حرم امام رضا علیه السلام
ابوالحسن على الرضا بن موسى بن جعفر صادق بن محمد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب هشتمين امام شيعيان است. ايشان در 11 ذی القعده سال 148 هجرى زاده شدند و در 29 صفر سال 203 هجرى از دار دنيا رحلت فرمودند. بقعه آن حضرت در مشهد مرکز خراسان رضوی زیارتگاه شیعیان جهان و علاقه مندان به آن حضرت است.
| |
|
کشور |
|
|
شهر |
|
| |
| |
| مشاهده در نقشه | |
محتویات
- ۱ موقعيت جغرافيايى
- ۲ تاریخچه بنای حرم رضوی
- ۳ شكل بنا
- ۴ صندوق‌های مرقد مطهر
- ۵ ضریح های حرم مطهر
- ۶ گنبد طلا
- ۷ مساجد حرم مطهر
- ۸ مدارس حرم مطهر
- ۹ صحن‌های حرم مطهر
- ۱۰ رواق‌های حرم مطهر
- ۱۱ مشاهیر مدفون در حرم مطهر رضوی
- ۱۲ کتابخانه های حرم
- ۱۳ مهمانسرای امام رضا علیه السلام
- ۱۴ زائرسرای امام رضا علیه السلام
- ۱۵ بهشت ثامن
- ۱۶ منابع
موقعيت جغرافيايى
اين مرقد مطهر در وسط شهر مشهد واقع است؛ كه اين شهر خود 924 كيلومتر از تهران پايتخت ايران فاصله دارد. مجموعه‌ى حرم شكلى دايره‌‌وار دارد و از آن خيابان‌هاى متعددى منشعب مى‌شود كه به نقاط گوناگون مشهد منتهى مى‌گردد. از شمال به نوغان، از جنوب به خيابان‌هاى امام رضا علیه السلام و بيت المقدس، از جنوب غربى به خيابان نواب صفوى و از شمال شرقى به خيابان آيت الله شيرازى منتهى مى‌گردد.
تاریخچه بنای حرم رضوی
مكانى كه ضريح پاك امام رضا علیه السلام در آن قرار دارد، سرايى از آن حميد بن قحطبه طائى يكى از فرماندهان ابومسلم خراسانى بوده است. پس از وفات هارون‌‌الرشيد در سال 193 هجرى جسد او در اين مكان به خاك سپرده شد، و فرزند وى مأمون بر فراز آن گنبدى افراشت كه بعدها «گنبد هارونيه» نام گرفت. وقتى امام رضا علیه السلام مسموم گرديده به شهادت رسيدند، پيكر ايشان را به اين مكان آوردند و در نزديكى قبر هارون‌‌الرشيد به خاك سپرده شد. اما اين گنبد در سال 380 هجرى بر دست امير «سبكتگين» به طور كامل ويران شد و مرقد امام رضا علیه السلام تنها مزار خراسان گرديد كه از تقديس و تجليل برخوردار بود. سلطان مسعود بن سبكتگين ضريحى طلايى بر قبر شريف امام قرار داد، تا باعث تمايز آن شود و به پناهگاهى براى بلاديدگان و حاجت‌‌مندان مبدل گردد و از آن پس، آن شهر كه به توس يا سناباد معروف بود جز به نام مشهدالرضا شناخته نشد.
توسعه و بازسازى
پس از آن كه امير سبكتگين قبر امام علیه السلام را ويران نمود اين مكان همچنان به عنوان ويرانه‌اى كه شيعيان از ترس دشمنان خود جرأت تعمير و بازسازى آن را نداشتند باقى ماند. تا آن كه سلاطين ديالمه آن را بازسازى و تعمير نمودند.
در سال 512 هجرى ابوطاهر شرف الدين قمى وزير شيعه مذهب سلطان سنجر سلجوقى گنبد آن بارگاه مطهر را تجديدبنا كرد؛ و اين گنبد همچنان برقرار ماند تا آن كه تاتارها آن را ويران كردند. بعدها سلطان محمد خدابنده نوه‌ى هولاگو مرقد شريف امام رضا علیه السلام را تجديدبنا كرد.
در دوران ميرزا شاهرخ گورگانى و در سال 809 هجرى مجموعه‌ى حرم بازسازى شد؛ و گوهرشاد همسر شاهرخ در اين امر اهتمام كرد؛ از جمله مسجدى را در نزديكى مرقد ساخت، كه به نام وى مشهور است. در سال 932 هجرى شاه طهماسب صفوى دستور به طلاكارى گنبد حرم داد. همچنان كه يك گلدسته‌ى طلا نيز براى آن بنا نمود. و روى قبر نيز يك ضريح طلايى نصب كرد.
در سال 1010 هجرى شاه عباس كبير به بازسازى حرم و توسعه‌ى صحن و طلاكارى گنبد مرقد نمود. همچنان كه در سال 1020 ايوان‌‌هاى شمالى، شرقى و غربى را بنا نمود. در سال 1086 شاه سليمان صفوى به تعمير گنبد حرم و طلاكارى آن، كه در سال 1084 بر اثر زلزله فروريخته بود، پرداخت. در سال 1153 نادرشاه تعديلات و باز‌سازى‌‌هايى در حرم انجام داد و يك چلچراغ طلايى مرصع و نيز يك قفل طلايى مرصع به حرم اهدا نمود. در دوران فتحعلى شاه قاجار و در سال 1223 هجرى بناى صحن جديد حرم آغاز شد. در سال 1260 و در دوران محمدشاه حرم كاشى‌‌كارى گرديد؛ و ناصرالدين شاه طلاكارى ايوان صحن را كه فتحعلى شاه ساخته بود به پايان رساند.
در سال 1401 هجرى و پس از پيروزى انقلاب اسلامى عمليات بازسازى و توسعه‌ى حرم شريف آغاز شد كه طى آن ساختمان‌‌ها و اجزاى جديد به حرم الحاق شد. محراب‌‌ها و زوايا تعمير گرديد. صحن‌ها و رواق‌‌هاى جديدى در حرم ساخته شد و كتابخانه و ديگر مراكز فرهنگى به آن اضافه گرديد. همچنان كه به بهسازى سرويس‌هاى بهداشتى و خدماتى زائران پرداخته شد.
.jpg)
شكل بنا
روضۀ منوره که پیکر مقدس حضرت امام‌رضا علیه السلام در آن مدفون است، زیر گنبدی زرین و باشکوه قرار دارد و هستـۀ مرکزی بناهای آستان قدس رضوی است. این بنا تقریباً به‌شکل مربع است و پس از توسعه، به حدود ۱۳۹ متر مربع افزایش یافته است. قطر دیوارهای اطراف روضه که سنگینی گنبد بر آن قرار دارد، حدود ۳ متر است. کف حرم با بهترین نوع سنگ مرمر پوشیده شده است و دیواره و سقف روضۀ منوره با کاشی‌های ممتاز و نفیس سنجری و نیز کتیبه‌ها و آینه‌کاری بسیار زیبا به‌صورت معرق و مقرنس تزیین شده است.
بر فراز ايوان طلا گلدسته‌ى طلايى براقى وجود دارد و در نقطه‌ى مقابل آن نيز بر فراز ايوان شاه عباسى گلدسته‌ى ديگرى قرار دارد. حرم هم چنين داراى دو گلدسته‌ى طلاكارى شده‌ى ديگر است كه در صحن قديمى واقع‌اند. قاعده‌ى يكى از اين دو در ضلع جنوبى و قاعده‌ى گلدسته‌ى ديگر در ضلع شمالى صحن قرار دارد. حرم صحن‌هاى متعددى دارد كه در سال‌‌هاى اخير توسعه داده شده‌اند.
در حرم هم‌‌چنين چهار برج بزرگ احداث شده است؛ كه روى برج غربى ساعتى بزرگ قرار گرفته است. از مناره‌ى برج شرقى نيز به عنوان «نقارهخانه» استفاده مى‌شود. در بخش جنوبى حرم‌سراى موسوم به «دارالسياده» احداث شده كه آن را گوهرشاد خاتون بنا نهاده است. بر يكى از ديوارهاى اين سرا ظرفى آويزان است كه گفته مى‌شود. با آن انگور مسموم را براى امام رضا علیه السلام آورده‌اند. در مقابل دروازه‌ى جنوبى صحن كه نادرشاه آن را بنا نهاده است يك چاه هشت گوش حفر شده است كه بالاى آن را پوشانده‌اند و اين بنا «سقاخانه‌ى نادرى» نام دارد. در وسط صحن و از سمت غرب نيز حوض آب قرار دارد.
صندوق‌های مرقد مطهر
- اولین صندوق مزار
بنا به استناد متون تاریخی موجود، در اواخر قرن پنجم هجری، صندوقی از چوب اعلا با روکش و پست‌های نقره روی مرقد امام نصب شده بود.
.jpg)
بانی صندوق، انوشیروان زرتشتی، از اهالی اصفهان بوده که به بیماری برص (پیسی) مبتلا بود و در مأموریتش به خراسان، پس از آگاهی از کرامات حضرت، برای شفای بیماری صعب‌العلاج خود، به امام رضا علیه السلام متوسل و پس از گرفتن حاجت، مسلمان می‌شود و این صندوق را در تاریخ ۵۰۰ قمری به مرقد منور رضوی اهدا می‌کند.
- دومین صندوق مزار
این صندوق از چوب فوفل با روکش و میخ‌های طلا و معروف به صندوق عباسی بوده است که در سال ۱۰۲۲ قمری روی مرقد مطهر نصب شد. صندوق عباسی تزیینات هنری و گران‌بهایی داشته که پس از قرن‌ها ماندن در سرداب، به‌مرور پوسیده و ارکان و پایه‌های آن متلاشی شده بود و در سال ۱۳۱۱ شمسی، از روی مضجع شریف برداشته شد. کتیبه‌های طلای این صندوق هم‌اکنون در موزه نگهداری می‌شود.
- سومین صندوق مزار
صندوق سوم از سنگ مرمر معدن شاندیز با رنگ سبز لیمویی بوده که حاج‌حسین حجارباشی زنجانی در سال ۱۳۱۱ شمسی آن را تهیه و روی مرقد نصب کرد. این صندوق که عنوان سنگ قبر را نیز داشت، تا سال ۱۳۷۹ شمسی، درون ضریح چهارم بود و با تعویض ضریح برداشته شد و سنگ قبر جدید جایگزین آن شد.
ضریح های حرم مطهر
- ضریح اول
بنا بر شواهد تاریخی، نصب ضریح بر مرقد شریف امام رضا علیه السلام از دورۀ صفویه صورت گرفته است و سابقۀ وجود ضریح تا پیش از این دوره مشخص نیست. از آن زمان تاکنون، پنج ضریح بر مرقد مطهر حضرت نصب شده که اولینِ آن، چوبی و دارای تزییناتی از طلا و نقره بوده و در اواسط قرن دهم هجری، در عهد شاه‌طهماسب صفوی ساخته و نصب شده است. این ضریح در طی زمان از بین رفته است.
- ضریح دوم
دومین ضریحی که بر مرقد مطهر نصب شد، معروف به «ضریح نگین‌نشان» است. این ضریح در سال ۱۱۶۰ قمری ساخته شد. شاهرخ‌میرزا، نوۀ نادرشاه افشار، آن را وقف مضجع منور امام رضا علیه السلام کرد. این ضریح از زمان نصب تا سال ۱۳۷۹ شمسی، در طبقۀ فوقانی و داخل ضریح چهارم جای داشت. بعد از برداشتن ضریح چهارم و قبل از نصب ضریح جدید، این ضریح به‌دلیل وقفی‌بودنش، به سرداب مقدس امام رضا علیه السلام و روی مرقد منور حضرت انتقال یافت.
- ضریح سوم
ضریح سوم به «ضریح فولادی» شهرت دارد و در عصر قاجار، در سال ۱۲۳۸ قمری ساخته و روی ضریح دوم نصب شد. این ضریح آراسته به ورقه‌های طلاکوب و طوق طلای جواهرنشان است و در حاشیۀ بالای آن، سورۀ «هل اتی» و «یس» با خط ثلث نوشته شده است. ابعاد آن ۳ در ۴ متر و ارتفاعش ۲ متر است. این ضریح در سال ۱۳۳۸ شمسی، هم‌زمان با ساخت و نصب ضریح چهارم، از روی مضجع شریف برداشته و به موزه منتقل شد.
- ضریح چهارم
ضریح چهارم از جنس طلا و نقره و معروف به «شیر و شکر» است که در سال ۱۳۳۸ شمسی، پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح دوم نصب شد. این ضریح به اهتمام و نظارت مرحوم سیدابوالحسن حافظیان و با هنرمندی استاد حاج‌محمدتقی ذوفن اصفهانی و جمعی دیگر از هنرمندان ساخته شد. ضریح چهارم هفت تُن وزن دارد و از چهارده دهانه، به نماد چهارده معصوم علیهم السلام تشکیل شده است که در بالای هر دهانه، گلبرگی از طلا با نام یکی از معصومین علیهم السلام نوشته شده است. ابعاد این ضریح شامل ۴ متر طول، ۶۰/۳ متر عرض و ۹۰/۳ متر ارتفاع است. قسمت بالای ضریح آراسته به سورۀ مبارکۀ «یس» و «هل اتی» بر کتیبه‌ای طلایی به‌خط استاد احمد زنجانی است. این ضریح هم‌زمان با نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹ شمسی، به موزۀ آستان قدس رضوی انتقال یافت.
- ضریح پنجم
.jpg)
گذشت حدود ۴۰ سال از عمر ضریح چهارم، استحکام سازه‌ای آن را کم کرده بود؛ درعین‌حال ایجاد انفجار توسط منافقان، در ضلع بالاسر مبارک حضرت در عاشورای حسینی سال ۱۳۷۳ شمسی، باعث آسیب‌دیدگی ضریح شد و اندیشۀ طراحی و ساخت ضریح جدید را که مدتی قبل آغاز شده بود، تقویت کرد. استاد محمود فرشچیان طراحی ضریح پنجم را در سال ۱۳۷۲ شمسی با مشورت‌گرفتن از صاحب‌نظران و هنرمندان آغاز کرد. کار قلم‌زنی ضریح را استاد خدادادزاده اصفهانی و خطاطی و خوش‌نویسی آن را استاد موحد و کار خاتم‌کاری آن را استاد کشتی‌آرای شیرازی برعهده داشته‌اند. کار ساخت این ضریح با کیفیت عالی و در نهایت استحکام به وزن ۱۲ تن به ابعاد ۷۳/۳ در ۷۸/۴ و ارتفاع ۹۶/۳ متر با روکش طلا و نقره پس از هفت سال پایان یافت.
گنبد طلا
در اوایل قرن ششم، شرف‌الدین ابوطاهر قمی، وزیر سلطان سنجر سلجوقی، به مباشرت ابوالقاسم احمد‌بن‌علی‌بن‌احمد العلوی الحسینی که از نقیبان ناحیۀ توس بود، ضمن تعمیر روضۀ منوره، اقدام به احداث گنبد بر فراز قُبۀ اولیه کرد. این همان گنبدی است که بالغ بر ۹۰۰ سال از بنای آن می‌گذرد. گنبد از نظر ساختمان و ارتفاع، در نهایت زیبایی و هنرمندی طراحی شده است و دو پوشش دارد:
پوشش اول گنبد، سقف حرم به‌حساب می‌آید که از زیر مشاهده می‌شود و دارای مقــرنس آینه است و به آن «قبه» گفته می‌شود؛ پوشش دوم که بر فراز آن استوار گشته، گنبد طلاست و حد فاصل این دو پوشش ۱۳ متر فضای خالی وجود دارد. ارتفاع گنبد طلا از کف روضۀ منوره، ۳۱ متر و محیط دور گنبد ۱۰/۴۲ متر بوده و ارتفاع آن از اول طلاکاری تا تیزۀ گنبد ۴۰/۱۶ متر است.
.jpg)
پس از طلاکاری گنبد در زمان شاه‌طهماسب، چند رخداد متوجه آن شد؛ ازجمله در فتنۀ ازبک‌ها در سال ۹۹۷ قمری، عبدالمؤمن‌خان ازبک، ضمن تاراج نفایس آستان قدس رضوی، دستبردی به طلاهای گنبد زد تا اینکه شاه‌عباس در طی سفری که با پای پیاده از اصفهان به مشهد آمد، اقدام به مرمت و تزیین مجدد گنبد (۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶ق) با خشت‌های طلا کرد. جریان این رخداد را علیرضا عباسی، خطاط معروف عصر صفوی، در کتیبۀ دور گنبد با خط بسیار زیبای ثلث نوشته که متن آن در کتاب مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی نیز ذکر شده است. علاوه بر هنرنمایی علیرضا عباسی، کمال‌الدین یزدی نیز کار معماری و کاشی‌کاری گنبد را برعهده داشته است. در سال ۱۰۸۴ قمری، زلزلۀ عظیمی در مشهد رخ داد و خساراتی به گنبد و طلاکاری آن وارد شد که شاه‌سلیمان صفوی آن را ترمیم کرد و پس از دو سال از این حادثه، کار طلاکاری آن به پایان رسید. در قسمت زیرین کتیبۀ کمربندی گنبد، کتیبۀ دیگری بر چهار ترنج به‌خط زیبای محمدرضا امامی اصفهانی جلوه می‌کند که بیانگر این حادثه است.
مساجد حرم مطهر
مسجد بالاسر
مسجد تاریخی بالاسر مبارک، اولین بنایی است که پس از روضۀ منوره ساخته شده است و بیش از هزار سال سابقۀ تاریخی دارد. این بنا بین روضۀ منوره و رواق دارالسیاده قرار دارد. در ضلع جنوبی مسجد بالاسر، محرابی از کاشی معرق با سبکی زیبا ایجاد شده است و در کنار آن تاریخ ۱۳۶۲ قمری و در طرف دیگر، نام محمدخان رضوان، کاشی‌ساز و نقاش محراب، به چشم می‌خورد.
.jpg)
این مسجد در عهد غزنویان (۴۲۵ق) در غرب روضۀ منوره بنا شده و بانی آن ابوالحسن عراقی معروف به دبیر - یکی از رجال آن دوره - است. مسجد تاریخی بالاسر، دارای ۵/۴ متر عرض، ۸ متر طول و ۱۰ متر ارتفاع است. ازارۀ مسجد سنگ مرمر و بالای سنگ مرمر، مزین به کاشی‌های الوان شش‌ضلعی و هشت‌ضلعی منقوش است که حاوی آیاتی از قرآن و احادیث است. بالای قسمت کاشی‌شدۀ دیوار، دو کتیبۀ بسیار زیبا وجود دارد که یکی از آن‌ها کتیبۀ کاشی سنجری چینی‌مانند، به عرض ۵۰ سانتی‌متر به خط ثلث برجسته و به رنگ آبی و مزین به آیاتی از قرآن کریم است. در بالای طاق متصل به حرم مطهر، دو بیت از دعبل خزاعی، شاعر اهل بیت علیهم السلام، به چشم می‌خورد.
مسجد جامع گوهرشاد
یکی از بناهای باشکوه عهد تیموری (اوایل قرن نهم هجری) مسجدجامع گوهرشاد است که در جنوب حرم مطهر قرار دارد و با وسعتی معادل ۲۸۵۵ متر مربع و ۶۰۴۸ متر مربع زیربنا، ۴ ایوان و ۷ شبستان دارد. این مسجد را بانو گوهرشاد، همسر میرزا شاهرخ تیموری، در سال ۸۲۱ قمری بنا نهاد.
گنبد رفیع فیروزه‌ای مسجد گوهرشاد بر فراز ایوان مقصوره، بر عظمت این بنا افزوده است، ارتفاع این گنبد با دو پوسته ۴۱ متر و فضای خالی بین دو پوشش آن ۱۰ متر است. گفتنی است این بنای عظیم تاریخی، نمونه‌ای کامل و برجسته از هنر ایرانی به‌شمار می‌رود که تمام خصوصیات و ویژگی‌های معماری سنتی ایرانی و اسلامی در آن به کار رفته است. این مسجد زیبا را معمار معروف ایرانی، قوام‌الدین شیرازی، ساخته است.
ایوان مقصورۀ مسجد گوهرشاد، ۵۰۰ متر مربع مساحت و ۳۷ متر طول و ۵/۲۵ متر ارتفاع دارد. در دو طرف ایوان، دو مناره به ارتفاع ۴۳ متر از کف مسجد ساخته شده است. در تزیین مسجد، دستان پرتوان فرزند هنرمند بانو گوهرشاد، بایسنقرمیرزا، شاهکارهایی استثنایی برجای گذاشته است. کتیبۀ اطراف ایوان مقصوره به‌خط ثلث نوشته شده است.
مدارس حرم مطهر
- مدرسۀ پریزاد
مدرسۀ پریزاد از بناهای قرن نهم و از آثار باستانی عهد تیموریان است. این بنای تاریخی در جنوب غربی حرم مطهر و شمال غربی مسجد جامع گوهرشاد واقع شده و هم‌زمان با اتمام مسجدجامع گوهرشاد در سال ۸۲۳ قمری ساخته شده است. بانی مدرسه، بانو پریزاد، ندیمۀ گوهرشاد، بوده است و آن‌چنان که از وقف‌نامۀ مدرسه برمی‌آید، از نوادگان خواجه‌ربیع بن خثیم، از زُهاد و عرفای سدۀ اول هجری و مدفون در شمال مشهد است. مدرسۀ پریزاد، همانند دیگر مدارس دورۀ تیموری، بنایی چهارایوانی است که با ۳۰۰ متر مربع مساحت در دو طبقه احداث شده است و ۲۲ حجره دارد. این مدرسه، تاکنون چندین بار مرمت و تعمیر اساسی شده است؛ ولی هیچ‌گاه سازۀ اصلی آن تغییر نکرده است؛ از آن جمله تعمیراتی است که در زمان شاه‌سلیمان صفوی در سال ۱۰۹۱ قمری و توسط نجف‌قلی‌خان بیگلربیگی صورت گرفته است و کتیبۀ سر در ورودی مدرسه بر این موضوع گواهی می‌دهد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در سال ۱۳۶۸ شمسی، به همت آستان قدس رضوی، مدرسه با همان الگو و طرح سنتی بازسازی شد. هم‌اکنون از این مدرسه به‌عنوان مرکز پاسخ‌گویی به سؤالات دینی استفاده می‌شود
- مدرسۀ تاریخی دودر (دارالقرآن)
.JPG)
این بنای تاریخی از زیباترین و اصیل‌ترین نمونه‌های معماری عصر تیموری است که در جنوب غربی حرم مطهر و در ضلع شمال شرقی صحن جمهوری اسلامی، مقابل مدرسۀ پریزاد واقع است. نام اصلی این مدرسه «مدرسۀ یوسفیه» بوده که بعدها به «مدرسۀ دودر» معروف شده است. این بنا یادگار دورۀ تیموریان در عصر شاهرخ میرزای گورکانی است. بانی مدرسه، امیریوسف خواجه بهادر، ملقب به غیاث‌الدین، از امرای خراسان و متوفای ۸۴۶ قمری بوده که در سال ۸۴۳ قمری مدرسه را بنا نهاد و آرامگاهش هم‌اکنون در زیر گنبد جنوبی مدرسه قرار دارد. این بنای تاریخی، در زمینى به‌وسعت ۵۰۰ متر مربع در دو طبقه، شامل ۳۲ حجره احداث شده است که از معمارى بناهاى چهارایوانى دورۀ تیمورى پیروى مىکند. در حال حاضر، از این بنا برای فعالیت‌های متنوع قرآنی و با عنوان «دارالقرآن الکریم» بهره‌برداری می‌شود.
صحن‌های حرم مطهر
- صحن انقلاب اسلامی
صحن انقلاب اسلامی (صحن کهنه یا عتیق) اولین و قدیمی‌ترین صحنی است که در قسمت شمال حرم مطهر بنا شده است. ضلع جنوبی صحن عتیق، در اواخر دورۀ تیموریان و اساس ایوان طلا در عهد سلطان حسین بایقرا ساخته شده و در عهد شاه‌عباس صفوی، اضلاع شمالی و شرقی و غربی احداث و تکمیل شده است. در صحن کهنه، چهار ایوان، دوازده صفه و چهل حجره و ایوان کوچک در طبقۀ اول و چهل غرفه و حجره در طبقۀ دوم قرار دارد. مساحت این صحن ۶۷۴۰ متر مربع است.
- سقاخانۀ صحن انقلاب اسلامی
در میانۀ صحن انقلاب اسلامی، بنای زیبای سقاخانه وجود دارد. سنگاب (منبع آب) این سقاخانه از سنگ مرمر یکپارچه‌ای با گنجایش سه کر آب، معادل ۱۱۳۰ لیتر است که به‌دستور نادرشاه افشار از هرات به مشهد منتقل شده است. در گذشته‌های دور که امکانات آب لوله‌کشی مثل امروزه نبود، آب را با مراسم خاصی از قنات‌های اطراف مشهد به حرم می‌آوردند و برای استفادۀ زائران، داخل این سنگاب می‌ریختند. در دورۀ فتحعلی‌شاه قاجار، به‌دستور شخصی به‌نام اسماعیل، بنایی هشت‌ضلعی بر فراز این سنگاب ساختند و به‌دنبال آن، سقف بنا با خشت‌های طلا تزیین شد. این بنا به سقاخانۀ نادری یا اسماعیل طلایی شهرت دارد. در سال ۱۳۴۵ شمسی، بنای این سقاخانه که بر اثر گذر زمان کهنه و فرسوده شده بود، تخریب و از نو به‌صورت زیبا و مجلل بازسازی شد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مجدداً مرمت شد و در هنگام احداث رواق دارالحجه، در طبقۀ زیرین صحن انقلاب اسلامی، بنای سقاخانه نیز محکم‌سازی شد. مساحت سقاخانه ۵/۵۷ متر مربع، ارتفاع آن ۴۴/۶ و شعاع گنبد ۳/۲ متر است و دارای پایه‌هایی مزین به سنگ مرمر کنده‌کاری‌شده و کاشی و نیز سقف گنبدی آراسته به خشت‌های مطلاست.
- ایوان جنوبی صحن انقلاب اسلامی (ایوان طلا)
اولین ایوان ساخته‌شده در صحن انقلاب اسلامی (عتیق)، ایوان جنوبی است. احداث بخش‌هایی از ضلع جنوبی صحن انقلاب اسلامی در زمان سلطان حسین بایقرای تیموری، توسط وزیر دانشمندش، امیرعلی‌شیر نوایی، در سال ۸۷۵ قمری آغاز شد و به‌دنبال آن، ایوان ضلع جنوبی (متصل به حرم مطهر) همراه با غرفه‌هایی در مجاورت ایوان بنا شد و به ایوان «امیرعلی‌شیر نوایی» معروف شد. درعین‌حال چون در محل صحن عتیق، قبل از احداث، مدارس دینی قرار داشت و امیرعلی نمی‌خواست اجباراً اقدام به تخریب آن‌ها کند، اتمام بنای صحن در زمان شاه‌عباس صفوی صورت گرفت و در واقع برای تکمیل صحن، از هنر معماری دوران صفوی، در ادامۀ همان معماری تیموری، استفاده شد. نام سلطان حسین بایقرا بر کتیبۀ سر در ایوان طلای صحن عتیق نقش بسته است و ازآنجاکه طلاکاری آن در عهد نادرشاه صورت گرفت، به «ایوان نادری» نیز معروف شده است. عرض ایوان جنوبی ۸۰/۷ و طول آن ۷۰/۱۴ و ارتفاع آن ۴۴/۲۱ متر است.
- ایوان شمالی صحن انقلاب اسلامی (ایوان عباسی)
این ایوان در سال ۱۰۲۱ قمری، با ۲۲ متر ارتفاع بنا شده است. عرض این ایوان ۲۰/۸ و طول آن ۸۰/۱۴ و ارتفاع آن ۵۰/۲۲ متر است. ازآنجاکه قسمت اعظم این ایوان در عهد شاه‌عباس دوم تزیین یافت، به «ایوان عباسی» معروف شد. بر فراز ایوان عباسی، مناره‌ای طلایی وجود دارد که اصل بنا و طلاکاری آن مربوط به دورۀ نادرشاه افشار است. آرامگاه عارف نامدار، مرحوم حاج شیخ حسنعلی اصفهانی، معروف به «نخودکی» متوفای ۱۳۲۱ شمسی، نیز در جنب این ایوان واقع است.
- ایوان غربی صحن انقلاب اسلامی (ایوان ساعت)
ایوان غربی صحن انقلاب اسلامی، به «ایوان ساعت» معروف است؛ زیرا ساعت بزرگ آستان قدس رضوی از قدیم در بالای این ایوان نصب بود. عرض این ایوان ۹۰/۶ و ارتفاع آن ۱۰/۲۴ متر است و در زمان شاه‌عباس صفوی ساخته شده است. در قدیم جنس برجِ ساعت حلبی بود؛ اما در سال ۱۳۳۵ شمسی برچیده شـد و جـای آن را برج کنونی گرفت.
- ایوان شرقی صحن انقلاب اسلامی (ایوان نقاره)
ایوان شرقی صحن انقلاب، به نام ایوان نقاره در عصر شاه‌عباس صفوی با ارتفاع ۲۶ متر و عرض ۸/۷ و طول ۲۰/۱۸ متر ساخته شد و پس از آن، ساختمان نقارهخانه بر بالای آن بنا شد. ساختمان نقاره که ابتدا از چوب و حلب بود، در سال ۱۳۴۰ شمسی برچیده شد و بنایی جدید، زیبا و مستحکم جایگزین آن شد.
برج نقارهخانه در دو طبقه، به طول ۸/۷ و ارتفاع ۹۷/۹ متر، نمایی زیبا و چشمگیر دارد که به کاشی‌های معرق و مقرنس‌های نفیس کاشی‌شده آرایش یافته است. طبقۀ پایین این بنا برای نگهداری طبل و کرنا [ابزار نقاره‌نوازی] و طبقۀ فوقانی برای استقرار نقاره‌چیان و انجام‌دادن مراسم نقاره‌نوازی استفاده می‌شود.
- صحن آزادی
.JPG)
این صحن در شرق حرم مطهر و در پایین پای مبارک حضرت، با ۴۳۳۵ متر مربع مساحت ساخته شد. در یک نگاه کلی، می‌توان صحن آزادی را بنای برجای‌مانده از دورۀ قاجاریه دانست؛ چراکه ساخت آن به‌دستور فتحعلی‌شاه و به مباشرت فرزندش علی‌نقی‌میرزا و با معماری حاج‌آقاجان، صاحب بازارچۀ معروف حاج‌آقاجان در مشهد، آغاز شد و در روزگار ناصرالدین‌شاه قاجار بنای آن به پایان رسید. در وسط صحن آزادی، همچون صحن انقلاب اسلامی، سقاخانه‌ای ساخته شد. در اواخر حکومت قاجار (سال ۱۲۷۱ شمسی) این سقاخانه چون به هنگام عرض سلام و ادای احترام از درب شرقی، بین زائران و ایوان طلا حائل می‌شد، تخریب شد و حوض آب بزرگ با باغچه‌هایی در اطراف آن ایجاد شد.
- ایوان جنوبی صحن آزادی (ایوان ساعت)
بر فراز ایوان جنوبی صحن آزادی، ساعتی بزرگ قرار دارد. این ساعت تا پیش از سال ۱۳۳۶ شمسی، روی ایوان غربی صحن انقلاب اسلامی نصب بود. آن‌طور که نقل شده، این ساعت در عهد ناصرالدین‌شاه قاجار در سال ۱۲۷۸ قمری، از منچستر انگلستان تهیه شده است. این ایوان با عرض ۳۰/۷ و طول ۳۰/۱۸ و ارتفاع ۲۰ متر از بناهای مجلل قدیمی آستان قدس رضوی است.
- ایوان غربی صحن آزادی (ایوان طلا)
یکی از چهار ایوان صحن آزادی، ایوان طلاست. این ایوان بیش از ۲۰ متر ارتفاع دارد و مسیر تشرف بانوان به درون حرم است. ازآنجاکه در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار این ایوان مرمت و خشت‌های زرین آن نصب شده، به «ایوان ناصری» نیز مشهور شده است. در این ایوان، چهار غرفه بنا شده که بدنۀ آن‌ها خشت‌های مُطلاست. کتیبه‌های زیبایی، حاوی آیاتی از قرآن و اشعاری به فارسی، این ایوان را مزین کرده است. در چهار ضلع صحن آزادی، مجموعاً ۵۶ حجره و غرفۀ فوقانی و تحتانی قرار دارد که از حجره‌ای در جنوب غربی صحن، دری به رواق شیخ بهایی رحمت الله علیه و مقبرۀ وی گشوده می‌شود.
- صحن جمهوری اسلامی
این صحن پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در سال ۱۳۶۸ شمسی، با ۷۲۹۲ متر مربع مساحت، در ضلع غربی حرم مطهر احداث شد. صحن جمهوری اسلامی به بست‌های شیخ طوسی و شیخ بهایی و نیز به رواق‌های دارالولایه، دارالهدایه، دارالرحمه و دارالقرآن مرتبط است. بنای صحن جمهوری اسلامی به پیروی از بناهای کهن حوزۀ حرم مطهر، به‌سبک معماری سنتی اسلامی ساخته شده است. بر فراز ایوان‌های شمالی و جنوبی دو منارۀ بسیار زیبا، آراسته به طلا و کاشی به ارتفاع ۳۰ متر افراشته شده است. ایوان شرقی این صحن که به طلا آراسته شده است، «باب الولایه» نام دارد و به رواق بزرگ دارالولایه متصل است. در کنار این ایوان پنجره‌ای از برنز نصب شده است که بسیاری از زائران، از پشت این پنجره به ساحت مقدس حضرت رضا علیه السلام عرض سلام و ادب می‌کنند.
- صحن قدس
این صحن در سال ۱۳۷۳ شمسی در قسمت جنوب حرم مطهر و مسجدجامع گوهرشاد، بین بست شیخ بهایی و قسمتی از جنوب غربی رواق امام‌خمینی رحمت الله علیه ساخته شد. صحن قدس با مساحتی بالغ بر ۲۵۳۰ متر مربع، ۶ ورودی و ۲۸ حجره در اطراف دارد. ایوان جنوبی صحن با ارتفاع ۱۶ متر مشابه ایوان مقصوره است و سقف ایوان به‌صورت طاسه‌سازی با کاشی و آجر تزیین شده است و دیوارۀ ایوان تماماً با کاشی معرق آراسته شده است. در وسط ایوان، محرابی زیبا وجود دارد که دور بالای آن، با کتیبه‌ای از کاشی و مزین به سورۀ مبارکۀ نور جلوه‌گری می‌کند. سقاخانه‌ای زیبا با نمای قبةالصخره از مجموعه بناهای بیت‌المقدس در وسط صحن، یاد و خاطرۀ فلسطین را در اذهان زنده می‌کند. این سقاخانه معادل یک‌هشتم بنای قبةالصخره مساحت دارد و قسمت گنبدی‌شکل آن، با طلا و دیگر قسمت‌های خارجی با کاشی معرق تزیین یافته است.
- صحن جامع رضوی
با توجه به افزایش جمعیت مشهد و رشد فزایندۀ زائران، به‌ویژه در ایام تابستان و مناسبت‌های خاص، برنامۀ ساخت این صحن با زیربنای ۱۱۷هزار و ۵۸۴ متر مربع در سال ۱۳۶۶ شمسی شروع و در سال ۱۳۸۱ شمسی به پایان رسید. این صحن با کاربری عبادی‌مذهبی، ۶ منارۀ رفیع و ۳ ایوان دارد.
ایوان جنوبی به نام «ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف» با دو مناره به ارتفاع ۷۰ متر و ایوان‌های غربی به نام «باب‌الهادی علیه السلام» و شرقی به نام «باب‌الکاظم علیه السلام»، هریک با دو مناره به ارتفاع ۵۷ متر، شکوه و عظمت خاصی به صحن بخشیده است. این صحن مجموعاً ۵۵ غرفه دارد و گنجایش ۷۰هزار نمازگزار را دارد و بزرگترین صحن ساخته‌شده در طرح توسعۀ حریم حرم مطهر است. صحن جامع رضوی در جنوب اماکن متبرکه واقع شده است و از طریق دو بست به خیابان‌های امام رضا علیه السلام و خسروی نو (شهید اندرزگو) ارتباط دارد.
- صحن غدیر
صحن غدیر با ۱۴هزار و ۴۵۳ متر مربع زیربنا در ضلع شمال غربی صحن جامع رضوی و جنوب غربی اماکن متبرکه قرار گرفته است. این صحن از ضلع شرقی به صحن جمهوری اسلامی، از شمال غربی به خیابان شیرازی و از غرب به مجتمع تجاری غدیر و مجموعۀ خدماتی (سرویس بهداشتی) منتهی می‌شود. صحن غدیر با کاربری عبادی‌مذهبی ساخته شده است و تمام کاشـی‌های آن مزیـن به نام حضرت علی علیه السلام است؛ همچنین خطبۀ غدیر در کتیبه‌های موجود در این صحن نقش بسته است. صحن غدیر از طریق صحن جامع رضوی، صحن جمهوری اسلامی، باغچۀ مرتفع غربی و خیابان شیرازی در دسترس است.
- صحن کوثر
این صحن با ۱۵هزار و ۶۴۸ متر مربع مساحت، در زاویۀ شمال شرقی صحن جامع رضوی جای گرفته و از ضلع غربی به موزۀ حرم مطهر و صحن آزادی مرتبط است. تمام کاشی‌های آن مزین به نام مبارک حضرت فاطمه سلام الله علیها است و در کتیبه‌های موجود در نمای آن، خطبۀ فدکیه نقش بسته است. صحن کوثر از طریق خیابان شهید نواب صفوی (پایین‌خیابان)، باغچۀ شرقی و صحن جامع رضوی در دسترس است.
.jpg)
- صحن امام‌حسن مجتبی علیه السلام
این صحن با زیربنای ۱۷هزار و ۹۸۰ متر مربع در ضلع شمال شرقی اماکن متبرکه قرار دارد و از ضلع شمال شرقی به ساختمان شمارۀ دو دانشگاه علوم اسلامی رضوی، از شرق به مجتمع اقامتی و بازارچۀ پیر پالان‌دوز، از جنوب شرقی به مقبرۀ پیر پالان‌دوز، از جنوب و جنوب غربی به ساختمان شمارۀ یک دانشگاه علوم اسلامی رضوی و ساختمان مهمانسرای حضرت و از شمال و شمال غربی به بنیاد پژوهش‌های اسلامی و ورودی طبرسی محدود است. صحن امام‌حسن مجتبی علیه السلام از طریق خیابان‌های طبرسی، شهید نواب صفوی و نیز ساختمان اداری دانشگاه علوم اسلامی رضوی در دسترس است. درعین‌حال دو دستگاه پله‌برقی، ارتباط این صحن را با پارکینگ شمارۀ سه برقرار می‌کند.
رواق‌های حرم مطهر
- رواق دارالحفاظ
این رواق به‌دستور بانو گوهرشاد، در اوایل قرن نهم هجری بنا شده است. رواق «دارالحفاظ» در قدیم، محل تجمع حافظان قرآن و مراسم خاص تلاوت کلام‌الله و خطبۀ مخصوص حفاظ آستان قدس رضوی بوده است؛ ازاین‌رو، به دارالحفاظ شهرت یافته است. این رواق ۷ صفه دارد و مشاهیر بزرگواری چون عبدالجواد ادیب نیشابوری و ملاهاشم خراسانی در این رواق مدفون‌اند.
- رواق دارالسیاده
این رواق در زمان بانو گوهرشاد، در جنوب غربی حرم مطهر بنا شد. نام‌گذاری آن به «دارالسیاده» از آن جهت است که از قدیم محل تجمع و تدریس علما، سادات و منسوبین به خاندان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بوده است. آینه‌کاری دیوار رواق و صفه‌ها و سقف، مربوط به سال ۱۳۰۰ قمری است و قبل از آن، بنا کاشی‌کاری بوده است. قبور مشاهیری چون محمدمهدی خــالصی، میرزااحــمد مدرس یزدی و آیت‌الله محمد کوهستانی در راهرو منتهی به این رواق واقع شده است.
- رواق دارالسلام
رواق «دارالسلام» ازجمله بناهایی است که اساس آن در زمان بانو گوهرشاد و به‌دستور او پی‌ریزی شده و در سال‌های ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۸ شمسی، پس از تعمیر و تزیین، به‌صورت کنونی درآمده است. قبور علمایی چون شیخ‌غلام‌حسین تبریزی (ترک)، سیدحسین خادمی اصفهانی، میرزا حبیب‌الله گلپایگانی و شهید هاشمی‌نژاد در این رواق قرار دارد.
.jpg)
- رواق حاتم‌خانی
در سال ۱۰۱۰ قمری، حاتم بیگ اردوبادی، از وزرای عصر صفویه، رواق «حاتم‌خانی» را در شرق حرم مطهر و پایین پای مبارک بنا کرد.
- رواق گنبد اللهوردیخان
این رواق را در سال ۱۰۲۱ قمری، در شمال شرقی حرم مطهر، اللهوردیخان، از رجال عهد صفویه، بنا کرد. در وسط صفۀ جنوبی رواق، سنگ لوح مرقدِ اللهوردیخان دیده می‌شود.
- رواق دارالضیافه
بنای این رواق مربوط به سال ۱۰۳۱ قمری است که مرحوم میرزا شفیع قزوینی، با هزینۀ یک تاجر قزوینی آن را احداث کرد. در این رواق، دو صفه ایجاد شده که در آن آیاتی از قرآن مجید روی کاشی‌های رنگارنگ نقش بسته است. قبور مشاهیری چون میرزا مهدی غروی اصفهانی و حاج ملاهاشم قزوینی در این رواق واقع است.
- رواق توحیدخانه
معروف است که این رواق را مفسر نامدار شیعه، ملامحسن فیض کاشانی رحمت الله علیه، در سال ۱۰۷۲ قمری بنا کرده و در آن آیات توحیدی قرآن کریم را تدریس و تفسیر می‌کرده است. در ضلع شمالی توحیدخانه، پنجرۀ فولادِ معروف نصب شده و ضریح مطهر از پشت این پنجره نمایان است. مدفن میرزا مهدی اصفهانی، سید جواد خامنه‌ای، پدر رهبر معظم انقلاب و سید عبدالله شیرازی در این رواق قرار دارد.
- رواق دارالفیض
رواق «دارالفیض» در پشت سر مبارک حضرت واقع شده و به روضۀ منوره متصل است. این بنا قبلاً به «مسجد ریاض» معروف بود و به «مسجد زنانه» هم شناخته می‌شد. اصل بنا مربوط به دورۀ صفویه است و به‌علت اتصال آن به رواق توحیدخانه، برخی مورخان بر این عقیده‌اند که ممکن است این بنا را مرحوم فیض کاشانی هم‌زمان با رواق توحیدخانه ساخته باشد.
- رواق دارالسعاده
رواق «دارالسعاده» از بناهای عصر قاجاریه است که در سال ۱۲۵۱ قمری ساخته شده و بانی آن الله یارخان آصف‌الدوله بوده است. محل دفن مشاهیری چون سید یونس اردبیلی، میرزا علی‌اکبر نوقانی و شیخ علی‌اکبر نهاوندی در این رواق است.
- رواق شیخ بهایی رحمت الله علیه
این رواق محل دفن شیخ محمدبهاءالدین عاملی، معروف به شیخ بهایی (متوفای ۱۰۳۱ق) است. به‌روایت تاریخ، این مکان، منزل و مَدرس شیخ بهایی بوده است که در سال ۱۳۶۴ قمری با مساحت حدود ۱۰۲ متر مربع به‌طرز باشکوهی تجدید بنا شد.
- رواق دارالسرور
از این رواق در قدیم، به‌صورت چند اتاق به‌عنوان آبدارخانه، آسایشگاه خدام و... استفاده می‌شد که در سال ۱۳۳۴ شمسی با مساحت ۱۰۰۰ متر مربع به‌صورت رواق درآمد. بزرگانی چون آیات عظام محمدتقی فلسفی، حسنعلی مروارید، فهری زنجانی و نیز سید ابوالحسن حافظیان در این رواق مدفون‌اند.
- رواق دارالشکر
این رواق از مجموع دو بنا، یکی رواق «پس پشت» مربوط به دورۀ صفویه و دیگری بنای «قرآن‌خانۀ» سابق که مربوط به عهد تیموریان بوده، تشکیل شده است. این دو مکان به مساحت ۷۳ متر مربع، در سال ۱۳۴۴ شمسی به‌صورت یک رواق درآمد و «دارالشکر» نامیده شد.
- رواق دارالشرف
این بنا درگذشته به «راهرو سقاخانه» معروف بوده است که به ایوان طلای صحن انقلاب متصل بود؛ اما در سال ۱۳۴۳ شمسی پس از تغییرات و تزییناتی، به‌صورت رواقی مستقل درآمد.
- رواق دارالعزه
این رواق در اختلاف سطحی به ارتفاع ۹۵ سانتی‌متر از کف دارالسلام قرار دارد و قبلاً کشیک‌خانۀ خدام بوده است که با تغییرات و تزییناتی، در سال ۱۳۴۳ شمسی به‌صورت رواق درآمد.
- رواق دارالذکر
رواق «دارالذکر» قبلاً مدرسۀ علمیۀ علی‌نقی‌میرزا بوده است که در سال ۱۳۴۳ شمسی بازسازی شد و تغییر کاربری یافت و با پوشش جدید سقف، به‌صورت رواقی جدید درآمد. حجره‌های فوقانی و تحتانی مدرسه در اطراف آن، فعلاً محل استقرار دفاتر مختلف است.
- رواق دارالزهد
.jpg)
رواق مجلل «دارالزهد» در جنوب شرقی روضۀ منوره واقع شده و به رواق باشکوه امام‌خمینی رحمت الله علیه متصل است. این رواق در سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۲ شمسی ساخته شده است. قبور مشاهیری چون علامه محمدتقی جعفری، سیدابوالحسن شیرازی و میرزا مهدی نوقانی در این رواق قرار دارد.
- رواق دارالعباده
تاریخ بنای این رواق به سال ۱۳۵۳ شمسی برمی‌گردد. این بنا همچون رواق شیخ بهایی و دارالزهد دوطبقه دارد و طبقۀ فوقانی آن تالار، اماکن متبرکۀ آستان قدس رضوی است.
- رواق دارالولایه
در سال ۱۳۶۸ شمسی، در غرب روضۀ منوره بنا شده است.
- رواق دارالهدایه
رواق «دارالهدایه» پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در سال ۱۳۷۱ شمسی ساخته شده است.
- رواق دارالرحمه
رواق «دارالرحمه» با تقلید از معماری شبستان‌های مسجد جامع گوهرشاد احداث و در سال ۱۳۷۱ شمسی افتتاح شد. این رواق در حال حاضر برای زائران غیرایرانی بوده و محل ارائۀ خدمات فرهنگی به این دسته از زائران است.
- رواق دارالاخلاص
این بنا در گذشته، مسجد کوچک و زیبایی به نام مسجد زنانۀ بالاسر بود که محراب آن هنوز باقی است. در توسعۀ سال ۱۳۷۳ شمسی، این مسجد به‌صورت رواقی به نام «دارالاخلاص» درآمد. این رواق با مساحت ۳۶ متر مربع کوچک‌ترین رواق در حرم مطهر است.
- رواق حضرت معصومه سلام الله علیها
در سال ۱۳۷۹ شمسی افتتاح شد و طبقۀ زیرین رواق دارالولایه به‌شمــار می‌رود. رواق حضرت معصومه سلام الله علیها، بعد از روضۀ منوره و ضریح مطهر، نزدیک‌ترین مکان به مرقد شریف حضرت است.
- رواق دارالحکمه
این رواق در ضلع شمال غربی صحن آزادی واقع شده است و در سال ۱۳۸۱ در دو طبقه افتتاح شد.
- رواق دارالکرامه
رواق «دارالکرامه» ۴۸۸ متر مربع مساحت و ۱۸۳۰ متر مربع زیربنا در سه‌ونیم طبقه دارد که زیرزمین، نیم‌طبقۀ اول و طبقۀ دوم به‌عنوان آسایشگاه خدام و طبقۀ همکف به‌عنوان رواق در نظر گرفته شده است. این رواق در آذرماه سال ۱۳۸۵ شمسی افتتاح شد.
- رواق دارالحجه
این رواق زیبا و باشکوه در زیر صحن انقلاب اسلامی واقع شده است. ساخت این رواق در اواخر سال ۱۳۷۸ شمسی آغاز و در ۱۳۸۷ (نیمۀ شعبان ۱۴۲۹ قمری) افتتاح شد.
- رواق امام‌خمینی رحمت الله علیه
این رواق، صحن سابق امام‌خمینی رحمت الله علیه، صحن موزه، است و در مجاورت مسجد جامع گوهرشاد قرار دارد و در پی افزایش روزافزون زائران و نیاز مبرم به ایجاد فضاهای سرپوشیده، به‌صورت رواق درآمده است.
- رواق شیخ طوسی
رواق «شیخ طوسی» در ضلع غربی حرم مطهر واقع شده است. ورودی این رواق در وسط بست شیخ طوسی قرار گرفته است.
- رواق شیخ حر عاملی
این رواق در ضلع شرقی حرم مطهر واقع شده است. ورودی این رواق در وســـط بســت شیخ حر عاملی قرار گرفته است.
این رواق در ضلع شرقی حرم مطهر و در کنار رواق شیخ حر عاملی قرار دارد. راه‌های دسترسی به این رواق، یکی در بســت شیخ حر عاملی و دیگری در حاشیۀ صحن آزادی قرار دارد. این رواق به بانوان گرامی اختصاص دارد.
.jpg)
- رواق دارالمرحمه
رواق «دارالمرحمه» در قسمت زیرین رواق امام‌خمینی رحمت الله علیه قرار دارد و در دی‌ماه سال ۱۳۹۲ افتتاح شد.
- رواق کوثر
این رواق در مجاورت صحن جامع رضوی و ضلع جنوبی صحن کوثر واقع شده است.
- رواق غدیر
رواق «غدیر» در قسمت شمال غربی صحن غدیر و ضلع جنوب غربی ورودی شیخ طوسی واقع شده است.
مشاهیر مدفون در حرم مطهر رضوی
- شیخ طبرسی
امین‌الاسلام طبرسی در ۵۴۸ قمری در سبزوار وفات کرد و پس از انتقال بدن مطهرش به مشهد، او را در گورستانی دفن کردند که بعدها به قتلگاه معروف شد. آرامگاه شیخ طبرسی، در حال حاضر، در ضلع شمال شرقی حرم مطهر و ابتدای خیابان طبرسی واقع است.
- شیخ محمد عارف عباسی؛ معروف به پیر پالان‌دوز (زنده در قرن ۱۰ق)
شیخ محمد عارف عباسی، مشهور به پیر پالان‌دوز، از عرفا و پیران سلسلۀ ذهبیه است. برخی، ساختمان آرامگاه پیر پالان‌دوز را کهن‌تر از زمانِ درگذشت او می‌دانند. آن‌ها معتقدند اصل این بنا در ۷۱۶ قمری در زمان سلطان‌محمود خدابنده پی‌ریزی شده است و آن محل، ابتدا مقبرۀ شیخ ابونصر سراج بوده و بعدها پیر پالان‌دوز در آن دفن شده است. مؤید این نظر، این است که قبر پیر پالان‌دوز در وسط بقعه قرار ندارد. در حال حاضر، آرامگاه پیر پالان‌دوز در ضلع شرقی حرم مطهر و در ابتدای خیابان نواب صفوی قرار گرفته است.
- شیخ بهایی (۹۵۳ تا ۱۰۳۰ق)
شیخ بهایی در آخرین سال‌های حیات خود، از منصب شیخ‌الاسلامی کناره گرفت و به سیروسلوک پرداخت؛ تا آنکه روز سه‌شنبه دوازدهم شوال ۱۰۳۰، در اصفهان دعوت حق را لبیک گفت و علامه مجلسی بر او نماز گذارد. بنا بر وصیتش، جنازه‌اش را به مشهد بردند و در جوار مرقد مطهر امام رضا علیه السلام در خانه‌ای دفن کردند که محل تدریس ایشان بود.
.jpg)
- شیخ حر عاملی (۱۰۳۳ تا ۱۱۰۴ق)
شیخ حر عاملی در ۴۰سالگی، به مشهد مقدس هجرت کرد و سرانجام، در شب بیست‌ویکم ماه رمضان ۱۱۰۴، در مشهد وفات کرد و پیکر مطهرش را در جوار امام رضا علیه السلام در یکی از رواق‌های شمال شرقی صحن عتیق (انقلاب اسلامی) دفن کردند.
- شیخ هاشم قزوینی (۱۲۷۰ تا ۱۳۳۹ش)
آیت‌الله حاج‌شیخ هاشم قزوینی در ۲۰ ربیع‌الثانی ۱۳۸۱، مصادف با ۲۲ مهر ۱۳۳۹، درگذشت و پیکر پاکش را در حرم مطهر، در راهروی رواق دارالضیافه، جنب کفشداری ۷ فعلی، دفن کردند.
- آیت‌الله میلانی(۱۳۱۳ تا ۱۳۹۵ق) (۱۳۵۴ش)
آیت‌الله سیدمحمدهادی میلانی، در آخر رجب ۱۳۹۵، هم‌زمان با ۱۷ مرداد۱۳۵۴ ، در مشهد مقدس درگذشت. او را در رواق توحیدخانه، واقع در پشت سرِ مبارک، به خاک سپردند.
- شیخ مجتبی قزوینی؛ (۱۳۱۸ تا ۱۳۸۶ق) (۱۳۴۶ش)
مرحوم شیخ، در روز ۲۲ذی‌حجۀ۱۳۸۶، مطابق با ۱۴فروردین۱۳۴۶، چشم از جهان فروبست و در ضلع غربیِ صحن عتیق (انقلاب اسلامی) به خاکش سپردند.
- علامه جعفری(۱۳۰۴ تا ۱۳۷۷ش)
علامه جعفری در ۲۵آبان۱۳۷۷ درگذشت و پیکر مطهرش را پس از انتقال به مشهد، در رواق دارالزهدِ حرم مطهر به خاک سپردند.
- علامه سیدجلال‌الدین آشتیانی(۱۳۰۴ تا ۱۳۸۴ش)
دفتر زندگیِ استاد علامه آشتیانی، روز سوم فروردین ۱۳۸۴ بسته شد و پیکر مطهرش را در ضلع جنوبیِ صحن آزادی، در حرم مطهر دفن کردند.
- حسنعلی نخودکی اصفهانی (۱۲۷۹ تا ۱۳۶۱ق)
حاج شیخ حسنعلی اصفهانی (مقدادی اصفهانی)، مشهور به نخودکی، در روز ۱۷ شعبان سال ۱۳۶۱ قمری، در ۸۲سالگی چشم از عالم ماده بست و جنازه‌اش در صحن انقلاب حرم مطهر امام‌رضا علیه السلام، کنار ایوان عباسی دفن شد. در حال حاضر، سنگ قبر ایشان در رواق دارالحجه قرار دارد.
- سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد (۱۳۱۱ تا ۱۳۶۰ش)
این بزرگوار در ۷ مهر ۱۳۶۰، به دست منافقان به شهادت رسید و یک روز بعد، در رواق دارالسلام حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد.
- آیت‌الله میرزاحسین فقیه سبزواری (۱۲۶۵ تا ۱۳۷۱ق)
.jpg)
آیت‌الله‌العظمی حاج‌میرزاحسین فقیه سبزواری، مشهور به فقیه سبزواری در باغ رضوان مدفون است.
- آیت‌الله سیدجواد خامنه‌ای (۱۳۱۳ تا ۱۴۰۶ق)
آیت‌الله سیدجواد خامنه‌ای در ۱۵ تیر۱۳۶۵ در مشهد مقدس دار فانی را وداع کرد. محل دفن ایشان رواق توحیدخانه (رواق پشت سر) است.
- آیت‌الله میرزاعلی فلسفی (۱۲۹۹ تا ۱۳۸۴ش)
ایشان در ۱۹ بهمن۱۳۸۴ به ملکوت اعلا پیوست. محل دفن ایشان، رواق دارالسرور است.
- شهید حجت‌الاسلام سیدرضا کامیاب (۱۳۲۹ تا ۱۳۶۰ش)
شهید بزرگوار روز ۸ مرداد سال ۱۳۶۰ در ساعت ۱۱ ظهر، در خیابان خواجه‌ربیع مشهد ترور شد و به شهادت رسید. محل دفن این شهید بزرگوار، در رواق دارالزهد حرم مطهر رضوی است.
- آیت‌الله سیدمحمدتقی مقدم (۱۳۰۲ تا ۱۳۹۲ش)
این عالم مجاهد، جلوی اتاق ۱۶۲ صحن آزادی مدفون است.
کتابخانه های حرم
- کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی
کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در ضلع شمالی بست شیخ طوسی واقع است. این کتابخانه یکی از بزرگترین کتابخانه‌های ایران و خاورمیانه می باشد که حاوی 57 باب کتابخانه، سالن همایش، سالن مطالعه و ... است.
- کتابخانه تخصصی اهل بیت علیهم السلام (گوهرشاد)
در بست شیخ بهایی و مقابل مسجد گوهرشاد، کتابخانه ای با نام کتابخانه تخصصی اهل بیت علیهم السلام (گوهرشاد سابق) دیده می شود. معماری این کتابخانه برگرفته از حمام گنجعلی خان کرمان است که سرسرای آن کمک زیادی به نورگیری طبیعی تالار مطالعه می کند.
در سال ۱۳۳۲ شمسی، سید سعید طباطبایی نایینی که از نیکوکاران و شیفتگان کتاب بود، این کتابخانه را تاسیس کرد و در همان سال با وقف پنج هزار جلد کتاب چاپی و خطی و وقف کردن یک سری املاک برای صرف درآمد آن ها در امور کتابخانه، تداوم حیات این کتابخانه را ضمانت کرد.
در حال حاضر کتابخانه تخصصی اهل بیت علیهم السلام دارای 3هزار و 925 نسخه خطی، 4 هزار نسخه چاپ‌سنگی، سربی و چاپی نفیس، افزون بر 100 هزار جلد کتاب چاپی و تعداد 35 عنوان نشریه، 647 نسخه پایان‌نامه و1544 لوح فشرده منابع دیداری شنیداری و بیش از 500 هزار منبع الکترونیکی می باشد که به صورت شبانه روزی فقط مخصوص آقایان دایر می باشد.
مهمانسرای امام رضا علیه السلام
مهمان سرای حضرت که در گذشته از آن به نام کارخانه زواری یاد می‌شده در کتب و وقف نامه‌های قدیمی نیز به نام‌های مهمان خانه زواری، آشپزخانه حضرتی، کارخانه زواری و کارخانه خادمی آمده است.
کارخانه خادمی و کارخانه زواری جدا از هم بود و غذای خدام و زوار در دو محل طبخ می‌شد.
سابقه تاریخی نشان می‌دهد که مهمان‌داری در آستان قدس رضوی از قرن نهم هجری معمول بوده ولی مدارک به‌دست‌آمده سابقه آن‌را از دوره صفویه می‌داند. مهمانسرای آستان قدس در دوران صفویه به شربت‌خانه موسوم بوده و موقوفاتی هم داشته است.
ساختمان مهمانسرای حضرت در ضلع شمالی بست شیخ حرعاملی واقع است. مهمان‌سرا دارای چهار طبقه شامل آشپزخانه، سالن پذیرایی، سالن پذیرایی خاص و اداره مهمان‌سرا است که به همه امکانات مورد نیاز برای طبخ غذا و پذیرایی از مهمانان امام رضا علیه السلام مجهز است.
زائرسرای امام رضا علیه السلام
از دیرباز موقوفات بسیاری جهت اسکان زوار امام رضا علیه السلام وجود دارد. این امر باعث شد که آستان قدس رضوی اقدام به تاسیس 2 زائر سرا در شهر مشهد کند.
- زائرسرای رضوی واقع در خیابان چمن مشهد
- زائرسرای رضوی واقع در شهرک طرق
بهشت ثامن
سه قبرستان ثامن الائمه علیه السلام، با نام بهشت ثامن در حرم امام رضا علیه السلام موجود است.
- بهشت ثامن 1
درب ورودی آن روبروی ایوان طلای صحن آزادی می باشد. قبور خدام، بخشی از شهدای دفاع مقدس و تعدادی از علما در این سرزمین مقدس مدفونند.
- بهشت ثامن 2
در صحن قدس واقع شده می باشد.
- بهشت ثامن 3
در سمت غربی صحن جمهوری اسلامی درب های بهشت ثامن 3 تابیه شده است. شماری از شهدای عاشورای حرم و شهدای منا از مدفونین این سرزمین نورانی هستند.
منابع
- در اين قطعه از بهشت : راهنماي زايران امام رضا سلام‌الله‌عليه، مشهد: آستان قدس رضوي، معاونت تبليغات، 1399.
- سایت دانشنامه مشهد
- سایت سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
- سایت موسسه موقوفه خدمات زائر رضوی
