منابع و پی نوشتهای متوسط
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

ابوطالب علیه السلام: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (ابوطالب را به ابوطالب علیه السلام منتقل کرد)
(پانویس)
 
(۱۰ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف قرآن کریم]]}}
+
{{خوب}}
 +
'''«ابوطالب بن عبدالمطلب‌»'''، از بزرگان [[مکه]] و عموى [[پیامبر اسلام|پیامبر]] صلی الله علیه وآله بود و پیوسته از آن حضرت در برابر مشرکان حمایت می‌کرد. به اعتقاد [[شیعه]]، ابوطالب به پیامبر و [[دین]] او [[ایمان]] آورد، اما مصلحت را در کتمان آن دانست. ابوطالب شاعرى نام‌آور نیز بود و ابیات فراوانى به او منسوب است که بخشى از آن، حاکى از عقاید او و بخشى داراى ارزش تاریخى است.
  
عبدمناف<ref> السیر والمغازى، ج‌ 1، ص‌ 69.</ref>‌ بن عبدالمطلب‌ بن هاشم، عموى پیامبر صلی الله علیه و آله و از بزرگان [[مكه]].
+
==زندگی‌نامه==
  
==زندگی نامه==
+
گفته شده که نام ابوطالب، عبدمناف یا عمران بوده و ۳۵ سال پیش از [[عام الفیل|عام‌الفیل]] در [[مکه]] متولد شده است. مادرش، فاطمه دختر عمرو بن ‌عائذ بن ‌عمران‌ بن مخزوم بود<ref> الاصابه، ج‌ ۷، ص‌ ۱۹۶.</ref> که به ‌سبب داشتن پسرانى چون [[عبدالله بن عبدالمطلب|عبدالله]] (پدر پیامبر) و [[ابوطالب]] (از داوران [[قریش]])، زنى «مُنجِبَه» (زاینده فرزندانى نجیب) شناخته مى‌شد.<ref> بزم‌آورد، ص‌ ۱۶۳.</ref>
  
گفته شده كه نام وى عمران بوده و 35 سال پیش از عام‌الفیل متولد شده است. مادرش، فاطمه دختر عمرو بن ‌عائذ بن ‌عمران‌ بن مخزوم بود<ref> الاصابه، ج‌ ص‌ 196.</ref> كه به ‌سبب داشتن پسرانى چون عبدالله (پدر پیامبر) زبیر و [[ابوطالب]] (از داوران قریش)، زنى «مُنجِبَه» (زاینده فرزندانى نجیب) شناخته مى‌شد.<ref> بزم‌آورد، ص‌ 163.</ref>
+
پدرش [[عبدالمطلب]]، رئیس مکه و قریش در سال هشتم عام‌الفیل به هنگام مرگ، داورى و تولیت امور [[کعبه]] را به زبیر و کفالت محمد صلی الله علیه و آله و تولیت سقایت (آب دادن به حاجیان) را به ابوطالب سپرد؛<ref> تاریخ یعقوبى، ج‌ ۲، ص‌ ۱۳؛ تاریخ طبرى، ج‌ ۱، ص‌ ۵۱۹.</ref> هر چند ابوطالب بعدها به ‌سبب تنگ‌دستى، منصب سقایت را به [[عباس بن عبدالمطلب|عباس]] وانهاد.<ref> بزم‌آورد، ص‌ ۱۶۴.</ref>
  
پدرش عبدالمطلب، رئیس مكه و قریش در سال هشتم عام‌الفیل به هنگام مرگ، داورى و تولیت امور كعبه را به زبیر و كفالت محمد صلی الله علیه و آله و تولیت سقایت (آب دادن به حاجیان) را به ابوطالب سپرد؛<ref> تاریخ یعقوبى، ج‌ ص‌ 13؛ تاریخ طبرى، ج‌ ص‌ 519.</ref> هر چند ابوطالب بعدها به ‌سبب تنگ‌دستى، منصب سقایت را به عباس وانهاد.<ref> بزم‌آورد، ص‌ 164.</ref>
+
با مرگ عبدالمطلب، ریاست در قریش اندکى دگرگون شد و کسانى چون ابن ‌جدعان و ولید بن ربیعه نیز مدعى ریاست شدند.<ref> تاریخ یعقوبى، ج‌ ۲، ص‌ ۱۳‌ـ‌۱۴.</ref> خشک‌سالى‌هاى پیاپى که از عهد عبدالمطلب پیدا شد<ref> همان، ص‌ ۱۲.</ref> و نیز جود و بخشش فراوان ابوطالب - که گفته‌اند: در آن روز که او اطعام مى‌کرد، کسى دیگر از قریش اطعام نمى‌کرد<ref> انساب‌الاشراف، ج‌ ۲، ص‌ ۲۸۸.</ref> - و نیز رونق تجارت و ظهور صاحبان ثروت، موجب تنگ‌دستى ابوطالب شد تا آن‌جا که [[پیامبر اسلام|حضرت محمد]] صلی الله علیه و آله و عباس براى کمک به او، سرپرستى ۲ تن از فرزندانش را پذیرفتند.<ref> تاریخ طبرى، ج‌ ۱، ص‌ ۵۳۸.</ref>
  
با مرگ عبدالمطلب، ریاست در قریش اندكى دگرگون شد و كسانى چون ابن ‌جدعان و ولید بن ربیعه نیز مدعى ریاست شدند.<ref> تاریخ یعقوبى، ج‌ 2، ص‌ 13‌ـ‌14.</ref> خشك‌سالى‌هاى پیاپى كه از عهد عبدالمطلب پیدا شد<ref> همان، ص‌ 12.</ref> و نیز جود و بخشش فراوان ابوطالب كه گفته‌اند: در آن روز كه او اطعام مى‌كرد، كسى دیگر از قریش اطعام نمى‌كرد<ref> انساب‌الاشراف، ج‌ 2، ص‌ 288.</ref> و سرانجام رونق تجارت و ظهور صاحبان ثروت، موجب تنگ‌دستى ابوطالب شد تا آن‌جا كه محمد صلی الله علیه و آله و عباس براى كمك به او، سرپرستى 2 تن از فرزندانش را پذیرفتند.<ref> تاریخ طبرى، ج‌ ص‌ 538.</ref>
+
موقعیت ابوطالب براى جانشینى عبدالمطلب به تدریج دچار تزلزل شد؛ اما سیادت معنوى وى که میراث خاندان او بود، همچنان تا هنگام مرگش باقى ماند. ابوطالب در عین تنگ‌دستى، سیدى بزرگوار و فرمانروایى پرهیبت بود. [[امام على]] علیه‌السلام درباره ریاست او مى‌گوید: پدرم در عین تهیدستى، سرور قریش بود؛ در ‌حالى ‌که پیش از او ‌هرگز (شخص) تهى‌دستى بر قریش ریاست نکرده‌ بود.<ref> تاریخ یعقوبى، ج‌ ۲، ص‌ ۱۴.</ref>
  
موقعیت ابوطالب براى جانشینى عبدالمطلب به تدریج دچار تزلزل شد؛ اما سیادت معنوى وى كه میراث خاندان او بود، همچنان تا هنگام مرگش باقى ماند. ابوطالب در عین تنگ‌دستى، سیدى بزرگوار و فرمانروایى پرهیبت بود. [[امام على]] علیه‌السلام درباره ریاست او مى‌گوید: پدرم در عین تهیدستى، سرور قریش بود؛ در ‌حالى ‌كه پیش از او ‌هرگز (شخص) تهى‌دستى بر قریش ریاست نكرده‌ بود.<ref> تاریخ یعقوبى، ج‌ ص‌ 14.</ref>
+
ابوطالب، وقار و [[حکمت]] حکما و هیبت ملوک را داشت و به گفته اکثم ‌بن صیفى، حکیم عرب: حکمت، ریاست و [[حلم]] در ابوطالب گرد آمده بود.<ref> الکنى والالقاب، ج‌ ۱، ص‌ ۱۰۸‌ـ‌۱۰۹.</ref>  
  
ابوطالب، وقار و حكمت حكما و هیبت ملوك را داشت و به گفته اكثم ‌بن صیفى، حكیم عرب: حكمت، ریاست و حلم در ابوطالب گرد آمده بود.<ref> الكنى والالقاب، ج‌ 1، ص‌ 108‌ـ‌109.</ref> منصب داورى او در قریش<ref> المحبر، ص‌ 132.</ref> نیز بدو جایگاهى ویژه بخشیده بود؛ چنان‌كه در یكى از محاكمه‌ها، سنتِ سوگند در شهادت (قسامه) را بنیان نهاد و بعدها پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نیز آن را همان ‌گونه پذیرفت.<ref> سنن النسائى، ج‌ ص‌ 3‌ـ‌5.</ref>
+
دربارۀ درایت و [[عدالت]] و نفوذ او گفته‌اند که قبایل عرب در مکه، ابوطالب را داور خود می‌شناختند و او نیز در داوری جانب [[حق]] را نگه می‌داشت و مردی صاحب رأی بود. او در عصر [[جاهلیت]] نخستین کسی بود که سوگند در شهادت برای اولیای دم را بنا نهاد و این روش بعدها جزو سنن و حقوق اسلامی گردید و [[پیامبر اکرم]] صلی الله علیه و آله آن را همان ‌گونه پذیرفت.<ref> سنن النسائى، ج‌ ۸، ص‌ ۳‌ـ‌۵.</ref>
  
به ‌سبب ارتباط خویشاوندى نزدیك ابوطالب با پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و حمایت‌هاى بى‌دریغ او از حضرت، بخش‌هایى از زندگى‌اش كه با زندگى پیامبر ارتباط مستقیم دارد، بیشتر مورد توجه تاریخ‌نویسان مسلمان قرار گرفته است. ابوطالب پس از مرگ عبدالمطلب و بنا به وصیت او، برادرزاده 8 ساله‌اش را به خانه خویش برد و فراتر از فرزندان خود به او محبت كرد. شبانگاه بستر او را در كنار بستر خود مى‌گسترد و غذایى ویژه براى او فراهم مى‌آورد<ref> الطبقات، ج‌ ص‌ 96.</ref> و به حكم پیشه خود كه بازرگانى بود<ref> السیرة النبویه، ج‌ ص‌ 180.</ref> گاه عطر و گندم به شام مى‌برد،<ref> المعارف، ص‌ 575.</ref> و با این ‌كه فرزندانش به هم‌سفرى با او تمایل داشتند، فقط پیامبر را با خود مى‌برد و گویا هیچ سفرى بى او نرفته است.<ref> الطبقات، ج‌ ص‌ 96.</ref>
+
به ‌سبب ارتباط خویشاوندى نزدیک ابوطالب با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و حمایت‌هاى بى‌دریغ او از آن حضرت، بخش‌هایى از زندگى‌اش که با زندگى پیامبر ارتباط مستقیم دارد، بیشتر مورد توجه تاریخ‌نویسان مسلمان قرار گرفته است. ابوطالب پس از مرگ عبدالمطلب و بنا به وصیت او، برادرزاده ۸ ساله‌اش را به خانه خویش برد و فراتر از فرزندان خود به او محبت کرد. شبانگاه بستر او را در کنار بستر خود مى‌گسترد و غذایى ویژه براى او فراهم مى‌آورد<ref> الطبقات، ج‌ ۱، ص‌ ۹۶.</ref> و به حکم پیشه خود که بازرگانى بود<ref> السیرة النبویه، ج‌ ۱، ص‌ ۱۸۰.</ref> گاه عطر و گندم به [[شام]] مى‌برد،<ref> المعارف، ص‌ ۵۷۵.</ref> و با این ‌که فرزندانش به هم‌سفرى با او تمایل داشتند، فقط پیامبر را با خود مى‌برد و گویا هیچ سفرى بى او نرفته است.<ref> الطبقات، ج‌ ۱، ص‌ ۹۶.</ref>
  
در یكى از همین سفرها بود كه در شهر «بُصرى»، داستان بَحیراى راهب و خبر او درباره آینده حضرت، رخ داد؛ چون بَحیرا از نسبت ابوطالب با حضرت پرسید، ابوطالب در ابتدا، او را پسر خود خواند كه این خود اوج محبت وى را به پیامبر نشان مى‌دهد.<ref> تاریخ طبرى، ج‌ ص‌ 519.</ref>
+
در یکى از همین سفرها بود که در شهر «بُصرى»، داستان [[بحیرای راهب|بَحیراى راهب]] و خبر او درباره آینده حضرت محمد، رخ داد؛ چون بَحیرا از نسبت ابوطالب با حضرت پرسید، ابوطالب در ابتدا، او را پسر خود خواند که این خود اوج محبت وى را به پیامبر نشان مى‌دهد.<ref> تاریخ طبرى، ج‌ ۱، ص‌ ۵۱۹.</ref>
  
ابوطالب كه سرپرستى محمد صلی الله علیه و آله را بر عهده گرفته بود، حتى در دوران جوانى نیز به وى عنایت و توجه داشت و به پیشنهاد همو بود كه حضرت براى تجارت از سوى خدیجه راهى شام شد<ref> البدء والتاریخ، ج‌ ص‌ 137؛ صفة‌الصفوه، مج‌ ج‌ ص‌ 34.</ref> و سرانجام او كه بزرگ خانواده بود، از سوى پیامبر به خواستگارى خدیجه رفت و با كلماتى بلیغ و كوتاه به وصف او پرداخت.<ref> شرح نهج‌البلاغه، ج‌ 14، ص‌ 265‌ـ‌266.</ref>
+
ابوطالب که سرپرستى محمد صلی الله علیه و آله را بر عهده گرفته بود، حتى در دوران جوانى نیز به وى عنایت و توجه داشت و به پیشنهاد همو بود که حضرت براى تجارت از سوى [[خدیجه کبری|خدیجه]] راهى شام شد<ref> البدء والتاریخ، ج‌ ۴، ص‌ ۱۳۷؛ صفة‌الصفوه، مج‌ ۱، ج‌ ۱، ص‌ ۳۴.</ref> و سرانجام او که بزرگ خانواده بود، از سوى پیامبر به خواستگارى خدیجه رفت و با کلماتى بلیغ و کوتاه به وصف او پرداخت.<ref> شرح نهج‌البلاغه، ج‌ ۱۴، ص‌ ۲۶۵‌ـ‌۲۶۶.</ref>
  
ابوطالب هنگام بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله 75 سال داشت و از همان ابتداى بعثت، همراهى خویش با پیامبر را نشان داد. در نخستین مرحله دعوت كه حضرت مخفیانه به آن مى‌پرداخت بر پایه روایتى، روزى او را با على علیه‌السلام در اطراف مكه در حال [[نماز]] دید و از آنان درباره آن‌چه بدان مشغول‌اند، پرسید.
+
ابوطالب هنگام [[بعثت]] پیامبر صلی الله علیه و آله، ۷۵ سال داشت و از همان ابتداى بعثت، همراهى خویش با پیامبر را نشان داد. در نخستین مرحله دعوت که حضرت مخفیانه به آن مى‌پرداخت، بر پایه روایتى، روزى او را با فرزندش [[حضرت على]] علیه‌السلام در اطراف مکه در حال [[نماز]] دید و از آنان درباره آن‌چه بدان مشغول‌اند، پرسید. رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را دین خدا، [[فرشتگان]] و پیامبران خواند و او را بدان دعوت کرد؛ ابوطالب با گروش فررندش علی (ع) به اسلام مخالفت نکرد و حتّی او را به همراهی با پیامبر فرمان داد و محمد (ص) را نیز از پشتیبانی خود مطمئن ساخت،<ref>انساب، بلاذری، ۱ / ۱۱۳؛ سیره ابن‌هشام، ۱ / ۲۶۳-۲۶۴.</ref> اما خود در پاسخ به دعوت پیامبر که او را سزاوارترین فرد برای قبول اسلام می‌دانست، ظاهراً به سالخوردگی خود و ملامت و کینۀ قریش اشاره کرد.<ref>همان.</ref>
  
رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را دین خدا، [[فرشتگان]] و پیامبران خواند و او را بدان دعوت كرد؛ اما وى نپذیرفت؛ ولى سوگند یاد‌ كرد كه از آن‌چه پیامبر صلی الله علیه و آله كراهت داشته باشد، خوددارى كند.
+
بر پایه روایتى دیگر، او با شنیدن اعتقادات پسرش على علیه‌السلام، درباره پیامبر گفت: او (=‌پیامبر) تو را جز به خیر دعوت نمى‌کند.<ref> تاریخ طبرى، ج‌ ۱، ص‌ ۵۳۹ و ۵۴۳.</ref> ابوطالب در [[حدیث یوم الدار|یوم‌الانذار]]، جزو دعوت‌شدگان از خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و آله بود و برخى او را در همان مجلس که فرزند نوجوانش، [[امام على]] علیه‌السلام از سوى پیامبر صلی الله علیه و آله به جانشینى برگزیده شد، از آن‌رو که به اطاعت فرزندش فراخوانده شده، مسخره کردند<ref> تاریخ طبرى، ص‌ ۵۴۲‌ـ‌۵۴۳.</ref> و هنگامى که دعوت، گسترش یافت و پیامبر آشکارا به نکوهش از [[بت پرستی|بت‌پرستى]] پرداخت، ابوطالب رسماً به حمایت از ایشان برپا خاست و چون گروهى از مشرکان نزد وى رفته تا او را از حمایت رسول اکرم صلی الله علیه و آله باز‌دارند، با سخنانى ملایم، آنان را آرام کرد و بازگرداند و پیامبر صلی الله علیه و آله به راه خویش ادامه داد.<ref> تاریخ طبرى، ج‌ ۱، ص‌ ۵۴۳.</ref>
  
بر پایه روایتى دیگر، او با شنیدن اعتقادات پسرش على علیه‌السلام، درباره پیامبر گفت: او (=‌پیامبر) تو را جز به خیر دعوت نمى‌كند.<ref> تاریخ طبرى، ج‌ 1، ص‌ 539 و 543.</ref> ابوطالب در یوم‌الانذار، جزو دعوت‌شدگان از خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و آله بود و برخى او را در همان مجلس كه فرزند نوجوانش، [[امام على]] علیه‌السلام از سوى پیامبر صلی الله علیه و آله به جانشینى برگزیده شد، از آن‌رو كه به اطاعت فرزندش فراخوانده شده، مسخره كردند<ref> تاریخ طبرى، ص‌ 542‌ـ‌543.</ref> و هنگامى كه دعوت، گسترش یافت و پیامبر آشكارا به نكوهش از بت‌پرستى پرداخت، ابوطالب رسماً به حمایت از ایشان برپا خاست و چون گروهى از مشركان نزد وى رفته تا او را از حمایت رسول اكرم صلی الله علیه و آله باز‌دارند، با سخنانى ملایم، آنان را آرام كرد و بازگرداند و پیامبر صلی الله علیه و آله به راه خویش ادامه داد.<ref> تاریخ طبرى، ج‌ ص‌ 543.</ref>
+
در دومین گفتگوى سران قریش با ابوطالب که به روایت‌هاى گوناگون نقل شده، پس از شنیدن سخنان آنان به پیامبر گفت: پسر برادر! به ‌گونه‌اى رفتار کن که من تاب تحمل آن را داشته باشم؛ ولى چون پایدارى پیامبر صلی الله علیه و آله را دید، بدو گفت: هر گونه که مى‌پسندى رفتار کن به خدا سوگند تو را تسلیم نخواهم کرد.<ref> السیرة النبویه، ج‌ ۱، ص‌ ۲۶۶.</ref>
  
در دومین گفتگوى سران قریش با ابوطالب كه به روایت‌هاى گوناگون نقل شده، پس از شنیدن سخنان آنان به پیامبر گفت: پسر برادر! به ‌گونه‌اى رفتار كن كه من تاب تحمل آن را داشته باشم؛ ولى چون پایدارى پیامبر صلی الله علیه و آله را دید، بدو گفت: هر گونه كه مى‌پسندى رفتار كن به خدا سوگند تو را تسلیم نخواهم كرد.<ref> السیرة النبویه، ج‌ ص‌ 266.</ref>
+
براى بار سوم، چون پیشنهاد مشرکان را درباره مبادله عمارة ‌بن ولید ـ ‌که از زیباترین و قوى‌ترین جوانان قریش بود ‌ـ با پیامبر شنید، آنان را سرزنش کرد و مطعم ‌بن ‌عدى را که پیشنهاد قریش را منصفانه خوانده بود، به طرفدارى از آنان متهم و در شعرى هجو<ref> همان، ص‌ ۲۶۷.</ref> و به روایتى دیگر به قتل تهدید کرد.<ref> انساب‌الاشراف، ج‌ ۲، ص‌ ۲۹۱.</ref>
  
براى بار سوم، چون پیشنهاد مشركان را درباره مبادله عمارة ‌بن ولید ـ ‌كه از زیباترین و قوى‌ترین جوانان قریش بود ‌ـ با پیامبر شنید، آنان را سرزنش كرد و مطعم ‌بن ‌عدى را كه پیشنهاد قریش را منصفانه خوانده بود، به طرفدارى از آنان متهم و در شعرى هجو<ref> همان، ص‌ 267.</ref> و به روایتى دیگر به قتل تهدید كرد.<ref> انساب‌الاشراف، ج‌ ص‌ 291.</ref>
+
گویا در شب همین واقعه، پیامبر براى مدتى ناپدید شد و ابوطالب از [[بنى‌هاشم]] و بنى‌مطلب خواست تا زمان پیدا شدن پیامبر با شمشیرهاى به کمر بسته، سران مشرک را زیر نظر بگیرند و وقتى پیامبر آمد، ابوطالب رسماً اعلام کرد: به خدا سوگند اگر او (‌=‌ محمد صلی الله علیه و آله) را مى‌کشتید، یکى از شما را زنده نمى‌گذاشتم. این رفتار قریش را درهم شکست و [[ابوجهل]] را بیش از همه سرافکنده کرد؛<ref> الطبقات، ج‌ ۱، ص‌ ۱۵۸‌ـ‌۱۵۹.</ref> به روایتى دیگر این واقعه در شب «اسراء» یا [[معراج]] پیامبر که مدتى کوتاه ناپدید شده بود، رخ‌ داد.<ref> تاریخ یعقوبى، ج‌ ۲، ص‌ ۲۶.</ref>
  
گویا در شب همین واقعه، پیامبر براى مدتى ناپدید شد و ابوطالب از بنى‌هاشم و بنى‌مطلب خواست تا زمان پیدا شدن پیامبر با شمشیرهاى به كمر بسته، سران مشرك را زیر نظر بگیرند و وقتى پیامبر آمد، ابوطالب رسماً اعلام كرد: به خدا سوگند اگر او (‌=‌ محمد صلی الله علیه و آله) را مى‌كشتید، یكى از شما را زنده نمى‌گذاشتم. این رفتار قریش را درهم شكست و ابوجهل را بیش از همه سرافكنده كرد؛<ref> الطبقات، ج‌ ص‌ 158‌ـ‌159.</ref> به روایتى دیگر این واقعه در شب «اسراء» یا [[معراج]] پیامبر كه مدتى كوتاه ناپدید شده بود، رخ‌ داد.<ref> تاریخ یعقوبى، ج‌ ص‌ 26.</ref>
+
حضور ابوطالب، جلو آسیب‌رسانى مشرکان به پیامبر را مى‌گرفت؛<ref> البدایة والنهایه، ج‌ ۳، ص‌ ۹۸.</ref> از این‌رو در هشتادمین سال زندگى خود، همه بنى‌هاشم و بنى‌مطلب را دعوت کرد تا به حمایت از [[رسول ‌خدا]] صلی الله علیه و آله برخیزند که جز [[ابولهب]]، همگى پذیرفتند. ابوطالب چون یکپارچگى بنى‌هاشم را در حمایت از رسول ‌خدا صلی الله علیه و آله دید، فضیلت‌هاى پیامبر را براى آنان باز‌گفت و جایگاهش را نشان داد تا بر استوارى رأیشان بیفزاید.<ref> تاریخ طبرى، ج‌ ۱، ص‌ ۵۴۵.</ref>
  
حضور ابوطالب، جلو آسیب‌رسانى مشركان به پیامبر را مى‌گرفت؛<ref> البدایة والنهایه، ج‌ ص‌ 98.</ref> از این‌رو در هشتادمین سال زندگى خود، همه بنى‌هاشم و بنى‌مطلب را دعوت كرد تا به حمایت از [[رسول ‌خدا]] صلی الله علیه و آله برخیزند كه جز ابولهب، همگى پذیرفتند.
+
ابوطالب پس از هجرت مسلمانان به [[حبشه]] (پنجم بعثت) در شعرى، نجاشى را به ‌سبب پذیرش مسلمانان ستود<ref> مجمع‌البیان، ج‌ ۴، ص‌ ۴۴۶.</ref> و در سال هفتم بعثت، چون قریشیان کمر به قتل پیامبر بستند، با سروده‌اى به دفاع از حضرت برخاست. در بیتى از این [[قصیده]] آمده است: «واللّهِ لن یَصِلوا إلیک بجمعهم * حتّى أغیّبَ فی التّراب دفیناً؛ سوگند به خدا! قریش نمى‌تواند به تو دست یابد؛ مگر این‌که من در خاک دفن شوم».<ref> السیر والمغازى، ص‌ ۱۵۵؛ تاریخ یعقوبى، ج‌ ۲، ص‌ ۳۱.</ref>[[پرونده:Sheb.jpg|بندانگشتی|محل شعب ابى طالب]]چون دعوت پیامبر (ص) در مکه بالا گرفت، سران قریش به اندیشۀ قتل او افتادند و از ابوطالب خواستند که محمد (ص) را به آنان تسلیم کند و چون او نپذیرفت، با خود پیمان بستند که از هرگونه روابط فردی و اجتماعی با بنی‌هاشم اجتناب ورزند. پس پیامبر (ص) و ابوطالب و مسلمانان در بیرون شهر مکه، در محلی که بعدها «[[شعب ابوطالب|شعب ابی طالب]]» شهرت یافت، مقام گزیدند. از بنی هاشم و بنی مطلب، جز [[ابولهب]]، آنانکه رضایت به کشتن پیامبر نمی‌دادند، همگی به ابوطالب پیوستند و او شعری در مدح قوم خود سرود و آنان را در پایداری و دفاع از حریم پیامبر تحریض و تشجیع کرد.<ref>ابن هشام، ۱ / ۲۸۷- ۲۸۸.</ref>
  
ابوطالب چون یكپارچگى بنى‌هاشم را در حمایت از رسول ‌خدا صلی الله علیه و آله دید، فضیلت‌هاى پیامبر را براى آنان باز‌گفت و جایگاهش را نشان داد تا بر استوارى رأیشان بیفزاید.<ref> تاریخ طبرى، ج‌ ص‌ 545.</ref>
+
حمایت‌هاى بى‌دریغ ابوطالب از پیامبر صلی الله علیه و آله و ‌ناامیدى قریش از بازدارى وى، آنان را به انعقاد عهدنامه‌اى بر ضد بنى‌عبدالمطلب کشاند؛ ولى این پیمان نه ‌تنها ابوطالب را به عقب‌نشینى وانداشت بلکه موجب شد تا وى با تحریک و تحریض دیگران، از [[رسول ‌خدا]] صلی الله علیه و آله پشتیبانى کند<ref> الکامل، ج‌ ۲، ص‌ ۸۷.</ref> و پس از آن که پیامبر از طریق [[وحى]] از نابودى عهدنامه آگاه شد، ابوطالب به اتفاق ایشان به ‌سوى [[مکه]] آمد و در جمع قریشیانى که از وى مى‌خواستند تا پسر برادرش را رها کند و به ‌سوى آنان بازگردد، در کنار [[کعبه]] گفت: مردم! به سراغ عهدنامه خود بروید که شاید در آن گشایش و وسیله [[صله رحم]] براى ما باشد.
  
ابوطالب پس از هجرت مسلمانان به حبشه (پنجم بعثت) در شعرى، نجاشى را به ‌سبب پذیرش مسلمانان ستود<ref> مجمع‌البیان، ج‌ 4، ص‌ 446.</ref> و در سال هفتم بعثت، چون قریشیان كمر به قتل پیامبر بستند، با سروده‌اى به دفاع از حضرت برخاست. در بیتى از این قصیده آمده است: «واللّهِ لن یَصِلوا إلیك بجمعهم/حتّى أغیّبَ فی التّراب دفیناً؛ سوگند به خدا! قریش نمى‌تواند به تو دست یابد؛ مگر این‌كه من در خاك دفن شوم».<ref> السیر والمغازى، ص‌ 155؛ تاریخ یعقوبى، ج‌ 2، ص‌ 31.</ref>
+
چون عهدنامه را آوردند، ابوطالب گفت: آیا این عهدنامه شما است؟ همگى تصدیق کردند؛ سپس آنان را از خبر غیبى پیامبر صلی الله علیه و آله آگاه کرد و گفت: اگر او [[دروغ]] گفته باشد، او را به شما تحویل مى‌دهم تا او را بکشید. قریش گفتند: این انصاف است؛ اما چون [[معجزه]] الهى را دیدند، گفتند: این سحر است.<ref> همان، ص‌ ۳۱‌ـ‌۳۲.</ref>
  
حمایت‌هاى بى‌دریغ ابوطالب از پیامبر صلی الله علیه و آله و ‌ناامیدى قریش از بازدارى وى، آنان را به انعقاد عهدنامه‌اى بر ضد بنى‌عبدالمطلب كشاند؛ ولى این پیمان نه ‌تنها ابوطالب را به عقب‌نشینى وانداشت بلكه موجب شد تا وى با تحریك و تحریض دیگران، از [[رسول ‌خدا]] صلی الله علیه و آله پشتیبانى كند<ref> الكامل، ج‌ ص‌ 87.</ref> و پس از آن كه پیامبر از طریق وحى از نابودى عهدنامه آگاه شد، ابوطالب به اتفاق ایشان به ‌سوى [[مكه]] آمد و در جمع قریشیانى كه از وى مى‌خواستند تا پسر برادرش را رها كند و به ‌سوى آنان بازگردد، در كنار كعبه گفت: مردم! به سراغ عهدنامه خود بروید كه شاید در آن گشایش و وسیله صله رحم براى ما باشد.
+
به هر روى به دنبال آن، عهدنامه نقض شد و ابوطالب نقض‌کنندگان آن را در شعرى ستود.<ref> السیرة النبویه، ج‌ ۱، ص‌ ۳۷۸.</ref> ابوطالب با این کوشش‌ها تا حد پدرى پیامبر بالا رفت و همسرش چونان مادر حضرت بود.<ref> تاریخ یعقوبى، ج‌ ۲، ص‌ ۱۴.</ref>
  
چون عهدنامه را آوردند، ابوطالب گفت: آیا این عهدنامه شما است؟ همگى تصدیق كردند؛ سپس آنان را از خبر غیبى پیامبر صلی الله علیه و آله آگاه كرد و گفت: اگر او [[دروغ]] گفته باشد، او را به شما تحویل مى‌دهم تا او را بكشید. قریش گفتند: این انصاف است؛ اما چون [[معجزه]] الهى را دیدند، گفتند: این سحر است.<ref> همان، ص‌ 31‌ـ‌32.</ref>
+
ابوطالب سرانجام در سال دهم بعثت و در ۸۵ سالگى از دنیا رفت.<ref> انساب‌الاشراف، ج‌ ۲، ص‌ ۲۸۹.</ref> مورخان در روز و ماه وفات وی اختلاف دارند. برخی ۲۶ ماه [[رجب]] و برخی دیگر ۷ ماه [[رمضان]]، یعنی سه روز پیش از وفات [[خدیجه کبری|حضرت خدیجه]] سلام الله علیها -همسر [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله- را روز درگذشت آن بزرگ مرد هاشمی می‌دانند. او در بستر مرگ، بنى ‌عبدالمطلب را فراخواند و گفت: شما هرگز بهتر از آن‌چه از [[پیامبر اسلام|محمد]] مى‌شنوید و او بدان امر مى‌کند، نمى‌یابید؛ پس از او پیروى و او را یارى کنید تا رشد یابید.<ref> المنتظم، ج‌ ۲، ص‌ ۱۴۶‌ـ‌۱۴۷.</ref>
  
به هر روى به دنبال آن، عهدنامه نقض شد و ابوطالب نقض‌كنندگان آن را در شعرى ستود.<ref> السیرة النبویه، ج‌ ص‌ 378.</ref> ابوطالب با این كوشش‌ها تا حد پدرى پیامبر بالا رفت و همسرش چونان مادر حضرت بود.<ref> تاریخ یعقوبى، ج‌ ص‌ 14.</ref>
+
جملات بر جاى مانده از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که هنگام دیدن جنازه ابوطالب بر زبان راند، مى‌تواند تصویرى کامل و دقیق را از ابوطالب در نگاه ایشان ترسیم کند: عمو! کودک ‌بودم مرا پروراندى. یتیم بودم مرا سرپرستى کردى و در بزرگى مرا یارى نمودى. خداوند به جهت من تو را سزاى نیکو دهد.<ref> شرح نهج‌البلاغه، ج‌ ۱۴، ص‌ ۲۷۰؛ تاریخ یعقوبى، ج‌ ۲، ص‌ ۳۵.</ref> و نیز فرمود: در این ایام دو مصیبت (=‌مرگ خدیجه و ابوطالب) بر این امت نازل شد. بر کدام یک بیشتر گریه کنم؟<ref> تاریخ یعقوبى، ج‌ ۲، ص‌ ۳۵.</ref> حزن و اندوه پیامبر صلی الله علیه و آله بر خدیجه و ابوطالب، موجب شد که این سال را «[[عام الحزن|عام‌الحزن]]» بنامند.<ref> بحارالانوار، ج‌ ۱۹، ص‌ ۱۵ و ۲۵ و ج ‌۳۵، ص‌ ۸۲.</ref> در منابع تاریخى، بدون هیچ اختلافى، مرگ ابوطالب را آغاز مرحله‌اى دانسته‌اند که قریش بر آزار و اذیت پیامبر جسارت ‌یافت.<ref> السیرة النبویه، ج‌ ۲، ص‌ ۴۱۹؛ تاریخ طبرى، ج‌ ۱، ص‌ ۵۵۳؛ البدایة والنهایه، ج‌ ۳، ص‌ ۹۸.</ref>
  
وى سرانجام در سال دهم بعثت و در 85 سالگى از دنیا رفت<ref> انساب‌الاشراف، ج‌ ص‌ 289.</ref> و در بستر مرگ، بنى ‌عبدالمطلب را فراخواند و گفت: شما هرگز بهتر از آن‌چه از محمد مى‌شنوید و او بدان امر مى‌كند، نمى‌یابید؛ پس از او پیروى و او را یارى كنید تا رشد یابید.<ref> المنتظم، ج‌ ص‌ 146‌ـ‌147.</ref>
+
پیکر ابوطالب در منطقه حجون [[مکه]] به خاک سپرده شد.<ref> انساب‌الاشراف، ج‌ ۲، ص‌ ۲۸۹.</ref> از او پسرانى چون [[عقیل بن ابیطالب|عقیل]]، [[جعفر طیار|جعفر]] و [[امام علی علیه السلام|على]] علیه‌السلام و دخترانى چون [[ام هانى|ام‌هانى]]، جمانه و ریطه، باقى ماندند.<ref> الطبقات، ج‌ ۱، ص‌ ۹۷‌ـ‌۹۸.</ref>
  
جملات بر جاى مانده از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله كه هنگام دیدن جنازه ابوطالب بر زبان راند، مى‌تواند تصویرى كامل و دقیق را از ابوطالب در نگاه ایشان ترسیم كند: عمو! كودك ‌بودم مرا پروراندى. یتیم بودم مرا سرپرستى كردى و در بزرگى مرا یارى نمودى.
+
==ایمان ابوطالب==
  
خداوند به جهت من تو را سزاى نیكو دهد<ref> شرح نهج‌البلاغه، ج‌ 14، ص‌ 270؛ تاریخ یعقوبى، ج‌ 2، ص‌ 35.</ref> و نیز فرمود: در این ایام دو مصیبت (=‌مرگ خدیجه و ابوطالب) بر این امت نازل شد. بر كدام یك بیشتر گریه كنم؟<ref> تاریخ یعقوبى، ج‌ ص‌ 35.</ref> حزن و اندوه پیامبر صلی الله علیه و آله بر خدیجه و ابوطالب، موجب شد كه این سال را «عام‌الحزن» بنامند.<ref> [[بحارالانوار]]، ج‌ 19، ص‌ 15 و 25 و ج ‌35، ص‌ 82.</ref>
+
[[ایمان]] و [[اسلام]] ابوطالب از دیرباز میان [[شیعه]] و [[سنی|سنى]]، محل بحث و نزاع بوده؛ اما سمت و سوى مباحث از نگاه تاریخى، به مسأله [[کلام|کلامى]] تغییر مسیر داده است. در عرصه مجادلات حدیثى، هر دو فرقه، ابوابى را در مجامع حدیثى به موضوع ایمان ابوطالب اختصاص داده‌اند که در کتاب «الحجّة» از [[اصول کافی|اصول ‌کافى]]، روایت‌هایى در این ‌باره و جایگاه او ‌در مراحل گوناگون زندگى [[حضرت رسول]] صلی الله علیه و آله نقل شده است.<ref> الکافى، ج ‌۱، ص‌ ۴۴۰‌ـ‌۴۵۴.</ref> در دیگر کتاب‌ها نیز روایات بسیارى هست<ref> البرهان، ج‌ ۲، ص‌ ۴۶، ۶۷۲، ۶۷۸ و ۷۱۹ و ج‌ ۴، ص‌ ۲۷۴‌ـ‌۲۷۵.</ref> که شیعه بر اساس آن‌ها، مدعى اجماع [[اهل ‌بیت]] علیهم السلام بر ایمان وى است.<ref> المیزان، ج‌ ۷، ص‌ ۵۷‌ـ‌۵۹.</ref>
  
پیكر ابوطالب در منطقه حجون [[مكه]] به خاك سپرده شد.<ref> انساب‌الاشراف، ج‌ 2، ص‌ 289.</ref> از او پسرانى چون عقیل، جعفر و على علیه‌السلام و دخترانى چون ام‌هانى، جمانه، و ریطه، باقى ماندند. <ref> الطبقات، ج‌ 1، ص‌ 97‌ـ‌98.</ref> در منابع تاریخى، بدون هیچ اختلافى، مرگ ابوطالب را آغاز مرحله‌اى دانسته‌اند كه قریش بر آزار و اذیت پیامبر جسارت ‌یافت.<ref> السیرة النبویه، ج‌ 2، ص‌ 419؛ تاریخ طبرى، ج‌ 1، ص‌ 553؛ البدایة والنهایه، ج‌ 3، ص‌ 98.</ref>
+
جمهور علما و مفسران شیعه و عده‌ای از بزرگان اهل سنّت،‌ به اعتبار روایان اهل بیت (ع)، یا اجتهاد و استنباط خود، عقیده به اسلام ابوطالب دارند و اسناد راویان حدیث گروهی از مورخان و مفسران اهل تسنن را که انکار ایمان ابوطالب کرده‌اند، ضعیف و یا [[حدیث مرسل|مرسل]] می‌دانند. از دیدگاه شیعه، استناد برخی از علمای اهل سنت به آیاتی از قرآن که نزول آنها را دربارۀ ابوطالب [[تفسیر قرآن|تفسیر]] کرده اند، بی‌اعتبار و مردود است.<ref>جرجانی، ۴ / ۱۳۵، ۷ / ۱۸۵؛ ابن ابی الحدید، ۱۴ / ۶۹-۷۰.</ref>
  
==شعر ابوطالب==
+
منابع تاریخى و حدیثى اهل ‌سنت بر چند نکته متفق‌اند: سرپرستى ابوطالب از پیامبر صلی الله علیه و آله، حمایت او از آن حضرت در برابر مشرکان و از بین رفتن امنیت پیامبر با [[مرگ]] ابوطالب؛ ولى در باب سکوتِ وى هنگام [[احتضار]] و بر زبان نیاوردن شهادتین، اختلاف دارند؛ هر چند روایت‌هایى که نشان مى‌دهد کلمه شهادتین را بر زبان آورده، از دید آنان پنهان نمانده است.<ref> السیر والمغازى، ص‌ ۲۳۸؛ السیرة النبویه، ج‌ ۲، ص‌ ۴۱۸.</ref>
  
ابوطالب شاعرى نام‌آور بود و ابیاتِ فراوانى به او منسوب است؛ البته همه آن‌ها متواتر نیست؛ اما مجموعه‌اى از اشعار به ‌گونه‌اى متواتر نقل شده كه انتساب آن‌ها را به او نمى‌توان انكار كرد. این اشعار در چهار دیوان به نام اشعار ابوطالب جمع شده<ref> شعر ابى‌طالب، ص‌ 18.</ref> و از نخستین سده‌هاى اسلامى تا دوره‌هاى بعد، همواره مورد توجه ادیبان و شاعران جهان اسلام بوده است.
+
بر اساس روایت‌هاى تاریخى، نه ‌تنها ابوطالب را نمى‌توان در زمره افراد بى‌اعتنا به دعوت نبوى شمرد، بلکه به گواهى تاریخ، خلق و خو و رفتار فردى و اجتماعى پیامبر صلی الله علیه و آله در سال‌هاى پیش از بعثت، اثر تربیت خاندانى است که به پاى‌بندى به آیین حنیف، شرافت، پاک‌دامنى و سخاوت شهره بودند و ابوطالب، رئیس چنین خاندان بزرگوارى بوده است.
  
در بین همه آن‌ها قصیده «لامیه» او شهرت بسزایى دارد. خاورشناسان نیز به ‌رغم چند و چونى كه در درستى انتساب این اشعار به ابوطالب كرده‌اند به انكار مطلق آن‌ها نپرداخته‌اند.<ref> دائرة‌المعارف بزرگ اسلامى، ج‌ ص‌ 619.</ref>
+
توفیق نسبى دعوت اسلامى در [[مکه]] بدون یاورى ابوطالب ممکن نبود.<ref> تاریخ طبرى، ج‌ ۱، ص‌ ۵۴۷؛ تاریخ یعقوبى، ج‌ ۲، ص‌ ۳۱.</ref> خدمت و هنر ابوطالب آن بود که نزاع پیامبر با [[قریش]] را به نزاعى میان دو طایفه مهم و معتبر تبدیل ساخت و از این رهگذر، پیامبر را در آماج نزاع‌ها و مخالفت‌ها تنها رها نکرد.<ref> البدایة والنهایه، ج‌ ۳، ص‌ ۹۸.</ref>
  
بر پایه دو روایت تاریخى، پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در دو واقعه به این اشعار در [[مدینه]] استناد و ابیاتى از آن‌ها را قرائت كرده است: یكى ماجراى دعاى پیامبر براى نزول باران<ref> شرح نهج‌البلاغه، ج‌ 14، ص‌ 274.</ref> و دیگرى هنگام مشاهده كشتگان بدر<ref> همان، ص‌ 273.</ref> كه ابوطالب در آن، پیروزى بنى‌هاشم و مسلمانان را پیش‌بینى كرده بود.
+
بنابراین، موارد تاریخى با نقل سکوت ابوطالب در بستر مرگ، هرگز نمى‌تواند مبناى داورى درباره [[ایمان]] یا [[کفر|کفر]] او قرار گیرد؛ هر چند در نمایه رفتار تاریخى او ـ به ‌ویژه در دهه نخستین بعثت که همواره بر محور حمایت از پیامبر مى‌چرخید ـ او را در شمار مؤمنانى قرار مى‌دهد که در راه حمایت از پیامبر صلی الله علیه و آله دچار آسیب‌هاى جدى و فراوان شدند.<ref> المنتظم، ج‌ ۲، ص‌ ۱۴۶‌ـ‌۱۴۷.</ref>
  
بخشى از ابیات منسوب به ابوطالب، حاكى از عقاید او و بخشى داراى ارزش تاریخى است؛ به ‌طورى كه محققان در ماجراهاى عربستان و نخستین سال‌هاى بعثت ‌نبوى صلی الله علیه و آله به آن‌ها استناد مى‌كنند. پاره‌اى از خاورشناسان نیز به آن‌ها توجه كرده‌اند.<ref> دائرة‌المعارف بزرگ اسلامى، ج‌ 5، ص‌ 619.</ref>
+
در میان مجموعه‌هاى حدیثى ـ کلامى ـ تاریخى، موضع [[ابن ابی الحدید|ابن‌ابى‌الحدید]] معتزلى در [[شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید (کتاب)|شرح ‌نهج‌البلاغه]] در این ‌باره جالب است. وى روایت‌ها و استدلال‌هاى [[اهل سنت|اهل‌سنت]] و [[شیعه]] را در کنار هم نقل مى‌کند تا خواننده خود به داورى در این موضوع بپردازد. ابن‌ابى‌الحدید، نخست به دیدگاه اهل ‌سنت درباره ابوطالب اشاره و از آنان احادیثى را نقل مى کند؛ از ‌جمله:
  
==ایمان ابوطالب==
+
#خوددارى ابوطالب از گفتن شهادتین هنگام مرگ؛
 +
#نزول پاره‌اى آیات [[قرآن]] درباره او؛
 +
#روایت منسوب به [[امام علی علیه السلام|على]] علیه‌السلام که پس از [[مرگ]] ابوطالب به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: عموى گمراه تو از دنیا رفت با او چه کنم؟
 +
#[[نماز]] نخواندن ابوطالب؛
 +
#[[ارث]] نبردن على علیه‌السلام و جعفر از میراث ابوطالب، به دلیل آن که آن‌ها (برخلاف پدر) مسلمان بودند؛
 +
#روایت پیامبر درباره جایگاه آخرتى ابوطالب در کنار آتش؛
 +
#عدم [[استغفار]] حضرت براى ابوطالب؛
  
ایمان و اسلام ابوطالب از دیرباز میان [[شیعه]] و سنى، محل بحث و نزاع بوده؛ اما سمت و سوى مباحث از نگاه تاریخى، به مسأله كلامى تغییر مسیر داده است. در عرصه مجادلات حدیثى، هر دو فرقه، ابوابى را در مجامع حدیثى به موضوع ایمان ابوطالب اختصاص داده‌اند كه در كتاب «الحجّة» از اصول ‌كافى، روایت‌هایى در این ‌باره و جایگاه او ‌در مراحل گوناگون زندگى حضرت رسول صلی الله علیه و آله نقل شده است.<ref> الكافى، ج ‌1، ص‌ 440‌ـ‌454.</ref> در دیگر كتاب‌ها نیز روایات بسیارى هست<ref> البرهان، ج‌ 2، ص‌ 46، 672، 678 و 719 و ج‌ 4، ص‌ 274‌ـ‌275.</ref> كه [[شیعه]] بر اساس آن‌ها، مدعى اجماع اهل ‌بیت علیه‌السلام بر [[ایمان]] وى است.<ref> المیزان، ج‌ 7، ص‌ 57‌ـ‌59.</ref>
+
سپس بدین شرح به نقل دیدگاه شیعه و [[معتزله]] مى‌پردازد:
  
منابع تاریخى و حدیثى اهل ‌سنت بر چند نكته متفق‌اند: سرپرستى ابوطالب از پیامبر صلی الله علیه و آله، حمایت او از آن حضرت در برابر مشركان و از بین رفتن امنیت با [[مرگ]] ابوطالب؛ ولى در باب سكوتِ وى هنگامِ احتضار و بر زبان نیاوردن شهادتین، اختلاف دارند؛ هر چند روایت‌هایى كه نشان مى‌دهد كلمه شهادتین را بر زبان آورده، از دید آنان پنهان نمانده است.<ref> السیر والمغازى، ص‌ 238؛ السیرة النبویه، ج‌ 2، ص‌ 418.</ref>
+
#بر زبان آوردن شهادتین به ‌صورت آهسته؛
 +
#اجازه یافتن پیامبر صلی الله علیه و آله براى [[شفاعت]] او بر پایه روایتى از على علیه‌السلام؛
 +
#حشر وى در [[قیامت]] در سیماى پیامبران و اُبهَّت پادشاهان؛
 +
#سزاوارى آتش براى کسى که [[ایمان]] ابوطالب را منکر است؛
 +
#سنگین‌تر بودن ایمان ابوطالب نسبت به ایمان همه مردم و این ‌که [[امام ‌على]] علیه‌السلام به نیابت از او [[حج]] انجام مى‌داد؛
 +
#تصدیق پیامبر به راستگویى در [[نبوت]] توسط ابوطالب؛
 +
#سخنى از پیامبر صلی الله علیه و آله که ابوطالب سرپرست یتیم در [[بهشت]] است؛
 +
#اظهار محبت پیامبر صلی الله علیه و آله به [[عقیل بن ابیطالب|عقیل]] به جهت ابوطالب؛
 +
#تشبیه وى به [[اصحاب کهف]] که ایمانشان را مخفى کردند؛
 +
#اعلام درگذشت ابوطالب از سوى [[جبرئیل]] به پیامبر و این‌که [[مکه]] را ترک کند؛
 +
#اعلام رضایت پیامبر صلی الله علیه و آله از او؛
 +
#[[غسل]] ابوطالب به فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله و وعده [[استغفار]]؛
 +
#یاد‌کردن پیامبر از او؛
 +
#سخن [[ابوبکر|ابوبکر]] مبنى بر ‌این ‌که اسلام ابوطالب، مایه روشنى چشم پیامبر صلی الله علیه و آله بود؛
 +
#بقاى [[فاطمه بنت اسد|فاطمه بنت ‌اسد]] که مسلمان بود، در قباله همسرى ابوطالب؛
 +
#محبت پیامبر صلی الله علیه و آله به او؛
 +
#مخدوش بودن روایتى که وى را [[جهنم|جهنمى]] مى‌خواند؛
 +
#آگاهى از فضایل پیامبر که در وقت [[ازدواج]] آن حضرت با [[خدیجه]] بر زبان راند؛
 +
#مضمون اشعار او؛
 +
#[[تقیه]] کردن ‌ابوطالب.
  
بر اساس روایت‌هاى تاریخى، نه ‌تنها ابوطالب را نمى‌توان در زمره افراد بى‌اعتنا به دعوت نبوى شمرده بلكه به گواهى تاریخ، خلق و خو و رفتار فردى ـ اجتماعى پیامبر صلی الله علیه و آله در سال‌هاى پیش از بعثت، اثر تربیت خاندانى است كه به پاى‌بندى به آیین حنیف، شرافت، پاك‌دامنى و سخاوت شهره بودند و ابوطالب، رئیس چنین خاندان بزرگوارى بوده است.
+
ابن ‌ابى ‌الحدید در پایان، درباره [[ایمان]] ابوطالب بر اساس قاعده عقلى در تعارض دو بینه نزد حاکم به توقف حکم مى‌کند؛ هر چند راه جدال را براى اصحاب حدیث باز‌مى‌گذارد و در نهایت با اشاره به دیدگاه شیعه مى‌نویسد: به نظر شیعیان، روایت‌هایى که از اسلام ابوطالب حکایت مى‌کند، اَرجح است... .<ref> شرح نهج‌البلاغه، ج‌ ۱۴، ص‌ ۲۶۲‌ـ‌۲۷۶.</ref>
  
توفیق نسبى دعوت اسلامى در [[مكه]] بدون یاورى ابوطالب ممكن نبود.<ref> تاریخ طبرى، ج‌ 1، ص‌ 547؛ تاریخ یعقوبى، ج‌ 2، ص‌ 31.</ref> خدمت و هنر ابوطالب آن بود كه نزاع پیامبر با قریش را به نزاعى میان دو طایفه مهم و معتبر تبدیل ساخت و از این ره‌گذر، پیامبر را در آماج نزاع‌ها و مخالفت‌ها تنها رها نكرد.<ref> البدایة والنهایه، ج‌ 3، ص‌ 98.</ref>
+
ابن ابی الحدید همچنین در پاسخ یکی از کسانی که کتابی به نام اسلام ابوطالب نوشت و از وی خواست تا بر آن کتاب صحه بگذارد نوشت: «من می دانم که اگر ابوطالب نبود، هیچ یک از پایه های [[دین]] پابرجا نمی ماند و نیز می دانم که او برگردن هر مسلمانی تا [[روز قیامت]] حق دارد و حق شناسی و قدردانی از طرف دار حق، واجب است».
  
بنابراین، موارد تاریخى با نقل سكوت ابوطالب در بستر مرگ، هرگز نمى‌تواند مبناى داورى درباره [[ایمان]] یا كفر او قرار گیرد؛ هر چند در نمایه رفتار تاریخى او ـ به ‌ویژه در دهه نخستین بعثت كه همواره بر محور حمایت از پیامبر مى‌چرخید ـ او را در شمار مؤمنانى قرار مى‌دهد كه در راه حمایت از پیامبر صلی الله علیه و آله دچار آسیب‌هاى جدى و فراوان شدند.<ref> المنتظم، ج‌ 2، ص‌ 146‌ـ‌147.</ref>
+
در روایاتی که از [[اهل بیت]] علیهم السلام وارد شده نیز، بر ایمان ابوطالب تأکید شده است. [[امام صادق]] علیه السلام در مورد ایمان ابوطالب می فرماید: «همانا ابوطالب از رفقای [[پیامبران]]، صدیقان و شهیدان و صالحان است و این ها رفیقان نیکی هستند».
  
در میان مجموعه‌هاى حدیثى ـ كلامى ـ تاریخى، موضع ابن‌ابى‌الحدید معتزلى در شرح ‌نهج‌البلاغه در این ‌باره جالب است. وى روایت‌ها و استدلال‌هاى اهل‌سنت و [[شیعه]] را در كنار هم نقل مى‌كند تا خواننده خود به داورى در این موضوع بپردازد.
+
در محضر [[امام سجاد]] علیه السلام از ایمان ابوطالب سؤال شد. آن حضرت فرمود: «عجبا! خداوند رسولش را از ادامه [[ازدواج]] زن با ایمان با کافر نهی فرموده است. درحالی که [[فاطمه بنت اسد]] از پیشگامان به اسلام بود و تا آخر عمر ابوطالب در همسری او باقی ماند».
  
ابن‌ابى‌الحدید، نخست به دیدگاه اهل ‌سنت درباره ابوطالب اشاره و از آنان احادیثى را نقل مى كند؛ از ‌جمله:
+
[[علامه مجلسی]] درباره ایمان حضرت ابوطالب می نویسد: همه شیعیان به اتفاق رأی به [[اسلام]] و ایمان ابوطالب اعتقاد دارند و معتقدند که او در آغاز [[بعثت]]، به پیامبری پیامبر ایمان داشت و هرگز بتی را نپرستیده بلکه او از اوصیای [[حضرت ابراهیم علیه السلام|ابراهیم]] علیه السلام بود.
  
# ‌خوددارى ابوطالب از گفتن شهادتین هنگام مرگ؛
+
[[علامه طبرسی]] درباره ایمان ابوطالب علیه السلام می گوید: ثابت شده که اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله بر ایمان ابوطالب اتفاق و اجتماع دارند.
# نزول پاره‌اى آیات درباره او؛
 
# روایت منسوب به على علیه‌السلام كه پس از [[مرگ]] ابوطالب به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: عموى گمراه تو از دنیا رفت با او چه كنم؟
 
# ‌نماز نخواندن ابوطالب؛
 
# ارث نبردن على علیه‌السلام و جعفر از میراث ابوطالب، به دلیل آن كه آن‌ها (برخلاف پدر) مسلمان بودند؛
 
# ‌روایت پیامبر درباره جایگاه آخرتى ابوطالب در كنار آتش؛
 
# ‌عدم استغفار حضرت براى ابوطالب؛ سپس بدین شرح به نقل دیدگاه شیعه و معتزله مى‌پردازد:
 
## بر زبان آوردن شهادتین به ‌صورت آهسته؛
 
## اجازه یافتن پیامبر صلی الله علیه و آله براى شفاعت او بر پایه روایتى از على علیه‌السلام؛
 
## حشر وى در قیامت در سیماى پیامبران و اُبهَّت پادشاهان؛
 
## سزاوارى آتش براى كسى كه ایمان ابوطالب را منكر است؛
 
## سنگین‌تر بودن [[ایمان]] ابوطالب نسبت به ایمان همه مردم و این ‌كه [[امام ‌على]] علیه‌السلام به نیابت از او [[حج]] انجام مى‌داد؛
 
## تصدیق پیامبر به راستگویى در نبوت؛
 
## ‌سخنى از پیامبر صلی الله علیه و آله كه ابوطالب سرپرست یتیم در بهشت است؛
 
## اظهار محبت پیامبر صلی الله علیه و آله به عقیل به جهت ابوطالب؛
 
## تشبیه وى به اصحاب كهف كه ایمانشان را مخفى كردند؛
 
## اعلام درگذشت ابوطالب از سوى [[جبرئیل]] به پیامبر و این‌كه [[مكه]] را ترك كند؛
 
## اعلام رضایت پیامبر صلی الله علیه و آله از او؛
 
## غسل ابوطالب به فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله و وعده استغفار؛
 
## یاد‌كردن پیامبر از او؛
 
## ‌سخن ابوبكر مبنى بر ‌این ‌كه اسلام ابوطالب، مایه روشنى چشم پیامبر صلی الله علیه و آله بود؛
 
## بقاى فاطمه بنت ‌اسد كه مسلمان بود، در قباله همسرى ابوطالب؛
 
## محبت پیامبر صلی الله علیه و آله به او؛
 
## مخدوش بودن روایتى كه وى را جهنمى مى‌خواند؛
 
## آگاهى از فضایل پیامبر كه در وقت ازدواجِ آن حضرت با خدیجه بر زبان راند؛
 
## مضمون اشعار او؛
 
## [[تقیه]] كردن ‌ابوطالب.
 
  
ابن ‌ابى ‌الحدید در پایان، درباره [[ایمان]] [[ابوطالب]] بر اساس قاعده عقلى در تعارض دو بینه نزد حاكم به توقف حكم مى‌كند؛ هر چند راه جدال را براى اصحاب حدیث باز‌مى‌گذارد و در نهایت با اشاره به دیدگاه شیعه مى‌نویسد: به نظر شیعیان، روایت‌هایى كه از اسلام ابوطالب حكایت مى‌كند، اَرجح است زیرا ما حكمى ایجابى را ادعا مى‌كنیم و براى اثبات آن نیز گواهى مى‌آوریم؛ در ‌حالى ‌كه مخالفان ما بر نفى، دلیل مى‌آورند و هنگامى كه مدعا، نفى حكم باشد، شهادت معنا ندارد؛ زیرا شهادتى كه در هر دو سوى قضیه با هم قرار گرفته، هنگامى است كه مدعاى طرفین اثباتى باشد.<ref> شرح نهج‌البلاغه، ج‌ 14، ص‌ 262‌ـ‌276.</ref>
+
[[شیخ مفید]] در کتاب [[اوائل المقالات (کتاب)|اوائل المقالات]] می گوید: [[شیعیان]] بر این که ابوطالب مؤمن از دنیا رفت و [[آمنه|آمنه بنت وهب]]، مادر پیامبر، بر آیین [[توحید]] بود، اتفاق نظر کامل دارند.
  
درباره [[ایمان]] ابوطالب، در میان شیعیان كتاب‌هایى تألیف شده كه عناوین آن‌ها در كتاب الذریعة نوشته [[آقا بزرگ تهرانى]] گرد آمده است كه به نُه عنوان مى‌رسد.<ref> الذریعه، ج‌ 2، ص‌ 512‌ـ‌513.</ref> در میان اهل ‌سنت نیز كتابى با نام اَسنى‌المطالب فى ‌نجاة ‌ابى‌طالب نوشته شده است.<ref> بزم‌آورد، ص‌ 166‌ـ‌167؛ الذریعه، ج‌ 2، ص‌ 511.</ref>
+
[[سید بن طاووس]] در کتاب «طرائف» می نویسد: به درستی که من علمای شیعه را بر ایمان ابوطالب هم داستان یافتم. بعضی از بزرگان ما مانند شیخ ابوالقاسم بلخی و ابوجعفر اسکافی همین اعتقاد را دارند، ولی اکثر علمای حدیث از [[اهل تسنن]] گویند که او با اعتقاد به دین قومش از دنیا رفت.
  
به نظر بعضى از پژوهشگران معاصر، روایاتى كه درباره عدم ایمان [[ابوطالب]] نقل مى‌شود، نمى‌تواند درست باشد بلكه ساخته و پرداخته قضایایى است كه در آن، رقابت و تفاخر میان خاندان‌هاى بنى‌امیه و بنى‌هاشم در یك دوره و بنى‌عباس و علویان در دوره دیگر به اوج خود رسیده بود.
+
جعفر بن حسن، مفتی اعظم [[شافعی]] در مدینه، می گوید: اخبار [[متواتر]] بیانگر آن است که ابوطالب، پیامبر صلی الله علیه و آله را دوست داشت و او را در تبلیغ اسلام، یاری می نمود و تصدیق می کرد و فرزندانش مانند جعفر و حضرت علی علیه السلام را به پیروی از او و یاری او فرمان می داد.
  
طرفداران بنى‌امیه كه در منابر و مساجد به [[امام على]] علیه‌السلام ناسزا مى‌گفتند و روایات و احادیثى در ذم او جعل مى‌كردند، آزادانه به تبلیغات بر ضد على و خاندان او مى‌پرداختند و طرفداران خاندان على جرأت رد و انكار نداشتند.
+
درباره ایمان ابوطالب، در میان شیعیان کتاب‌هایى تألیف شده که عناوین آن‌ها در کتاب [[الذریعه الی تصانیف الشیعه|الذریعة]] نوشته [[آقا بزرگ تهرانى]] گرد آمده است که به نُه عنوان مى‌رسد.<ref> الذریعه، ج‌ ۲، ص‌ ۵۱۲‌ـ‌۵۱۳.</ref> در میان اهل ‌سنت نیز کتابى با نام اَسنى‌المطالب فى ‌نجاة ‌ابى‌طالب نوشته شده است.<ref> بزم‌آورد، ص‌ ۱۶۶‌ـ‌۱۶۷؛ الذریعه، ج‌ ۲، ص‌ ۵۱۱.</ref>
  
این [[احادیث]] به دو دلیل براى پایین آوردن مقام على علیه‌السلام و زدودن افتخارات خاندان او جعل و وضع شده است: الف. انكار افتخار على علیه‌السلام كه پدرش در شكوفایى اسلام نقش آفریده بود؛ در مواجهه با معاویه كه پدرش از دشمنان سرسخت پیامبر بود و در [[فتح مكه]] به ناچار مسلمان شده بود؛ ب. تلاش بنى‌عباس كه سر سلسله آنان نیز در [[مكه]] هنوز مسلمان نشده بود؛ در مقابله با علویانِ مدعى خلافت كه به ابوطالب نسب مى‌بردند.<ref> همان.</ref>
+
به نظر بعضى از پژوهشگران معاصر، روایاتى که درباره عدم ایمان ابوطالب نقل مى‌شود، نمى‌تواند درست باشد بلکه ساخته و پرداخته قضایایى است که در آن، رقابت و تفاخر میان خاندان‌هاى [[بنى‌امیه]] و [[بنى‌هاشم]] در یک دوره و [[حکومت بنی عباس|بنى‌عباس]] و [[علویان]] در دوره دیگر به اوج خود رسیده بود. طرفداران بنى‌امیه که در منابر و مساجد به [[امام على]] علیه‌السلام ناسزا مى‌گفتند و روایات و احادیثى در ذم او جعل مى‌کردند، آزادانه به تبلیغات بر ضد امام على و خاندان او مى‌پرداختند و طرفداران خاندان على جرأت رد و انکار نداشتند. این [[احادیث]] به دو دلیل براى پایین آوردن مقام على علیه‌السلام و زدودن افتخارات خاندان او جعل و وضع شده است: الف. انکار افتخار على علیه‌السلام که پدرش در شکوفایى اسلام نقش آفریده بود؛ در مواجهه با [[معاویه]] که پدرش از دشمنان سرسخت پیامبر بود و در [[فتح مکه]] به ناچار مسلمان شده بود؛ ب. تلاش بنى‌عباس که سر سلسله آنان نیز در [[مکه]] هنوز مسلمان نشده بود؛ در مقابله با علویانِ مدعى خلافت که به ابوطالب نسب مى‌بردند.<ref> همان.</ref>
  
از زاویه كلامى، احمد زینى دحلان بر این باور است كه [[ایمان]]، تصدیقِ قلبى و اسلام، اداى تكالیف ظاهرى شرعى است؛ بنابراین، اسلام و ایمان هر دو در كسى پیدا مى‌شود كه شهادتین را بر زبان جارى سازد و آن را در قلب نیز تصدیق كند.
+
از زاویه کلامى، احمد زینى دحلان بر این باور است که [[ایمان]]، تصدیقِ قلبى و [[اسلام]]، اداى تکالیف ظاهرى شرعى است؛ بنابراین، اسلام و ایمان هر دو در کسى پیدا مى‌شود که شهادتین را بر زبان جارى سازد و آن را در قلب نیز تصدیق کند. اسلام آنگاه از ایمان جدا مى‌شود که شخصى فقط به تکالیف ظاهرى تن دهد؛ مانند [[منافقان]]. جدایى ایمان نیز از اسلام، زمانى است که کسى فقط تصدیقِ قلبى داشته باشد. اگر ایمان باطنى وجود داشته و تکذیب ظاهرى نیز از روى کینه و دشمنى باشد، ایمانِ باطنى سودى ندارد؛ ولى اگر عدمِ اطاعت ظاهرى و عدم اقرار زبانى، به سببِ عذرى باشد، ایمانِ باطنى سودمند است و یکى از عذرهاى عدم اطاعت ظاهرى از اسلام، ترس از ستمگر است؛ مانند ماجراى ابوطالب.<ref> اسنى‌المطالب، ص‌ ۱.</ref>
  
اسلام آنگاه از [[ایمان]] جدا مى‌شود كه شخصى فقط به تكالیف ظاهرى تن دهد؛ مانند منافقان. جدایى ایمان نیز از اسلام، زمانى است كه كسى فقط تصدیقِ قلبى داشته باشد. اگر ایمان باطنى وجود داشته و تكذیب ظاهرى نیز از روى كینه و دشمنى باشد، ایمانِ باطنى سودى ندارد؛ ولى اگر عدمِ اطاعت ظاهرى و عدم اقرار زبانى، به سببِ عذرى باشد، ایمانِ باطنى سودمند است و یكى از عذرهاى عدم اطاعت ظاهرى از اسلام، ترس از ستمگر است؛ مانند ماجراى ابوطالب.<ref> اسنى‌المطالب، ص‌ 1.</ref>
+
به نظر یکى دیگر از پژوهشگران، اگر ابوطالب را با [[ابولهب]] بسنجیم، درمى‌یابیم که انسان هیچ‌گاه نمى‌تواند عقیده باطنى خود را در رفتار نشان ندهد؛ در ‌حالى‌ که ابوطالب هرگز تا پایان عمر رفتار کافرانه‌اى نداشت.<ref> خطوات على طریق الاسلام، ص‌ ۴۶۶.</ref>
  
به نظر یكى دیگر از پژوهشگران، اگر ابوطالب را با ابولهب بسنجیم، درمى‌یابیم كه انسان هیچ‌گاه نمى‌تواند عقیده باطنى خود را در رفتار نشان ندهد؛ در ‌حالى‌ كه ابوطالب هرگز تا پایان عمر رفتار كافرانه‌اى نداشت.<ref> خطوات على طریق الاسلام، ص‌ 466.</ref>
+
==شعر ابوطالب==
 +
ابوطالب شاعرى نام‌آور بود و ابیات فراوانى به او منسوب است؛ البته همه آن‌ها [[متواتر]] نیست؛ اما مجموعه‌اى از اشعار به ‌گونه‌اى متواتر نقل شده که انتساب آن‌ها را به او نمى‌توان انکار کرد. این اشعار در چهار [[دیوان (شعر)|دیوان]] به نام اشعار ابوطالب جمع شده<ref> شعر ابى‌طالب، ص‌ ۱۸.</ref> و از نخستین سده‌هاى اسلامى تا دوره‌هاى بعد، همواره مورد توجه ادیبان و شاعران جهان اسلام بوده است. در بین همه آن‌ها [[قصیده]] «لامیه» او شهرت بسزایى دارد. خاورشناسان نیز به ‌رغم چند و چونى که در درستى انتساب این اشعار به ابوطالب کرده‌اند به انکار مطلق آن‌ها نپرداخته‌اند.<ref> دائرة‌المعارف بزرگ اسلامى، ج‌ ۵، ص‌ ۶۱۹.</ref>
  
 +
بر پایه دو روایت تاریخى، [[پیامبر اکرم]] صلی الله علیه و آله در دو واقعه به این اشعار در [[مدینه]] استناد و ابیاتى از آن‌ها را قرائت کرده است: یکى ماجراى دعاى پیامبر براى نزول باران<ref> شرح نهج‌البلاغه، ج‌ ۱۴، ص‌ ۲۷۴.</ref> و دیگرى هنگام مشاهده کشتگان [[غزوه بدر|بدر]]<ref> همان، ص‌ ۲۷۳.</ref> که ابوطالب در آن، پیروزى [[بنی هاشم|بنى‌هاشم]] و مسلمانان را پیش‌بینى کرده بود.
 +
 +
اشعار منسوب به ابوطالب به سبب دربرداشتن حوادث [[مکه]] در طلوع [[اسلام]] و همچنین به سبب منزلت خاص وی، مورد عنایت ادبای عصر نخستین اسلامی قرار گرفت. بیشتر قصاید منسوب به او در مدح پیامبر و دفاع از اسلام و تأیید مسلمانان و نیز حاوی برخی نکات تاریخی و قومی است.<ref>ابن ابی الحدید، ۱۴ / ۵۵-۵۸.</ref> به ‌طورى که محققان در ماجراهاى [[عربستان]] و نخستین سال‌هاى [[بعثت]] ‌نبوى صلی الله علیه و آله به آن‌ها استناد مى‌کنند. ابن سلام جمحی ابوطالب را شاعری توانا دانسته و ابن حبیب نیز نام او را در زمرۀ شاعران آورده است. ادبا و نحویان نیز به اشعار منسوب به ابوطالب استناد می‌جستند. چنانکه [[سیبویه]] و [[جاحظ]] ابیاتی از او را به عنوان شواهد نحوی و ادبی در اوایل ظهور اسلام نقل کرده‌اند.
 
==پانویس==
 
==پانویس==
<references/>
+
<references />
 +
==منابع==
  
==منابع==
+
*دائرةالمعارف قرآن کریم، جلد ۲، صفحه ۱۳-۲۹.
محمد‌باغستانى، سید محمود دشتى، سید علیرضا واسعى؛ دائرة المعارف قرآن کریم، جلد 2 ، صفحه 13-29.
+
*[https://www.cgie.org.ir/fa/article/226693/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A8 "ابوطالب"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی].
 +
*درسهایی از تاریخ تحلیلی اسلام، هاشم رسولی محلاتی، جلد۱.
 +
*مؤسسه تبیان، نرم‌افزار دایرة‌المعارف چهارده معصوم علیهم‌السلام.
 +
{{شناختنامه رسول خدا (ص)}}
 +
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= خوب
 +
|عنوان بندی مناسب= خوب
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= متوسط
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده= دارد
 +
}}
  
 
[[رده:وابستگان پیامبر]]
 
[[رده:وابستگان پیامبر]]
 
[[رده:وابستگان امام علی علیه السلام]]
 
[[رده:وابستگان امام علی علیه السلام]]
 
[[رده:اصحاب پیامبر]]
 
[[رده:اصحاب پیامبر]]
 +
[[رده: شعرای عرب]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۳۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۰۷:۰۰

«ابوطالب بن عبدالمطلب‌»، از بزرگان مکه و عموى پیامبر صلی الله علیه وآله بود و پیوسته از آن حضرت در برابر مشرکان حمایت می‌کرد. به اعتقاد شیعه، ابوطالب به پیامبر و دین او ایمان آورد، اما مصلحت را در کتمان آن دانست. ابوطالب شاعرى نام‌آور نیز بود و ابیات فراوانى به او منسوب است که بخشى از آن، حاکى از عقاید او و بخشى داراى ارزش تاریخى است.

زندگی‌نامه

گفته شده که نام ابوطالب، عبدمناف یا عمران بوده و ۳۵ سال پیش از عام‌الفیل در مکه متولد شده است. مادرش، فاطمه دختر عمرو بن ‌عائذ بن ‌عمران‌ بن مخزوم بود[۱] که به ‌سبب داشتن پسرانى چون عبدالله (پدر پیامبر) و ابوطالب (از داوران قریش)، زنى «مُنجِبَه» (زاینده فرزندانى نجیب) شناخته مى‌شد.[۲]

پدرش عبدالمطلب، رئیس مکه و قریش در سال هشتم عام‌الفیل به هنگام مرگ، داورى و تولیت امور کعبه را به زبیر و کفالت محمد صلی الله علیه و آله و تولیت سقایت (آب دادن به حاجیان) را به ابوطالب سپرد؛[۳] هر چند ابوطالب بعدها به ‌سبب تنگ‌دستى، منصب سقایت را به عباس وانهاد.[۴]

با مرگ عبدالمطلب، ریاست در قریش اندکى دگرگون شد و کسانى چون ابن ‌جدعان و ولید بن ربیعه نیز مدعى ریاست شدند.[۵] خشک‌سالى‌هاى پیاپى که از عهد عبدالمطلب پیدا شد[۶] و نیز جود و بخشش فراوان ابوطالب - که گفته‌اند: در آن روز که او اطعام مى‌کرد، کسى دیگر از قریش اطعام نمى‌کرد[۷] - و نیز رونق تجارت و ظهور صاحبان ثروت، موجب تنگ‌دستى ابوطالب شد تا آن‌جا که حضرت محمد صلی الله علیه و آله و عباس براى کمک به او، سرپرستى ۲ تن از فرزندانش را پذیرفتند.[۸]

موقعیت ابوطالب براى جانشینى عبدالمطلب به تدریج دچار تزلزل شد؛ اما سیادت معنوى وى که میراث خاندان او بود، همچنان تا هنگام مرگش باقى ماند. ابوطالب در عین تنگ‌دستى، سیدى بزرگوار و فرمانروایى پرهیبت بود. امام على علیه‌السلام درباره ریاست او مى‌گوید: پدرم در عین تهیدستى، سرور قریش بود؛ در ‌حالى ‌که پیش از او ‌هرگز (شخص) تهى‌دستى بر قریش ریاست نکرده‌ بود.[۹]

ابوطالب، وقار و حکمت حکما و هیبت ملوک را داشت و به گفته اکثم ‌بن صیفى، حکیم عرب: حکمت، ریاست و حلم در ابوطالب گرد آمده بود.[۱۰]

دربارۀ درایت و عدالت و نفوذ او گفته‌اند که قبایل عرب در مکه، ابوطالب را داور خود می‌شناختند و او نیز در داوری جانب حق را نگه می‌داشت و مردی صاحب رأی بود. او در عصر جاهلیت نخستین کسی بود که سوگند در شهادت برای اولیای دم را بنا نهاد و این روش بعدها جزو سنن و حقوق اسلامی گردید و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آن را همان ‌گونه پذیرفت.[۱۱]

به ‌سبب ارتباط خویشاوندى نزدیک ابوطالب با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و حمایت‌هاى بى‌دریغ او از آن حضرت، بخش‌هایى از زندگى‌اش که با زندگى پیامبر ارتباط مستقیم دارد، بیشتر مورد توجه تاریخ‌نویسان مسلمان قرار گرفته است. ابوطالب پس از مرگ عبدالمطلب و بنا به وصیت او، برادرزاده ۸ ساله‌اش را به خانه خویش برد و فراتر از فرزندان خود به او محبت کرد. شبانگاه بستر او را در کنار بستر خود مى‌گسترد و غذایى ویژه براى او فراهم مى‌آورد[۱۲] و به حکم پیشه خود که بازرگانى بود[۱۳] گاه عطر و گندم به شام مى‌برد،[۱۴] و با این ‌که فرزندانش به هم‌سفرى با او تمایل داشتند، فقط پیامبر را با خود مى‌برد و گویا هیچ سفرى بى او نرفته است.[۱۵]

در یکى از همین سفرها بود که در شهر «بُصرى»، داستان بَحیراى راهب و خبر او درباره آینده حضرت محمد، رخ داد؛ چون بَحیرا از نسبت ابوطالب با حضرت پرسید، ابوطالب در ابتدا، او را پسر خود خواند که این خود اوج محبت وى را به پیامبر نشان مى‌دهد.[۱۶]

ابوطالب که سرپرستى محمد صلی الله علیه و آله را بر عهده گرفته بود، حتى در دوران جوانى نیز به وى عنایت و توجه داشت و به پیشنهاد همو بود که حضرت براى تجارت از سوى خدیجه راهى شام شد[۱۷] و سرانجام او که بزرگ خانواده بود، از سوى پیامبر به خواستگارى خدیجه رفت و با کلماتى بلیغ و کوتاه به وصف او پرداخت.[۱۸]

ابوطالب هنگام بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله، ۷۵ سال داشت و از همان ابتداى بعثت، همراهى خویش با پیامبر را نشان داد. در نخستین مرحله دعوت که حضرت مخفیانه به آن مى‌پرداخت، بر پایه روایتى، روزى او را با فرزندش حضرت على علیه‌السلام در اطراف مکه در حال نماز دید و از آنان درباره آن‌چه بدان مشغول‌اند، پرسید. رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را دین خدا، فرشتگان و پیامبران خواند و او را بدان دعوت کرد؛ ابوطالب با گروش فررندش علی (ع) به اسلام مخالفت نکرد و حتّی او را به همراهی با پیامبر فرمان داد و محمد (ص) را نیز از پشتیبانی خود مطمئن ساخت،[۱۹] اما خود در پاسخ به دعوت پیامبر که او را سزاوارترین فرد برای قبول اسلام می‌دانست، ظاهراً به سالخوردگی خود و ملامت و کینۀ قریش اشاره کرد.[۲۰]

بر پایه روایتى دیگر، او با شنیدن اعتقادات پسرش على علیه‌السلام، درباره پیامبر گفت: او (=‌پیامبر) تو را جز به خیر دعوت نمى‌کند.[۲۱] ابوطالب در یوم‌الانذار، جزو دعوت‌شدگان از خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و آله بود و برخى او را در همان مجلس که فرزند نوجوانش، امام على علیه‌السلام از سوى پیامبر صلی الله علیه و آله به جانشینى برگزیده شد، از آن‌رو که به اطاعت فرزندش فراخوانده شده، مسخره کردند[۲۲] و هنگامى که دعوت، گسترش یافت و پیامبر آشکارا به نکوهش از بت‌پرستى پرداخت، ابوطالب رسماً به حمایت از ایشان برپا خاست و چون گروهى از مشرکان نزد وى رفته تا او را از حمایت رسول اکرم صلی الله علیه و آله باز‌دارند، با سخنانى ملایم، آنان را آرام کرد و بازگرداند و پیامبر صلی الله علیه و آله به راه خویش ادامه داد.[۲۳]

در دومین گفتگوى سران قریش با ابوطالب که به روایت‌هاى گوناگون نقل شده، پس از شنیدن سخنان آنان به پیامبر گفت: پسر برادر! به ‌گونه‌اى رفتار کن که من تاب تحمل آن را داشته باشم؛ ولى چون پایدارى پیامبر صلی الله علیه و آله را دید، بدو گفت: هر گونه که مى‌پسندى رفتار کن به خدا سوگند تو را تسلیم نخواهم کرد.[۲۴]

براى بار سوم، چون پیشنهاد مشرکان را درباره مبادله عمارة ‌بن ولید ـ ‌که از زیباترین و قوى‌ترین جوانان قریش بود ‌ـ با پیامبر شنید، آنان را سرزنش کرد و مطعم ‌بن ‌عدى را که پیشنهاد قریش را منصفانه خوانده بود، به طرفدارى از آنان متهم و در شعرى هجو[۲۵] و به روایتى دیگر به قتل تهدید کرد.[۲۶]

گویا در شب همین واقعه، پیامبر براى مدتى ناپدید شد و ابوطالب از بنى‌هاشم و بنى‌مطلب خواست تا زمان پیدا شدن پیامبر با شمشیرهاى به کمر بسته، سران مشرک را زیر نظر بگیرند و وقتى پیامبر آمد، ابوطالب رسماً اعلام کرد: به خدا سوگند اگر او (‌=‌ محمد صلی الله علیه و آله) را مى‌کشتید، یکى از شما را زنده نمى‌گذاشتم. این رفتار قریش را درهم شکست و ابوجهل را بیش از همه سرافکنده کرد؛[۲۷] به روایتى دیگر این واقعه در شب «اسراء» یا معراج پیامبر که مدتى کوتاه ناپدید شده بود، رخ‌ داد.[۲۸]

حضور ابوطالب، جلو آسیب‌رسانى مشرکان به پیامبر را مى‌گرفت؛[۲۹] از این‌رو در هشتادمین سال زندگى خود، همه بنى‌هاشم و بنى‌مطلب را دعوت کرد تا به حمایت از رسول ‌خدا صلی الله علیه و آله برخیزند که جز ابولهب، همگى پذیرفتند. ابوطالب چون یکپارچگى بنى‌هاشم را در حمایت از رسول ‌خدا صلی الله علیه و آله دید، فضیلت‌هاى پیامبر را براى آنان باز‌گفت و جایگاهش را نشان داد تا بر استوارى رأیشان بیفزاید.[۳۰]

ابوطالب پس از هجرت مسلمانان به حبشه (پنجم بعثت) در شعرى، نجاشى را به ‌سبب پذیرش مسلمانان ستود[۳۱] و در سال هفتم بعثت، چون قریشیان کمر به قتل پیامبر بستند، با سروده‌اى به دفاع از حضرت برخاست. در بیتى از این قصیده آمده است: «واللّهِ لن یَصِلوا إلیک بجمعهم * حتّى أغیّبَ فی التّراب دفیناً؛ سوگند به خدا! قریش نمى‌تواند به تو دست یابد؛ مگر این‌که من در خاک دفن شوم».[۳۲]

محل شعب ابى طالب

چون دعوت پیامبر (ص) در مکه بالا گرفت، سران قریش به اندیشۀ قتل او افتادند و از ابوطالب خواستند که محمد (ص) را به آنان تسلیم کند و چون او نپذیرفت، با خود پیمان بستند که از هرگونه روابط فردی و اجتماعی با بنی‌هاشم اجتناب ورزند. پس پیامبر (ص) و ابوطالب و مسلمانان در بیرون شهر مکه، در محلی که بعدها «شعب ابی طالب» شهرت یافت، مقام گزیدند. از بنی هاشم و بنی مطلب، جز ابولهب، آنانکه رضایت به کشتن پیامبر نمی‌دادند، همگی به ابوطالب پیوستند و او شعری در مدح قوم خود سرود و آنان را در پایداری و دفاع از حریم پیامبر تحریض و تشجیع کرد.[۳۳]

حمایت‌هاى بى‌دریغ ابوطالب از پیامبر صلی الله علیه و آله و ‌ناامیدى قریش از بازدارى وى، آنان را به انعقاد عهدنامه‌اى بر ضد بنى‌عبدالمطلب کشاند؛ ولى این پیمان نه ‌تنها ابوطالب را به عقب‌نشینى وانداشت بلکه موجب شد تا وى با تحریک و تحریض دیگران، از رسول ‌خدا صلی الله علیه و آله پشتیبانى کند[۳۴] و پس از آن که پیامبر از طریق وحى از نابودى عهدنامه آگاه شد، ابوطالب به اتفاق ایشان به ‌سوى مکه آمد و در جمع قریشیانى که از وى مى‌خواستند تا پسر برادرش را رها کند و به ‌سوى آنان بازگردد، در کنار کعبه گفت: مردم! به سراغ عهدنامه خود بروید که شاید در آن گشایش و وسیله صله رحم براى ما باشد.

چون عهدنامه را آوردند، ابوطالب گفت: آیا این عهدنامه شما است؟ همگى تصدیق کردند؛ سپس آنان را از خبر غیبى پیامبر صلی الله علیه و آله آگاه کرد و گفت: اگر او دروغ گفته باشد، او را به شما تحویل مى‌دهم تا او را بکشید. قریش گفتند: این انصاف است؛ اما چون معجزه الهى را دیدند، گفتند: این سحر است.[۳۵]

به هر روى به دنبال آن، عهدنامه نقض شد و ابوطالب نقض‌کنندگان آن را در شعرى ستود.[۳۶] ابوطالب با این کوشش‌ها تا حد پدرى پیامبر بالا رفت و همسرش چونان مادر حضرت بود.[۳۷]

ابوطالب سرانجام در سال دهم بعثت و در ۸۵ سالگى از دنیا رفت.[۳۸] مورخان در روز و ماه وفات وی اختلاف دارند. برخی ۲۶ ماه رجب و برخی دیگر ۷ ماه رمضان، یعنی سه روز پیش از وفات حضرت خدیجه سلام الله علیها -همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله- را روز درگذشت آن بزرگ مرد هاشمی می‌دانند. او در بستر مرگ، بنى ‌عبدالمطلب را فراخواند و گفت: شما هرگز بهتر از آن‌چه از محمد مى‌شنوید و او بدان امر مى‌کند، نمى‌یابید؛ پس از او پیروى و او را یارى کنید تا رشد یابید.[۳۹]

جملات بر جاى مانده از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که هنگام دیدن جنازه ابوطالب بر زبان راند، مى‌تواند تصویرى کامل و دقیق را از ابوطالب در نگاه ایشان ترسیم کند: عمو! کودک ‌بودم مرا پروراندى. یتیم بودم مرا سرپرستى کردى و در بزرگى مرا یارى نمودى. خداوند به جهت من تو را سزاى نیکو دهد.[۴۰] و نیز فرمود: در این ایام دو مصیبت (=‌مرگ خدیجه و ابوطالب) بر این امت نازل شد. بر کدام یک بیشتر گریه کنم؟[۴۱] حزن و اندوه پیامبر صلی الله علیه و آله بر خدیجه و ابوطالب، موجب شد که این سال را «عام‌الحزن» بنامند.[۴۲] در منابع تاریخى، بدون هیچ اختلافى، مرگ ابوطالب را آغاز مرحله‌اى دانسته‌اند که قریش بر آزار و اذیت پیامبر جسارت ‌یافت.[۴۳]

پیکر ابوطالب در منطقه حجون مکه به خاک سپرده شد.[۴۴] از او پسرانى چون عقیل، جعفر و على علیه‌السلام و دخترانى چون ام‌هانى، جمانه و ریطه، باقى ماندند.[۴۵]

ایمان ابوطالب

ایمان و اسلام ابوطالب از دیرباز میان شیعه و سنى، محل بحث و نزاع بوده؛ اما سمت و سوى مباحث از نگاه تاریخى، به مسأله کلامى تغییر مسیر داده است. در عرصه مجادلات حدیثى، هر دو فرقه، ابوابى را در مجامع حدیثى به موضوع ایمان ابوطالب اختصاص داده‌اند که در کتاب «الحجّة» از اصول ‌کافى، روایت‌هایى در این ‌باره و جایگاه او ‌در مراحل گوناگون زندگى حضرت رسول صلی الله علیه و آله نقل شده است.[۴۶] در دیگر کتاب‌ها نیز روایات بسیارى هست[۴۷] که شیعه بر اساس آن‌ها، مدعى اجماع اهل ‌بیت علیهم السلام بر ایمان وى است.[۴۸]

جمهور علما و مفسران شیعه و عده‌ای از بزرگان اهل سنّت،‌ به اعتبار روایان اهل بیت (ع)، یا اجتهاد و استنباط خود، عقیده به اسلام ابوطالب دارند و اسناد راویان حدیث گروهی از مورخان و مفسران اهل تسنن را که انکار ایمان ابوطالب کرده‌اند، ضعیف و یا مرسل می‌دانند. از دیدگاه شیعه، استناد برخی از علمای اهل سنت به آیاتی از قرآن که نزول آنها را دربارۀ ابوطالب تفسیر کرده اند، بی‌اعتبار و مردود است.[۴۹]

منابع تاریخى و حدیثى اهل ‌سنت بر چند نکته متفق‌اند: سرپرستى ابوطالب از پیامبر صلی الله علیه و آله، حمایت او از آن حضرت در برابر مشرکان و از بین رفتن امنیت پیامبر با مرگ ابوطالب؛ ولى در باب سکوتِ وى هنگام احتضار و بر زبان نیاوردن شهادتین، اختلاف دارند؛ هر چند روایت‌هایى که نشان مى‌دهد کلمه شهادتین را بر زبان آورده، از دید آنان پنهان نمانده است.[۵۰]

بر اساس روایت‌هاى تاریخى، نه ‌تنها ابوطالب را نمى‌توان در زمره افراد بى‌اعتنا به دعوت نبوى شمرد، بلکه به گواهى تاریخ، خلق و خو و رفتار فردى و اجتماعى پیامبر صلی الله علیه و آله در سال‌هاى پیش از بعثت، اثر تربیت خاندانى است که به پاى‌بندى به آیین حنیف، شرافت، پاک‌دامنى و سخاوت شهره بودند و ابوطالب، رئیس چنین خاندان بزرگوارى بوده است.

توفیق نسبى دعوت اسلامى در مکه بدون یاورى ابوطالب ممکن نبود.[۵۱] خدمت و هنر ابوطالب آن بود که نزاع پیامبر با قریش را به نزاعى میان دو طایفه مهم و معتبر تبدیل ساخت و از این رهگذر، پیامبر را در آماج نزاع‌ها و مخالفت‌ها تنها رها نکرد.[۵۲]

بنابراین، موارد تاریخى با نقل سکوت ابوطالب در بستر مرگ، هرگز نمى‌تواند مبناى داورى درباره ایمان یا کفر او قرار گیرد؛ هر چند در نمایه رفتار تاریخى او ـ به ‌ویژه در دهه نخستین بعثت که همواره بر محور حمایت از پیامبر مى‌چرخید ـ او را در شمار مؤمنانى قرار مى‌دهد که در راه حمایت از پیامبر صلی الله علیه و آله دچار آسیب‌هاى جدى و فراوان شدند.[۵۳]

در میان مجموعه‌هاى حدیثى ـ کلامى ـ تاریخى، موضع ابن‌ابى‌الحدید معتزلى در شرح ‌نهج‌البلاغه در این ‌باره جالب است. وى روایت‌ها و استدلال‌هاى اهل‌سنت و شیعه را در کنار هم نقل مى‌کند تا خواننده خود به داورى در این موضوع بپردازد. ابن‌ابى‌الحدید، نخست به دیدگاه اهل ‌سنت درباره ابوطالب اشاره و از آنان احادیثى را نقل مى کند؛ از ‌جمله:

  1. خوددارى ابوطالب از گفتن شهادتین هنگام مرگ؛
  2. نزول پاره‌اى آیات قرآن درباره او؛
  3. روایت منسوب به على علیه‌السلام که پس از مرگ ابوطالب به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: عموى گمراه تو از دنیا رفت با او چه کنم؟
  4. نماز نخواندن ابوطالب؛
  5. ارث نبردن على علیه‌السلام و جعفر از میراث ابوطالب، به دلیل آن که آن‌ها (برخلاف پدر) مسلمان بودند؛
  6. روایت پیامبر درباره جایگاه آخرتى ابوطالب در کنار آتش؛
  7. عدم استغفار حضرت براى ابوطالب؛

سپس بدین شرح به نقل دیدگاه شیعه و معتزله مى‌پردازد:

  1. بر زبان آوردن شهادتین به ‌صورت آهسته؛
  2. اجازه یافتن پیامبر صلی الله علیه و آله براى شفاعت او بر پایه روایتى از على علیه‌السلام؛
  3. حشر وى در قیامت در سیماى پیامبران و اُبهَّت پادشاهان؛
  4. سزاوارى آتش براى کسى که ایمان ابوطالب را منکر است؛
  5. سنگین‌تر بودن ایمان ابوطالب نسبت به ایمان همه مردم و این ‌که امام ‌على علیه‌السلام به نیابت از او حج انجام مى‌داد؛
  6. تصدیق پیامبر به راستگویى در نبوت توسط ابوطالب؛
  7. سخنى از پیامبر صلی الله علیه و آله که ابوطالب سرپرست یتیم در بهشت است؛
  8. اظهار محبت پیامبر صلی الله علیه و آله به عقیل به جهت ابوطالب؛
  9. تشبیه وى به اصحاب کهف که ایمانشان را مخفى کردند؛
  10. اعلام درگذشت ابوطالب از سوى جبرئیل به پیامبر و این‌که مکه را ترک کند؛
  11. اعلام رضایت پیامبر صلی الله علیه و آله از او؛
  12. غسل ابوطالب به فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله و وعده استغفار؛
  13. یاد‌کردن پیامبر از او؛
  14. سخن ابوبکر مبنى بر ‌این ‌که اسلام ابوطالب، مایه روشنى چشم پیامبر صلی الله علیه و آله بود؛
  15. بقاى فاطمه بنت ‌اسد که مسلمان بود، در قباله همسرى ابوطالب؛
  16. محبت پیامبر صلی الله علیه و آله به او؛
  17. مخدوش بودن روایتى که وى را جهنمى مى‌خواند؛
  18. آگاهى از فضایل پیامبر که در وقت ازدواج آن حضرت با خدیجه بر زبان راند؛
  19. مضمون اشعار او؛
  20. تقیه کردن ‌ابوطالب.

ابن ‌ابى ‌الحدید در پایان، درباره ایمان ابوطالب بر اساس قاعده عقلى در تعارض دو بینه نزد حاکم به توقف حکم مى‌کند؛ هر چند راه جدال را براى اصحاب حدیث باز‌مى‌گذارد و در نهایت با اشاره به دیدگاه شیعه مى‌نویسد: به نظر شیعیان، روایت‌هایى که از اسلام ابوطالب حکایت مى‌کند، اَرجح است... .[۵۴]

ابن ابی الحدید همچنین در پاسخ یکی از کسانی که کتابی به نام اسلام ابوطالب نوشت و از وی خواست تا بر آن کتاب صحه بگذارد نوشت: «من می دانم که اگر ابوطالب نبود، هیچ یک از پایه های دین پابرجا نمی ماند و نیز می دانم که او برگردن هر مسلمانی تا روز قیامت حق دارد و حق شناسی و قدردانی از طرف دار حق، واجب است».

در روایاتی که از اهل بیت علیهم السلام وارد شده نیز، بر ایمان ابوطالب تأکید شده است. امام صادق علیه السلام در مورد ایمان ابوطالب می فرماید: «همانا ابوطالب از رفقای پیامبران، صدیقان و شهیدان و صالحان است و این ها رفیقان نیکی هستند».

در محضر امام سجاد علیه السلام از ایمان ابوطالب سؤال شد. آن حضرت فرمود: «عجبا! خداوند رسولش را از ادامه ازدواج زن با ایمان با کافر نهی فرموده است. درحالی که فاطمه بنت اسد از پیشگامان به اسلام بود و تا آخر عمر ابوطالب در همسری او باقی ماند».

علامه مجلسی درباره ایمان حضرت ابوطالب می نویسد: همه شیعیان به اتفاق رأی به اسلام و ایمان ابوطالب اعتقاد دارند و معتقدند که او در آغاز بعثت، به پیامبری پیامبر ایمان داشت و هرگز بتی را نپرستیده بلکه او از اوصیای ابراهیم علیه السلام بود.

علامه طبرسی درباره ایمان ابوطالب علیه السلام می گوید: ثابت شده که اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله بر ایمان ابوطالب اتفاق و اجتماع دارند.

شیخ مفید در کتاب اوائل المقالات می گوید: شیعیان بر این که ابوطالب مؤمن از دنیا رفت و آمنه بنت وهب، مادر پیامبر، بر آیین توحید بود، اتفاق نظر کامل دارند.

سید بن طاووس در کتاب «طرائف» می نویسد: به درستی که من علمای شیعه را بر ایمان ابوطالب هم داستان یافتم. بعضی از بزرگان ما مانند شیخ ابوالقاسم بلخی و ابوجعفر اسکافی همین اعتقاد را دارند، ولی اکثر علمای حدیث از اهل تسنن گویند که او با اعتقاد به دین قومش از دنیا رفت.

جعفر بن حسن، مفتی اعظم شافعی در مدینه، می گوید: اخبار متواتر بیانگر آن است که ابوطالب، پیامبر صلی الله علیه و آله را دوست داشت و او را در تبلیغ اسلام، یاری می نمود و تصدیق می کرد و فرزندانش مانند جعفر و حضرت علی علیه السلام را به پیروی از او و یاری او فرمان می داد.

درباره ایمان ابوطالب، در میان شیعیان کتاب‌هایى تألیف شده که عناوین آن‌ها در کتاب الذریعة نوشته آقا بزرگ تهرانى گرد آمده است که به نُه عنوان مى‌رسد.[۵۵] در میان اهل ‌سنت نیز کتابى با نام اَسنى‌المطالب فى ‌نجاة ‌ابى‌طالب نوشته شده است.[۵۶]

به نظر بعضى از پژوهشگران معاصر، روایاتى که درباره عدم ایمان ابوطالب نقل مى‌شود، نمى‌تواند درست باشد بلکه ساخته و پرداخته قضایایى است که در آن، رقابت و تفاخر میان خاندان‌هاى بنى‌امیه و بنى‌هاشم در یک دوره و بنى‌عباس و علویان در دوره دیگر به اوج خود رسیده بود. طرفداران بنى‌امیه که در منابر و مساجد به امام على علیه‌السلام ناسزا مى‌گفتند و روایات و احادیثى در ذم او جعل مى‌کردند، آزادانه به تبلیغات بر ضد امام على و خاندان او مى‌پرداختند و طرفداران خاندان على جرأت رد و انکار نداشتند. این احادیث به دو دلیل براى پایین آوردن مقام على علیه‌السلام و زدودن افتخارات خاندان او جعل و وضع شده است: الف. انکار افتخار على علیه‌السلام که پدرش در شکوفایى اسلام نقش آفریده بود؛ در مواجهه با معاویه که پدرش از دشمنان سرسخت پیامبر بود و در فتح مکه به ناچار مسلمان شده بود؛ ب. تلاش بنى‌عباس که سر سلسله آنان نیز در مکه هنوز مسلمان نشده بود؛ در مقابله با علویانِ مدعى خلافت که به ابوطالب نسب مى‌بردند.[۵۷]

از زاویه کلامى، احمد زینى دحلان بر این باور است که ایمان، تصدیقِ قلبى و اسلام، اداى تکالیف ظاهرى شرعى است؛ بنابراین، اسلام و ایمان هر دو در کسى پیدا مى‌شود که شهادتین را بر زبان جارى سازد و آن را در قلب نیز تصدیق کند. اسلام آنگاه از ایمان جدا مى‌شود که شخصى فقط به تکالیف ظاهرى تن دهد؛ مانند منافقان. جدایى ایمان نیز از اسلام، زمانى است که کسى فقط تصدیقِ قلبى داشته باشد. اگر ایمان باطنى وجود داشته و تکذیب ظاهرى نیز از روى کینه و دشمنى باشد، ایمانِ باطنى سودى ندارد؛ ولى اگر عدمِ اطاعت ظاهرى و عدم اقرار زبانى، به سببِ عذرى باشد، ایمانِ باطنى سودمند است و یکى از عذرهاى عدم اطاعت ظاهرى از اسلام، ترس از ستمگر است؛ مانند ماجراى ابوطالب.[۵۸]

به نظر یکى دیگر از پژوهشگران، اگر ابوطالب را با ابولهب بسنجیم، درمى‌یابیم که انسان هیچ‌گاه نمى‌تواند عقیده باطنى خود را در رفتار نشان ندهد؛ در ‌حالى‌ که ابوطالب هرگز تا پایان عمر رفتار کافرانه‌اى نداشت.[۵۹]

شعر ابوطالب

ابوطالب شاعرى نام‌آور بود و ابیات فراوانى به او منسوب است؛ البته همه آن‌ها متواتر نیست؛ اما مجموعه‌اى از اشعار به ‌گونه‌اى متواتر نقل شده که انتساب آن‌ها را به او نمى‌توان انکار کرد. این اشعار در چهار دیوان به نام اشعار ابوطالب جمع شده[۶۰] و از نخستین سده‌هاى اسلامى تا دوره‌هاى بعد، همواره مورد توجه ادیبان و شاعران جهان اسلام بوده است. در بین همه آن‌ها قصیده «لامیه» او شهرت بسزایى دارد. خاورشناسان نیز به ‌رغم چند و چونى که در درستى انتساب این اشعار به ابوطالب کرده‌اند به انکار مطلق آن‌ها نپرداخته‌اند.[۶۱]

بر پایه دو روایت تاریخى، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در دو واقعه به این اشعار در مدینه استناد و ابیاتى از آن‌ها را قرائت کرده است: یکى ماجراى دعاى پیامبر براى نزول باران[۶۲] و دیگرى هنگام مشاهده کشتگان بدر[۶۳] که ابوطالب در آن، پیروزى بنى‌هاشم و مسلمانان را پیش‌بینى کرده بود.

اشعار منسوب به ابوطالب به سبب دربرداشتن حوادث مکه در طلوع اسلام و همچنین به سبب منزلت خاص وی، مورد عنایت ادبای عصر نخستین اسلامی قرار گرفت. بیشتر قصاید منسوب به او در مدح پیامبر و دفاع از اسلام و تأیید مسلمانان و نیز حاوی برخی نکات تاریخی و قومی است.[۶۴] به ‌طورى که محققان در ماجراهاى عربستان و نخستین سال‌هاى بعثت ‌نبوى صلی الله علیه و آله به آن‌ها استناد مى‌کنند. ابن سلام جمحی ابوطالب را شاعری توانا دانسته و ابن حبیب نیز نام او را در زمرۀ شاعران آورده است. ادبا و نحویان نیز به اشعار منسوب به ابوطالب استناد می‌جستند. چنانکه سیبویه و جاحظ ابیاتی از او را به عنوان شواهد نحوی و ادبی در اوایل ظهور اسلام نقل کرده‌اند.

پانویس

  1. الاصابه، ج‌ ۷، ص‌ ۱۹۶.
  2. بزم‌آورد، ص‌ ۱۶۳.
  3. تاریخ یعقوبى، ج‌ ۲، ص‌ ۱۳؛ تاریخ طبرى، ج‌ ۱، ص‌ ۵۱۹.
  4. بزم‌آورد، ص‌ ۱۶۴.
  5. تاریخ یعقوبى، ج‌ ۲، ص‌ ۱۳‌ـ‌۱۴.
  6. همان، ص‌ ۱۲.
  7. انساب‌الاشراف، ج‌ ۲، ص‌ ۲۸۸.
  8. تاریخ طبرى، ج‌ ۱، ص‌ ۵۳۸.
  9. تاریخ یعقوبى، ج‌ ۲، ص‌ ۱۴.
  10. الکنى والالقاب، ج‌ ۱، ص‌ ۱۰۸‌ـ‌۱۰۹.
  11. سنن النسائى، ج‌ ۸، ص‌ ۳‌ـ‌۵.
  12. الطبقات، ج‌ ۱، ص‌ ۹۶.
  13. السیرة النبویه، ج‌ ۱، ص‌ ۱۸۰.
  14. المعارف، ص‌ ۵۷۵.
  15. الطبقات، ج‌ ۱، ص‌ ۹۶.
  16. تاریخ طبرى، ج‌ ۱، ص‌ ۵۱۹.
  17. البدء والتاریخ، ج‌ ۴، ص‌ ۱۳۷؛ صفة‌الصفوه، مج‌ ۱، ج‌ ۱، ص‌ ۳۴.
  18. شرح نهج‌البلاغه، ج‌ ۱۴، ص‌ ۲۶۵‌ـ‌۲۶۶.
  19. انساب، بلاذری، ۱ / ۱۱۳؛ سیره ابن‌هشام، ۱ / ۲۶۳-۲۶۴.
  20. همان.
  21. تاریخ طبرى، ج‌ ۱، ص‌ ۵۳۹ و ۵۴۳.
  22. تاریخ طبرى، ص‌ ۵۴۲‌ـ‌۵۴۳.
  23. تاریخ طبرى، ج‌ ۱، ص‌ ۵۴۳.
  24. السیرة النبویه، ج‌ ۱، ص‌ ۲۶۶.
  25. همان، ص‌ ۲۶۷.
  26. انساب‌الاشراف، ج‌ ۲، ص‌ ۲۹۱.
  27. الطبقات، ج‌ ۱، ص‌ ۱۵۸‌ـ‌۱۵۹.
  28. تاریخ یعقوبى، ج‌ ۲، ص‌ ۲۶.
  29. البدایة والنهایه، ج‌ ۳، ص‌ ۹۸.
  30. تاریخ طبرى، ج‌ ۱، ص‌ ۵۴۵.
  31. مجمع‌البیان، ج‌ ۴، ص‌ ۴۴۶.
  32. السیر والمغازى، ص‌ ۱۵۵؛ تاریخ یعقوبى، ج‌ ۲، ص‌ ۳۱.
  33. ابن هشام، ۱ / ۲۸۷- ۲۸۸.
  34. الکامل، ج‌ ۲، ص‌ ۸۷.
  35. همان، ص‌ ۳۱‌ـ‌۳۲.
  36. السیرة النبویه، ج‌ ۱، ص‌ ۳۷۸.
  37. تاریخ یعقوبى، ج‌ ۲، ص‌ ۱۴.
  38. انساب‌الاشراف، ج‌ ۲، ص‌ ۲۸۹.
  39. المنتظم، ج‌ ۲، ص‌ ۱۴۶‌ـ‌۱۴۷.
  40. شرح نهج‌البلاغه، ج‌ ۱۴، ص‌ ۲۷۰؛ تاریخ یعقوبى، ج‌ ۲، ص‌ ۳۵.
  41. تاریخ یعقوبى، ج‌ ۲، ص‌ ۳۵.
  42. بحارالانوار، ج‌ ۱۹، ص‌ ۱۵ و ۲۵ و ج ‌۳۵، ص‌ ۸۲.
  43. السیرة النبویه، ج‌ ۲، ص‌ ۴۱۹؛ تاریخ طبرى، ج‌ ۱، ص‌ ۵۵۳؛ البدایة والنهایه، ج‌ ۳، ص‌ ۹۸.
  44. انساب‌الاشراف، ج‌ ۲، ص‌ ۲۸۹.
  45. الطبقات، ج‌ ۱، ص‌ ۹۷‌ـ‌۹۸.
  46. الکافى، ج ‌۱، ص‌ ۴۴۰‌ـ‌۴۵۴.
  47. البرهان، ج‌ ۲، ص‌ ۴۶، ۶۷۲، ۶۷۸ و ۷۱۹ و ج‌ ۴، ص‌ ۲۷۴‌ـ‌۲۷۵.
  48. المیزان، ج‌ ۷، ص‌ ۵۷‌ـ‌۵۹.
  49. جرجانی، ۴ / ۱۳۵، ۷ / ۱۸۵؛ ابن ابی الحدید، ۱۴ / ۶۹-۷۰.
  50. السیر والمغازى، ص‌ ۲۳۸؛ السیرة النبویه، ج‌ ۲، ص‌ ۴۱۸.
  51. تاریخ طبرى، ج‌ ۱، ص‌ ۵۴۷؛ تاریخ یعقوبى، ج‌ ۲، ص‌ ۳۱.
  52. البدایة والنهایه، ج‌ ۳، ص‌ ۹۸.
  53. المنتظم، ج‌ ۲، ص‌ ۱۴۶‌ـ‌۱۴۷.
  54. شرح نهج‌البلاغه، ج‌ ۱۴، ص‌ ۲۶۲‌ـ‌۲۷۶.
  55. الذریعه، ج‌ ۲، ص‌ ۵۱۲‌ـ‌۵۱۳.
  56. بزم‌آورد، ص‌ ۱۶۶‌ـ‌۱۶۷؛ الذریعه، ج‌ ۲، ص‌ ۵۱۱.
  57. همان.
  58. اسنى‌المطالب، ص‌ ۱.
  59. خطوات على طریق الاسلام، ص‌ ۴۶۶.
  60. شعر ابى‌طالب، ص‌ ۱۸.
  61. دائرة‌المعارف بزرگ اسلامى، ج‌ ۵، ص‌ ۶۱۹.
  62. شرح نهج‌البلاغه، ج‌ ۱۴، ص‌ ۲۷۴.
  63. همان، ص‌ ۲۷۳.
  64. ابن ابی الحدید، ۱۴ / ۵۵-۵۸.

منابع

  • دائرةالمعارف قرآن کریم، جلد ۲، صفحه ۱۳-۲۹.
  • "ابوطالب"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  • درسهایی از تاریخ تحلیلی اسلام، هاشم رسولی محلاتی، جلد۱.
  • مؤسسه تبیان، نرم‌افزار دایرة‌المعارف چهارده معصوم علیهم‌السلام.
حضرت محمد (صلی الله علیه و آله)
رحمة للعالمین.jpg
رویدادهای مهم زندگی
حمله اصحاب فیل به مکهسفر پیامبر اکرم به شامازدواج با حضرت خدیجه کبری (س) • گذاشتن سنگ حجرالاسود در جای خویش • مبعثمعراجولادت حضرت فاطمه سلام الله علیهارفتن به شعب ابی طالبعام الحزنسفر به طائفهجرت به مدینهازدواج حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س)غزوه بدرغزوه احدغزوه احزابصلح حدیبیهغزوه خیبرسریه ذات السلاسل فتح مکهغزوه حنینغزوه تبوکغدیر خم
بستگان
امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) •عبدالله بن عبدالمطلب(س) • عبدالمطلبابوطالب(ع) • حمزه بن عبدالمطلب(ع) • عباس بن عبدالمطلبابولهبجعفر طیارآمنه(س) • فاطمه بنت اسد(س) • خدیجه کبری(س) • حضرت زهرا(س) • امام حسن(ع) • امام حسین(ع) • حضرت زینب(س)
اصحاب
سلمان فارسیعمار بن یاسرابوذرمقدادابوسلمه مخزومیزيد بن حارثهعثمان بن مظعونمصعب بن عمیرابوبکرطلحهزبیرعثمان بن عفانعمر بن خطابسعد بن ابی وقاصعبدالله بن مسعوداسعد بن زرارهسعد بن معاذسعد بن عبادهعثمان بن حنیفسهل بن حنیفابو ایوب انصاری حذیفة بن یمانخالد بن سعيدخزیمة بن ثابتعبدالله بن رواحهاویس قرنیعبدالله بن مسعود بلال حبشی
مکان های مرتبط
مکهمدینهغار حراکعبهشعب ابوطالبغدیر خمفدکبقیعغار ثورمسجد قبامسجد النبیمسجد الحرام