از قرآن]]» در پنج جلد.
 +
#[[شهيد مرتضی مطهرى|شهید مرتضی مطهری]]: نوشته‌های پراکنده در زمینه تفسیر قرآن دارند.
 +
#[[سید عبدالحسین طیب]]: مؤلف کتاب «[[اطیب البیان فی تفسیر القرآن (کتاب)|اطیب البیان فی تفسیر القرآن]]».
 +
#[[سید حسین شاه عبدالعظیمی]]: مؤلف کتاب «[[تفسیر اثنی عشری (کتاب)|تفسیر اثنی عشری]]» در چهارده جلد.
 +
#[[محمد تقی شریعتی|محمدتقی شریعتی]]: مؤلف کتاب «[[تفسیر نوین (کتاب)|تفسیر نوین]]» که تنها به تفسیر جزو آخر [[قرآن]] پرداخته است.
 +
#آیت الله [[جعفر سبحانی]]: مؤلف کتاب «التفسیر الموضوعی» که چند جلد آن چاپ گردیده.
 +
#[[سید ابوالقاسم خویی|سید ابوالقاسم خوئی]]: تفسیر [[سوره حمد]] و مقدماتی از [[علوم قرآنی]] در کتاب «[[البيان فى تفسير القرآن (کتاب)|البیان فی تفسیر القرآن]]».
 +
#محمد صادقى تهرانى (م، ۱۳۹۰ ش): مؤلف کتاب «[[الفرقان فی تفسیر القرآن (کتاب)|الفرقان فی تفسیر القرآن]]».
 +
#شیخ یعسوب الدین رستگار: مؤلف کتاب «تفسیر البصائر» که از شصت جلد، چهارده جلد آن چاپ شده است.
 +
#[[میرزا محمد ثقفی تهرانی]]: مؤلف کتاب «[[تفسیر روان جاوید (کتاب)|روان جاوید در تفسیر قرآن مجید]]» در پنج جلد فارسی.
 +
#سید محمدکاظم عصار: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن الکریم» در یک جلد.
 +
#[[سید محمدحسین فضل الله]]: مؤلف تفسیر «[[تفسير من وحى القرآن (کتاب)|من وحی القرآن]]».
 +
#سید محمد حسینی شیرازی: مؤلف کتاب «[[تقريب القرآن الى الاذهان (کتاب)|تقریب القرآن الی الاذهان]]».
 +
#آیت الله [[عبدالله جوادی آملی]]: مؤلف «[[تفسیر موضوعى قرآن کریم (کتاب)|تفسیر موضوعی قرآن کریم]]» در ۱۸ جلد و «[[تفسیر تسنیم (کتاب)|تفسیر تسنیم]]» در ۸۰ جلد.
  
 
==پانویس==  
 
==پانویس==  
 
{{پانویس}}  
 
{{پانویس}}  
−
 
 
==منابع==
 
==منابع==
−
* تاريخ تفسير قرآن كريم، حبيب الله جلاليان‌، اسوه‌، تهران‌، 1378، چاپ: چهارم‌، ص198.
+
*تاريخ تفسير قرآن كريم، حبيب‌الله جلاليان‌، نشر اسوه‌، تهران‌، ۱۳۷۸، چاپ چهارم‌، ص۱۹۸.
−
 
 
 
{{تفسیر قرآن}}
 
{{تفسیر قرآن}}
 
[[رده:مفسرین قرآن]]
 
[[رده:مفسرین قرآن]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۴ مارس ۲۰۲۵، ساعت ۱۳:۳۱

نجاشی اولین کسی است که اسامی مؤلفان شیعه را در باب تفسیر قرآن ثبت کرده است. ابن ندیم نیز در «فهرست» بسیاری از مفسران شیعه را نام برده است و سید حسن صدر در «تأسیس الشیعه» به طبقه‌بندی مفسران می‌پردازد. همچنین شیخ آقا بزرگ تهرانی در جلد چهارم کتاب «الذریعة الی تصانیف الشیعة»، بالغ بر چهارصد تفسیر از تفاسیر شیعه را ثبت کرده است. به اعتقاد شیعه، تعدادی از مفسران در بین صحابه و همچنین جمعی از تابعین، صاحب تفسیر بودند.

طبقات مفسران شیعه

طبقه اول

نخستین گروه مفسران شیعه، تعدادی از صحابه پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و نیز اصحاب ائمه اطهار علیهم السلام هستند که روایات تفسیری را نقل کرده یا ضبط نموده‌اند.

معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

۱. ابن عباس:

عبدالله بن عباس، که از شیعیان و شاگردان امام علی علیه السلام است، در زمان رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله بیش از دوازده یا سیزده سال نداشت[۱] و بیشتر علوم خود را نزد امام علی علیه السلام آموخت.[۲] و در جنگ صفین یکی از فرماندهان ایشان بود.[۳]

ابن قتیبه در تاریخ خود، آخرین سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل کرده است. او می‌گوید: «ابن عباس گفت: خلیل من (رسول خدا صلی الله علیه وآله)، به من خبر داد که دو هجرت می‌کنم، هجرتی با او و هجرتی با علی...». آنگاه گفت: «...خدایا مرا زنده بدار با زندگانی علی علیه السلام و مرا بمیران به مردن علی علیه السلام»؛ سپس چشم از جهان فروبست.[۴]

۲. ابیّ بن کعب:

اُبیّ بن کعب، که «سید القراء» نامیده شده، از نخستین مفسران قرآن است. ابن شحنه در تاریخ خود، او را از جمله کسانی می‌شمرد که در روز سقیفه به جهت پشتیبانی از علی علیه السلام از بیعت با حاکم منتخب امتناع ورزید. ائمه علیهم السلام قرائتش را قرائت اهل بیت دانسته‌اند.[۵]

۳. جابر بن عبدالله انصاری:

جابر بن عبدالله انصاری تا زمان امام محمدباقر علیه السلام، زنده مانده و سلام پیامبر صلی الله علیه وآله را به ایشان رساند. عطیه عوفی از مفسران بنام تابعین و از ملازمان جابر انصاری بوده است. روایت سفر این دو بزرگ جهت زیارت قبر امام حسین علیه السلام در کربلا توسط خود عطیه نقل شده است. جابر در سن ۹۴ سالگی از دنیا رفته است.[۶]

۴. ابن مسعود:

عبدالله بن مسعود، که بنا به گفته سید مرتضی در کتاب «الشافی»، امت اسلام در علم و ایمان بسیار او اتفاق نظر داشته اند. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز او را ستوده است و به حالت پسندیده از دنیا رفته است. ابن مسعود را نیز از معترضان به جریان «سقیفه» شمرده‌اند.[۷]

ابن مسعود از سردمداران علم تفسیر بوده است. بنا به گفته سیوطی، پس از ابن عباس بیشترین تفسیر از او نقل شده است.[۸] مسروق نقل نموده که عبدالله بن مسعود، سوره‌ای را می‌خواند و سپس تمام روز را به تفسیر آن می‌پرداخت.[۹]

خود ابن مسعود می‌گفت که قرآن بر هفت حرف نازل شده است هر کدام از آنها ظاهر و باطنی دارد و علم این ظاهر و باطن، همه نزد علی بن ابی طالب علیه السلام است.[۱۰]

طبقه دوم

این دسته از مفسران که از تابعین هستند، تعدادی مورد اتفاق همه علمای اسلام و برخی تنها در نزد شیعه شهرت دارند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

۱. سعید بن جبیر:

سعید بن جبیر (م ۹۵ هـ.ق) در باب تفسیر قرآن اعلم تابعین است و به علت داشتن عقاید شیعی، بدست حجاج بن یوسف به شهادت رسید. سیوطی در «الاتقان» از قتاده نقل می‌کند که او گفته است: چهار تن از تابعین در تفسیر داناترین هستند و سعید بن جبیر از آن میان اعلم به تفسیر است. قتاده و ابن ندیم، کتاب تفسیر سعید بن جبیر را نقل کرده‌اند.[۱۱]

ابن خلکان می‌گوید: از سعید بن جبیر خواستند کتابی درباره تفسیر بنگارد ولی او نپذیرفت‌.[۱۲] برخی نیز معتقدند که کتاب تفسیری وی، نخستین تألیف در علم تفسیر است.[۱۳]

۲. یحیی بن یعمر:

یحیی بن یعمر برای اولین بار قرآن را نقطه گذاری نمود. او از اعلام شیعه و از تابعین معروف می‌باشد. ابن خلکان او را از علمای بزرگ تفسیر و از مشایخ عبدالله بن اسحاق و از شیعیانی که قائل به برتری اهل بیت علیهم السلام هستند، شمرده است. وی توسط حجاج بن یوسف به خراسان تبعید شد.[۱۴]

۳. طاووس یمانی:

طاووس بن کیسان معروف به یمانی، که با پنجاه تن از صحابه مجالست داشته، ذهبی او را شیخ اهل یمن، ابن حیان او را از بزرگان تابعین و ابن عباس او را از اهل بهشت دانسته‌اند. ابن تیمیه او را اعلم مردم به تفسیر قرآن و ابن قتیبه، او را به شیعه بودن، توصیف نموده است.[۱۵] در ضمن ایشان از اصحاب امام سجاد علیه السلام نیز بشمار آمده است.[۱۶]

۴. ابوصالح میزان بصری:

که از شاگردان ابن عباس بوده، کلبی در تفسیر خود از او بسیار نقل سخن کرده است. شیخ مفید در کتاب «الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة» حدیثی را از طریق ابوصالح از ابن عباس نقل می‌کند و سپس می‌گوید: این حدیث سندش صحیح بوده، راویانش از مردان جلیل القدر می‌باشند.[۱۷]

۵. محمد بن سائب کلبی:

نویسنده کتاب «طبقات المفسرین»، محمد بن سائب کلبی (م ۱۴۶ هـ.ق) را صاحب تفسیر معروف و مؤلف کتاب «ناسخ القرآن و منسوخه» معرفی کرده است. سیوطی نقل می‌کند که کلبی روایات شایسته‌ای دارد به خصوص از ابوصالح؛ و او به تفسیر قرآن معروف بوده در میان تابعین هیچیک تفسیر پربارتر و مفصلتر از تفسیر او نداشته است.[۱۸]

۶. جابر بن یزید جعفی:

جابر بن یزید جعفی (م ۱۲۷ هـ.ق)، از تابعین و اصحاب امام محمدباقر و امام جعفرصادق علیهماالسلام است.

۷. اسماعیل سدی الکبیر:

سیوطی، اسماعیل سدی الکبیر (م ۱۴۵ هـ.ق) را از تابعین شمرده و تفسیر او را «اَمْثَلُ التفسیر»، توصیف کرده است. نجاشی نیز او را از مؤلفان شیعه نام برده است. [۱۹]

طبقه سوم

در طبقه سوم، جمعی از اصحاب ائمه اطهار علیهم السلام، جای دارند که به تفسیر یا تألیف درباره علم تفسیر شهرت یافته‌اند. معروفترین آنان عبارتند از:

۱. ابوحمزه ثمالی:

ابوحمزه ثمالی (م ۱۵۰ هـ.ق) به گفته ابن ندیم، از مؤلفان در تفسیر قرآن و از اصحاب امام سجاد علیه السلام و از افراد مورد اطمینان و موثق است. ثعلبی نیز در تفسیر خود از تفسیر ابوحمزه ثمالی نقل کرده و به آن اعتماد نموده است. و نجاشی، او را از جمله مؤلفان شیعه در تفسیر قرآن دانسته است.[۲۰]

۲. ابان بن تغلب:

ابان بن تغلب (م ۱۴۱ هـ.ق) از اصحاب امام سجاد و امام باقر علیهماالسلام بوده، و صاحب کتاب «معانی القرآن» و «القراءات» می‌باشد.

۳. ابوبصیر اسدی:

ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی (م ۱۴۸ هـ.ق) از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهماالسلام بوده، دارای کتابی درباره تفسیر قرآن است.

۴. حصین بن مخارق:

حُصَین بن مخارق، از جمله اصحاب امام صادق علیه السلام معرفی گردیده است، ابن ندیم او را از قدمای مؤلفان شیعه می‌شمارد.

۵. حسین بن سعید اهوازی:

حسین بن سعید اهوازی از اصحاب امام رضا علیه السلام می‌باشد. در فهرست ابن ندیم در شمار مؤلفان شیعه در تفسیر یاد شده است.

۶. علی بن اسباط:

علی بن اسباط از اصحاب امام رضا علیه السلام بوده و از بزرگان علما در باب تفسیر قرآن و حدیث است.

در کتاب «الفهرست» و «طبقات المفسرین» و «تأسیس الشیعه» و «الذریعه» نام جمعی دیگر از اصحاب ائمه علیهم السلام را در زمره مفسران طبق سوم نوشته‌اند، مانند: وهیب بن حفص، عبدالله بن حباب، احمد بن صبح، علی بن مهزیار، علی بن فضال، عیسی جلودی، حسن بن خالد برقی، احمد بن محمد سیاری.

طبقه چهارم

در این طبقه، آن دسته از مفسران شیعه جای دارند که در زمان نزدیک به زمان ائمه علیهم السلام می‌زیسته‌اند. آنان احادیث راجع به تفسیر قرآن را جمع آوری کرده‌اند و تألیفاتشان به عنوان اولین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود. معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:

۱. علی بن ابراهیم قمی:

علی بن ابراهیم قمی صاحب «تفسیر قمی»، که در آن روایات اهل بیت علیهم السلام را جمع آوری نموده است.

۲. ابن عقده:

احمد بن محمد بن سعید کوفى معروف به «ابن عقده» (م ۳۳۳ ق)، که حافظ سیصد هزار حدیث بوده و کتابی نیز در تفسیر قرآن دارد.

۳. فرات بن ابراهیم کوفی:

فرات بن ابراهیم کوفی صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر فرات».

۴. محمد بن مسعود عیاشی:

محمد بن مسعود عیاشی صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر عیاشی» که فقط یک جلد چاپ شده آن در دسترس است.

۵. ابوالعباس مفسر:

احمد بن حسن معروف به ابوالعباس مفسر، مولف «المصابیح فی ذکر ما نزل من القرآن فی اهل البیت».

۶. محمد بن ابراهیم نعمانی:

محمد بن ابراهیم نعمانی صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر نعمانی». او در تفسیر خود قرآن کریم را به شصت بخش تقسیم نموده است.

۷. ابومحمد جرجانی:

ابومحمد جرجانی که شیخ طوسی در فهرست خود، او را از مؤلفان شیعه و صاحب تفسیر قرآن نام برده است.

۸. محمد بن احمد صابونی:

محمد بن احمد صابونی، مولف کتاب «تفسیر معانی القرآن و تسمیة اصناف کلامه المجید».

۹. محمد بن حسن شیبانی:

محمد بن حسن شیبانی، صاحب تفسیر «نهج البلاغه عن کشف معانی القرآن». سید مرتضی در کتاب «المحکم والمتشابه» از او نقل سخن کرده است.

طبقه پنجم

۱. شیخ مفید:

شیخ مفید (م ۴۰۹ هـ.ق) از علمای بزرگ شیعه، مؤلف کتابهای «البیان فی انواع علوم القرآن»، «الکلام فی دلائل القرآن»، «وجوه اعجاز القرآن»، «النصره فی فضل القرآن»، «البیان فی تألیف القرآن».

۲. ابوالقاسم مغربی:

ابوالقاسم مغربی معروف به وزیر، مؤلف کتاب «خصائص علم القرآن».

۳. محمد بن احمد وزیر:

محمد بن احمد وزیر صاحب کتاب «متشابه القرآن».

۴. ابن شهر آشوب مازندرانی:

ابن شهر آشوب، مؤلف کتابهای «اسباب النزول فی القرآن» و «متشابه القرآن و مختلفه».

۵. ابوالعباس اشبیلی:

ابوالعباس اشبیلی مؤلف کتاب «علوم القرآن».

طبقه ششم

این طبقه عموماً دانشمندان و صاحبنظران هستند و مجموعه‌ای از بهترین کتب تفسیری را بوجود آورده‌اند که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

۱. سید مرتضی علم الهدی:

سید مرتضی (م ۴۳۶ هـ.ق)، صاحب کتاب «امالی» که حاوی تحقیقات ارزنده‌ای در تفسیر قرآن است و کتاب «المحکم والمتشابه».

۲. سید رضی:

سید رضی (م ۴۰۶ هـ.ق) مؤلف کتاب «حقائق التاویل فی متشابه التنزیل» که فقط جلد پنجم آن از اول سوره آل عمران تا اواسط سوره نساء، در دسترس است. کتابهای «المتشابه فی القرآن» و «تلخیص البیان عن مجازات القرآن» از اوست.

۳. شیخ طوسی:

شیخ طوسی معروف به شیخ الطایفه (م ۴۶۰ هـ.ق)، مؤلف «التبیان الجامع لکل علوم القرآن».

۴. ابوالفتوح رازی:

شیخ ابوالفتوح رازی مؤلف کتاب «روض الجنان فی تفسیر القرآن» معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی.

۵. شیخ معزالدین سمان:

مؤلف کتاب «البستان فی تفسیر القرآن».

۶. قطب راوندى:

قطب الدین راوندی مؤلف کتاب «خلاصة التفسیر».

طبقه هفتم

معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

۱. شیخ طبرسی:

شیخ طبرسی (م ۵۴۸ هـ.ق) مؤلف کتاب ارزشمند «مجمع البیان فی تفسیر القرآن».

۲. سید حیدر آملی:

سید حیدر آملی مؤلف تفسیر «جامع الاسرار».

۳. ملاصدرا:

صدرالمتألهین شیرازی (م ۱۰۵۰ هـ.ق) مولف کتاب «اسرار الآیات» و مجموعه تفاسیر با عنوان «تفسیر القرآن الکریم».

۴. سید هاشم بحرانی:

سید هاشم بحرانی (م ۱۱۰۷ هـ.ق) مؤلف تفسیر برهان.

۵. فیض کاشانی:

ملا محسن فیض کاشانی (م ۱۰۹۱ هـ.ق) مؤلف سه کتاب «تفسیر صافی»، «تفسیر أصفی» و «تفسیر مصفّی».

۶. عبدعلی عروسی حویزی:

عبدعلی بن جمعه عروسی حویزی (م ۱۱۱۲ هـ.ق) مؤلف کتاب «نور الثقلین».

۷. شریف لاهیجی:

بهاءالدین شریف لاهیجی (م ۱۰۸۸ هـ.ق) مؤلف کتاب معروف به «تفسیر لاهیجی».

۸. مولی محمدرضا نضیری طوسی:

مولی محمدرضا نضیری طوسی مؤلف «تفسیر الائمة لهدایة الأمة» که در تاریخ ۱۰۶۷ هـ.ق از تألیف سی جلدش فراغت یافت.

۹. میرزا ابراهیم صدر شیرازی:

میرزا ابراهیم صدر شیرازی (م ۱۰۰۷ هـ.ق) مؤلف کتاب «العروة الوثقی فی التفسیر».

۱۰. قاضی محمدابراهیم:

قاضی محمدابراهیم (م ۱۱۶۰ هـ.ق) مؤلف «تفسیر القرآن» به زبان فارسی.

۱۱. سید عبدالله شُبّر:

سید عبدالله شبر (م ۱۲۴۲ هـ.ق) مؤلف تفسیر معروف به «تفسیر شُبّر».

مفسران جدید شیعه

مشهورترین مفسران شیعه معاصر و تفاسیرشان عبارتند از:

  1. علامه طباطبائی (م ۱۴۰۲ هـ.ق): مؤلف کتاب شریف «المیزان فی تفسیر القرآن» این تفسیر ارزشمند در بیست جلد به زبان عربی در زمان حیات مؤلف منتشر گردید.
  2. آیت الله ناصر مکارم شیرازی با همراهی چند تن از فضلای حوزه علمیه قم: که تفسیر نمونه را تألیف نموده‌اند.
  3. سید مصطفی خمینی: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن» که تا آیه ۴۲ سوره بقره تفسیر شده است.
  4. شیخ محمدجواد بلاغی (م ۱۳۵۲ هـ.ق): مؤلف کتاب «آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن» تا آیه ۷۵ سوره نساء.
  5. سید محمود طالقانی: مؤلف کتاب «پرتوی از قرآن» در پنج جلد.
  6. شهید مرتضی مطهری: نوشته‌های پراکنده در زمینه تفسیر قرآن دارند.
  7. سید عبدالحسین طیب: مؤلف کتاب «اطیب البیان فی تفسیر القرآن».
  8. سید حسین شاه عبدالعظیمی: مؤلف کتاب «تفسیر اثنی عشری» در چهارده جلد.
  9. محمدتقی شریعتی: مؤلف کتاب «تفسیر نوین» که تنها به تفسیر جزو آخر قرآن پرداخته است.
  10. آیت الله جعفر سبحانی: مؤلف کتاب «التفسیر الموضوعی» که چند جلد آن چاپ گردیده.
  11. سید ابوالقاسم خوئی: تفسیر سوره حمد و مقدماتی از علوم قرآنی در کتاب «البیان فی تفسیر القرآن».
  12. محمد صادقى تهرانى (م، ۱۳۹۰ ش): مؤلف کتاب «الفرقان فی تفسیر القرآن».
  13. شیخ یعسوب الدین رستگار: مؤلف کتاب «تفسیر البصائر» که از شصت جلد، چهارده جلد آن چاپ شده است.
  14. میرزا محمد ثقفی تهرانی: مؤلف کتاب «روان جاوید در تفسیر قرآن مجید» در پنج جلد فارسی.
  15. سید محمدکاظم عصار: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن الکریم» در یک جلد.
  16. سید محمدحسین فضل الله: مؤلف تفسیر «من وحی القرآن».
  17. سید محمد حسینی شیرازی: مؤلف کتاب «تقریب القرآن الی الاذهان».
  18. آیت الله عبدالله جوادی آملی: مؤلف «تفسیر موضوعی قرآن کریم» در ۱۸ جلد و «تفسیر تسنیم» در ۸۰ جلد.

پانویس

  1. پرش به بالا ↑ ابن اثیر: اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج۳، ص۱۹۵.
  2. پرش به بالا ↑ محمد تقی شوشتری: قاموس الرجال، ج۶، ص۲۸.
  3. پرش به بالا ↑ اسدالغابة، ج۳، ص۱۹۴.
  4. پرش به بالا ↑ سید حسن صدر: تأسیس الشیعة، ص۳۲۲.
  5. پرش به بالا ↑ همان مدرک، ص۳۲۴.
  6. پرش به بالا ↑ اسدالغابة، ج۱، ص۲۵۸.
  7. پرش به بالا ↑ محمدتقی شوشتری: قاموس الرجال، ج۶، ص۱۳۶ و ۱۴۰.
  8. پرش به بالا ↑ جلال الدین سیوطی: الاتقان، ج۲، ص۱۸۷.
  9. پرش به بالا ↑ محمدحسین ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۸۶.
  10. پرش به بالا ↑ ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۱۸۷؛ سیوطی، الاتقان، ص۱۸۷.
  11. پرش به بالا ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.
  12. پرش به بالا ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.
  13. پرش به بالا ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.
  14. پرش به بالا ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص۶۶.
  15. پرش به بالا ↑ ابن قتیبه: معارف، ص۳۰۶.
  16. پرش به بالا ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص۳۲۵.
  17. پرش به بالا ↑ مدرک قبل.
  18. پرش به بالا ↑ سیوطی: الاتقان، ج۲، ص۱۸۹.
  19. پرش به بالا ↑ تأسیس الشیعه، صدر، ص۳۲۶.
  20. پرش به بالا ↑ رجال نجاشی.

منابع

  • تاريخ تفسير قرآن كريم، حبيب‌الله جلاليان‌، نشر اسوه‌، تهران‌، ۱۳۷۸، چاپ چهارم‌، ص۱۹۸.
***
تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن: تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات: اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:

تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)

روشهای تفسیری قرآن:
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:
برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=مفسرین_شیعه&oldid=155519»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا