المفردات فی غریب القرآن (کتاب)
 | |
| نویسنده | راغب اصفهانی |
| موضوع | فرهنگ واژه‌های قرآن |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| تحقيق | صفوان عدنان داوودی |
|
| |
«المفردات فى غریب القرآن» یا «مفردات الفاظ قرآن»، از مهمترین واژه‌نامه‌های قرآنى به زبان عربى، تألیف راغب اصفهانى در قرن ۵ قمری است. این کتاب گاهی از تبیین اختصاری واژگان فراتر رفته و با توجه به سیاق آیات و بهره‌گیرى از احادیث، چهره تفسیری سودمند به خود گرفته است.
مؤلف
حسین بن محمد معروف به «راغب اصفهانی»، ادیب، لغوى، شاعر، مفسر، محدث، متکلم و فقیه قرن چهارم و پنجم قمری است.
ولادت او در اصفهان بوده، اما بیشتر عمرش را در بغداد سپری نموده است و کسانى چون ابومنصور جُبان و محمد بن على رازى -دانشمند ادیب و واژه شناس- (م، ۴۱۶ ق) از اساتید او بوده اند.
مهمترین تألیف راغب کتاب ارزشمند «مفردات الفاظ القرآن» است. برخی دیگر از آثار او عبارتند از: الذریعه الی مکارم الشریعه، تفصیل النشأتین و تحصیل السعادتین، جامع التفسیر، درّة التأویل فی متشابه التنزیل، تحقیق البیان فی تأویل القرآن، رسالة فی الاعتقاد.
روش تفسیرى
مسلک راغب اصفهانی در این واژه‌نامه که بر بنیاد مواد اصلى کلمه سامان داده شده، چنین است که نخست ماده را با معناى حقیقى‌اش مى‌آورد، آنگاه مشتقات آن را یاد مى‌کند، سپس معانى مجازى را با تبیین علاقه حقیقت و مجاز عرضه مى‌دارد. وى بر این همه اولا از قرآن، ثانیا از حدیث و ثالثا از سروده‌ها و اقوال عرب گواه مى‌جوید.
او همچنین به یادکرد قرائات وارده، اقوال صحابه و تابعین و حکماء و نیز تفسیر قرآن به قرآن مى‌پردازد. به عنوان نمونه در ماده «خبث»، ابتدا معناى حقیقى آن را ذکر مى‌کند، «الخبت: المطمئن من الارض و...». سپس معناى مجازى را متعرض مى‌شود، «ثم استعمل الاخبات استعمال اللین والتواضع». بعد از آن علاقه حقیقت و مجاز را بازگو مى‌کند: «والعلاقة بینهما المشابهة»، پس از آن تفسیر قرآن به قرآن را نمایان مى‌دارد، «قال الله تعالى: «وَأَخْبَتُوا إِلَىٰ رَبِّهِمْ» (سوره هود/۲۳)، و قال: « وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ» (سوره حج/۲۴) أى المتواضعین، نحو «لَا یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ» (سوره اعراف/۲۰۶)».
با این مثال مى‌توان بیان داشت که مفردات راغب خود تفسیرى پربار و عمیق و مختصر است و فوائد گوناگونى را داراست. گاه به نقد و ردّ آراء دیگران (با ابراز نظرات و آراء خود) به نیکى مى‌پردازد و در این حوزه از علوم، صاحب مرتبه اجتهاد است.
راغب در نمودن معنای واژگان قرآن کریم، افزون بر ریشه یابی ادبی و اشتقاقی آن، به آیات همگون و سیاق توجه می کند و از سنجش آیات با هم می کوشد تا به معنای واژه نزدیک شود. وی گاهى با بهره گیرى از حدیث به تبیین واژه ها و معناى کلام مى پردازد و نیز آگاهى هاى کلامی و اخلاقی خود را در لابلای این تفسیرهاى لغوى نشان مى دهد. او آگاهی های فرهنگی را نیز گاهی به یاری می گیرد تا در تبیین واژه ها که کلام الهی است، سخنی استوار گفته باشد. به همین دلیل مى توان گفت مفردات، کتابی تفسیرى در قالب تفسیر واژگان است.
مصادر و منابع کتاب
راغب در «المفردات» به مؤلفات پیشینیان نیز عنایت ویژه‌اى نشان داده و از کتبى چون المجمل فى اللغة (ابن فارس)، الشامل فى اللغة (ابومنصور جبان)، تهذیب الالفاظ (ابن سکیت)، معانى القرآن (فرّاء)، المسائل الحلبیات (ابوعلى فارسى)، معانى القرآن (زجاج)، العین (خلیل بن احمد)، تفسیر ابومسلم اصفهانى، تفسیر غریب القرآن (ابن قتیبة)، غریب الحدیث (ابن قتیبة)، الکتاب (سیبویه)، معانى القرآن (اخفش)، مجاز القرآن (ابوعبیدة)، الحجة للقراءات السبعه (فارسى) و... استفاده نموده است.
او در تفسیر از امام على علیه السلام، امام صادق علیه السلام، ابن عباس، ابن مسعود، مجاهد، قتاده، حسن بصرى، شعبى، سفیان ثوری و برخى دیگر نقل اقوال مى‌کند.
همچنین از لغویین مانند: ابوالعباس مبرّد، کسائى، سیبویه، یونس، ابوزید، توزى، اصمعى و ابن عربى مطالبى مى‌آورد و در قرائت از حمزه، یعقوب و نقاش، نقل مى‌کند. اقوال جبائى، ابوالقاسم بلخى و ابوبکر علاف را در کلام بازگو مى‌نماید و سخنان حکما را بدون ذکر افراد یادآور مى‌شود.
ارزش کتاب
بسیاری از اندیشمندان زبان به ثناى «مفردات» راغب گشوده‌اند، فیروزآبادى گفته: «لا نظیر له فى معناه» و حاجى خلیفه آن را در هر علمى از علوم شرع نافع شمرده است. این اوصاف درباره دانشنامه‌اى که با محدودیت موضوعى‌اش، از نحو و صرف و لغت و تفسیر و قرائات و فقه و منطق و حکمت و اصول فقه و توحید و ادبیات سخن مى‌گوید، چندان مبالغت آمیز نمى‌نماید.
پس از راغب، علماى زیادى از وى متأثر شده، کلام او را نقل نموده‌اند. از جمله فیروزآبادى در «بصائر ذوى التمییز» که بسیارى از عبارات راغب را در آنجا مى‌آورد. همچنین سمین حلبى در «عمدة الحفاظ فى اشرف الالفاظ» که مفردات راغب پایه و اساس کتاب اوست.
زرکشى در «البرهان»، سیوطى در «المزهر»، «الاتقان» و «معترک الأقران»، فخر رازى در تفسیر کبیر، بغدادى در «خزانة الادب»، زبیدى در «تاج العروس»، ابن حجر در «فتح البارى»، آلوسى در «روح المعانى»، ابن قیم در «بدائع الفوائد»، بروسوى در «تفسیر روح البیان» و زمخشرى در «اساس البلاغة»، از روش راغب در بیان معناى حقیقى، سپس مجازى و شواهد آنها بسیار از وى متأثر شده اند.
وضعیت نشر
محقق کتاب، صفوان عدنان داودى، چاپ حاضر را با امداد از چهار نسخه خطى فراهم و تحقیق نموده است. هر یک از نسخه‌ها، به تحقیق اندیشمندى توانا انجام گرفته است، از جمله محمد سید گیلانى، محمد الزهرى الغمراوى، دکتر محمد احمد خلف الله، ندیم مدعشیلى که این خود گویاى اهمیت این کتاب مى‌باشد.
نسخه حاضر که در یک مجلد توسط محقق گرانقدر انجام گرفته، چاپ اول خود را در سال ۱۴۱۲ ه، در انتشارات دارالقلم دمشق و دارالشامیة بیروت پشت سر نهاده است.
«المفردات» به فارسى هم ترجمه شده و ترجمه جدیدى از آن به قلم جویا جهانبخش در دست آماده‌سازى بوده است. محمد سید گیلانى متوفى ۵۰۲ هجرى ترجمه‌اى بر مفردات راغب داشته که در سال ۱۳۸۱ توسط کتابخانه مرتضوى تهران چاپ و انتشار یافته است.
منابع
- نرم افزار جامع التفاسیر [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
