رزق

به تمام نیازمندی‌هایی که برای ادامه حیات موجودات ضروری است «رزق» گفته می‌شود. از آنجا که خداوند خالق همه موجودات است و ادامه حیات هر موجودی، در واقع خلق مداوم و لحظه به لحظه اوست، روزی رسان موجودات نیز خداوند سبحان است. در روایات، عواملی برای زیاد شدن رزق و روزی یا کم شدن آن بیان شده است.

رزق در لغت

"رزق" در لغت به معنى عطا و بخشش مستمر است. و از آن تعبیر به روزی می­ شود و در اصطلاح به هر چیزى که مایه دوام حیات مخلوقات زنده است، رزق گویند. در واقع رزق موهبت و بخششی است از ناحیه خدای متعال به بندگانش بدون این که استحقاق آن را داشته باشند.

واژه "رازق" و "رزّاق" به معنای حقیقى کلمه، تنها بر خدای متعال اطلاق مى‌شود و اگر در غیر او بکار رود، جنبه مجازى دارد: «...وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ...»؛ (سوره بقره/۲۳۳) ... پدران موظفند زنانى را که فرزندانشان را شیر مى‌ دهند به طور شایسته روزى دهند و لباس بپوشانند.

اقسام رزق

از آنجا که به هر گونه بهره‌اى را که خداوند نصیب بندگان مى‌کند، اعم از مواد غذایى، مسکن، پوشاک و یا علم، عقل، فهم، ایمان و اخلاص رزق گفته مى‌شود، رزق تنها رزق مادی نیست بلکه شامل رزق معنوی نیز می ­شود.

قرآن درباره شهیدان مى‌گوید: «...بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یرْزَقُونَ»؛ ...آنها زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزى مى‌برند. (سوره آل عمران/۱۶۹)

روشن است که روزى شهیدان، آن هم در جهان برزخ، نعمت هاى مادى نیست بلکه همان مواهب معنوى است.

۱. رزق کریم:

• «فَالَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْالصَّالِحَاتِ لهَُم مَّغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کرِیم»؛ (سوره حج/۵۰) آنها که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، آمرزش و روزى پرارزشى براى آنهاست!

در این آیه نعمت های بهشت، رزق کریم نامیده شده است که مومنان خداترس و دارای عمل صالح و مردان و زنان پاکدامن به عنوان پاداش الهی از آن بهره­ مند خواهند شد.

همچنین رزق کریم از آن مواهب الهی است که جهادگران و مهاجران و انصار به آن نوید داده شده ­اند:

• «وَالَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ وَالَّذِینَ ءَاوَواْ وَّ نَصَرُواْ أُوْلَئک هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لهَُّم مَّغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کرِیمٌ»؛ (سوره انفال/۷۴) و آنها که ایمان آوردند و هجرت نمودند و در راه خدا جهاد کردند و آنها که پناه دادند و یارى نمودند، آنان مؤمنان حقیقى‌اند براى آنها، آمرزش (و رحمت خدا) و روزى شایسته‌اى است.

۲. رزق معلوم:

• «إِلَّا عِبَادَاللَّهِ الْمُخْلَصِینَ أُوْلَئک لهَُمْ رِزْقٌ مَّعْلُومٌ»؛ (سوره صافات/۴۰-۴۱) جز بندگان مخلص خدا (که از کیفرها برکنارند)! براى آنان [بندگان مخلص‌] روزى معین و ویژه‌اى است.

"رزق معلوم" یعنی خداوند در بهشت برای بندگان مخلَص خود، رزقی می ­دهد که غیر از رزقِ دیگر بهشتیان است و هیچ شباهتى بر رزق دیگران ندارد، اگرچه نام رزق ایشان و رزق دیگران یکى است به آن جهت که آنان جز به خداى تعالى به هیچ چیز دیگرى وابستگى ندارند، نه به زینت زندگى دنیا و نه به نعمت های آخرت، چرا که در دل ایشان غیر از خدا چیز دیگرى وجود ندارد.

۳. رزق حسن:

• «وَالَّذِینَ هَاجَرُواْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُواْ أَوْ مَاتُواْ لَیرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیرُْ الرَّازِقِین»؛ (سوره حج/۵۸) و کسانى که در راه خدا هجرت کردند، سپس کشته شدند یا به مرگ طبیعى از دنیا رفتند، خداوند به آنها روزى نیکویى مى‌دهد که او بهترین روزى‌دهندگان است!

در این آیه "رزق حسن" را پاداش همه مهاجران الهی قرار داده، خواه به مقام شهادت رسیده باشند خواه در این راه به مرگ طبیعی از دنیا رفته باشند.

"رزق حسن" اشاره به نعمت هایى است که وقتى چشم انسان به آن مى‌افتد، چنان مجذوب مى‌شود که نمى‌تواند دیده از آن برگیرد و به غیر آن نگاه کند و تنها خدا قدرت دارد که چنین روزى را به کسى دهد. همچنین در قرآن به مقام نبوت و به فایده ­های حلال درخت انگور، رزق حسن اطلاق شده است.

۴. رزق بی حساب:

تقوا عامل برخورداری از روزی بی­ حساب:

• «...وَ مَن یتَّقِ اللَّهَ یجَْعَل لَّهُ مخَْرَجًا وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لَایحَْتَسِبُ...»؛ (سوره طلاق/۲-۳) ...و هر کس تقواى الهى پیشه کند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى‌کند و او را از جایى که گمان ندارد روزى مى‌دهد...

۵. مشیت روزی رسانی الهی:

• «لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یشَاءُ وَ یقْدِرُ إِنَّهُ بِکلُ‌ِّ شىَ‌ْءٍ عَلِیم‌»؛ (سوره شوری/۱۲) کلیدهاى آسمانها و زمین از آن اوست روزى را براى هر کس بخواهد گسترش مى­دهد یا محدود مى‌سازد او به همه چیز داناست.

بر اساس بخش اخیر آیه «إِنَّهُ بِکلُ‌ِّ شىَ‌ْءٍ عَلِیم‌» توسعه و تنگی روزیِ بندگان از روی حکمت و علم الهی است. البته اراده خدا در زمینه وسعت و تنگى روزى، مشروط به شرائطى است که بر زندگى انسانها حکم ‌فرماست و تلاش و کوشش و اخلاص و فداکاری و به عکس سستى و تنبلى و بخل و آلودگى نیت، نقش تعیین کننده‌اى در آن دارد. به همین دلیل قرآن مجید کراراً انسان را در گرو سعى و کوشش و تلاش و فعالیت خود شمرده و بهره او را از زندگى به میزان سعى و تلاشش مى‌داند.

در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى‌خوانیم: «لاتَکسَلوا فى طَلَبِ مَعایشِکم فَإنّ آباءَنا کانوا یرکضُون فیها و یطلُبونَها»؛ در طلب روزى و نیازهاى زندگى تنبلى نکنید چرا که پدران و نیاکان ما به دنبال آن مى‌دویدند و آن را طلب مى‌کردند.

در آیه دیگری حکمت روزی رسانی خود را چنین بیان می کند:

• «وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْاْ فىِ الْأَرْضِ وَلَکن ینزَِّلُ بِقَدَرٍ مَّا یشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِیرُ بَصِیر»؛ (سوره شوری/۲۷) هرگاه خداوند روزى را براى بندگانش وسعت بخشد، در زمین طغیان و ستم مى‌کنند از این رو به مقدارى که مى‌خواهد (و مصلحت مى ‌داند) نازل مى ‌کند، که نسبت به بندگانش آگاه و بیناست!

روزی دهنده خداست: «وَ مَا مِن دَابَّةٍ فىِ الْأَرْضِ إِلَّا عَلىَ اللَّهِ رِزْقُهَا...»؛ (سوره هود/۶) هیچ جنبنده‌اى در زمین نیست مگر این که روزى او بر خداست! از این رو فرزندکشی را به خاطر ترس از تأمین مخارج آنان، حرام کرده است: «وَلَا تَقْتُلُواْ أَوْلَادَکمْ خَشْیةَ إِمْلَاقٍ نحَّْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیاکمُ‌ْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطًْا کبِیرًا»؛ (سوره اسراء/۳۱) و فرزندانتان را از ترس فقر، نکشید! ما آنها و شما را روزى مى‌دهیم مسلماً کشتن آنها گناه بزرگى است!

خدای متعال در استدلال بر عدم توانایی معبودانِ ساختگی مشرکان نسبت به روزی رساندن بر آنان چنین می­ فرماید:

• «وَ یعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا یمْلِک لَهُمْ رِزْقًا مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ شَیا وَلَا یسْتَطِیعُون»؛ (سوره نحل/۷۳) آنها غیر از خدا، موجوداتی را مى‌پرستند که هیچ رزقى را براى آنان از آسمانها و زمین در اختیار ندارند و توان این کار را نیز ندارند و مشرکان را که از پیش خود و بى اذن او، بخشى از رزق حلال را بر خود حرام کرده بودند، مورد ملامت و سرزنش قرار داده است.

• «قُلْ أَرَءَیتُم مَّا أَنزَلَ اللَّهُ لَکم مِّن رِّزْقٍ فَجَعَلْتُم مِّنْهُ حَرَامًا وَ حَلَالًا قُلْ ءَاللَّهُ أَذِنَ لَکمْ أَمْ عَلىَ اللَّهِ تَفْترَُونَ»؛ (سوره یونس/۵۹) بگو: آیا روزی هایى را که خداوند بر شما نازل کرده، دیده‌ اید که بعضى از آن را حلال و بعضى را حرام نموده‌ اید؟! بگو: آیا خداوند به شما اجازه داده یا بر خدا افترا مى­ بندید (و از پیش خود، حلال و حرام مى ‌کنید؟!)

ویژگیهای رزق بهشت

۱. با ارزشتر از تمام نعمتهای دنیایی:

• «وَلَا تَمُدَّنَّ عَینَیک إِلىَ‌ مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّنهُْمْ زَهْرَةَ الحَْیوةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنهَُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّک خَیرٌْ وَ أَبْقَى‌»؛ (سوره طه/۱۳۱) و هرگز چشمان خود را به نعمت هاى مادّى که به گروه‌هایى از آنان داده‌ایم، میفکن! این ها شکوفه‌هاى زندگى دنیاست تا آنان را در آن بیازماییم و روزى پروردگارت بهتر و پایدارتر است!

مقابله "رِزْقُ رَبِّک" با "زَهْرَةَ الحَْیوةِ الدُّنْیا" گویای آخرتی بودن آن است. در آیه دیگری رزق دنیا را در مقابل رزق آخرت متاعی بیش نمی­ داند.

• «اللَّهُ یبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یشَاءُ وَ یقْدِرُ وَ فَرِحُواْ بِالحَْیوةِ الدُّنْیا وَ مَا الحَْیوةُ الدُّنْیا فىِ الاَْخِرَةِ إِلَّا مَتَاع»؛‌(سوره رعد/۲۶) خدا روزى را براى هر کس بخواهد (و شایسته بداند) وسیع، براى هر کس بخواهد (و مصلحت بداند،) تنگ قرار مى‌دهد ولى آنها [کافران‌] به زندگى دنیا، شاد (و خوشحال) شدند در حالى که زندگى دنیا در برابر آخرت، متاع ناچیزى است!

۲. جاودانگی و پایان ناپذیری:

• «جَنَّاتِ عَدْنٍ مُّفَتَّحَةً لهَُّمُ الْأَبْوَاب‌...إِنَّ هَذَا لَرِزْقُنَا مَا لَهُ مِن نَّفَاد»؛(سوره ص/۵۰ و ۵۴) باغهاى جاویدان بهشتى که درهایش به روى آنان گشوده است... این روزى ما است که هرگز آن را پایانى نیست!

۳. بهره مندی تمام وقت بهشتیان از روزیهای بهشت:

• «...وَلهَُمْ رِزْقُهُمْ فِیهَا بُکرَةً وَ عَشِیا»؛(سوره مریم/۶۲) ...و هر صبح و شام، روزى آنان در بهشت مقرر است.

آمدن رزق در صبح و شام، کنایه از آمدنِ آن پشت سر هم و بدون انقطاع است‌.

منابع رزق

۱. آسمان:

• «هُوَ الَّذِى یرِیکمْ ءَایاتِهِ وَ ینزَِّلُ لَکم مِّنَ السَّمَاءِ رِزْقًا وَ مَا یتَذَکرُ إِلَّا مَن ینِیبُ»؛ (سوره غافر/۱۳) او کسى است که آیات خود را به شما نشان مى‌دهد و از آسمان براى شما روزى (باارزشى) مى‌فرستد تنها کسانى متذکر این حقایق مى‌شوند که بسوى خدا بازمى‌گردند.

منظور از این رزق آسمانى باران است که بوسیله آن گیاهان می روید که روزى بندگان است و علت این که باران را رزق نامیده، آن است که باران سبب روزى است‌.

۲. زمین:

• «قُلْ مَن یرْزُقُکم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ...»؛ (سوره یونس/۳۱) بگو: چه کسى شما را از آسمان و زمین روزى مى‌دهد؟...

روزی دادن از زمین به معنای این است که زمین محل رویشِ گیاهان و درختان و انواع متعدد مواد غذایی است.

عوامل جلب رزق و روزی

اولین عاملی که تأثیر آن در جلب روزی پیداست کار و تلاش و استفاده از زور بازو است. اما مهم‌ این است که بدانیم میزان تأثیرگذاری تلاش انسان در جلب روزی، چقدر است؟ واقعیت آن است که «انسان»، همه کاره جهان خلقت نیست و همه چیز به هوش و تلاش او بستگی ندارد و از میان عوامل و اسباب بی‌شماری که در نظام اسباب و مسببی جهان در کاراند، «هوش و تلاش» انسان جزیی از آن به شمار می‌رود.

در فرهنگ قرآن، قارون نماینده انسان متکبری است که مال و ثروت خود را، حاصل فکر و تلاش خود می‌داند و از کارگردان هستی غفلت می‌‌ورزد: «... قالَ إنّما اوتیتُهُ عَلی عِلمٍ عندی، أوَلَم یَعلَم أن اللهَ قَد أهلَک مِن قَبلِهِ مِن القُرونِ مَن هُوَ أشَدُّ مِنه قُوَّهً و أکثَرُ جَمعاً ولا یُسئَلُ عَن ذُنوبِهِم المجُرِمون» (سوره قصص/۷۸)؛ (قارون) گفت: این ثروت را بوسیله دانشی که نزد من است بدست آورده‌ام. آیا او نمی‌دانست که خداوند اقوام پیش از او را که نیرومندتر و ثروتمندتر از او بودند هلاک کرد؟ (و هنگامی که عذاب الهی فرارسد) مجرمان از گناهانشان سؤال نمی‌شوند.

حاصل آنکه، جلب رزق و روزی به عامل و شرایط زیادی وابسته است که فکر و اراده انسان جزئی از آنها است، به گفته شهریار:

اگر روزی به قدر عقل بودی تمام عاقلان بودند قارون

ولیکن رزق در میزانِ عدل است نه عاقل در شمار آرد نه مجنون

روایات نیز به همین نکته متذکر شده‌اند که هوش سرشار و قوت بازو «تمام علتِ» جلب روزی نیست: امام صادق علیه السلام: «اِنَّ اللهَ تَعالی وَسَّع اَرزاقَ الحُمقی لِیَعتَبِرَ العُقَلاءُ وَ یَعلَموا اَنَّ الدُّنیا لَیسَ یَنالُ ما فیها بِعَمَلٍ وَلا حیلهٍ»؛ خداوند روزی احمقها را وسعت بخشید تا عاقلان عبرت گیرند و بدانند که دست یافتن به دنیا، تنها با کار و تدبیر میسر نیست.

ارتباط ضمانت روزی با تلاش انسان:

تقدیر الهی بر دخالت کار و تلاش انسان در جلب روزی، تضمین روزی او به صورت مطلق و غیرمشروط نیست، بلکه به شرط تدبیر و تلاش است:

• امام علی علیه السلام: اطلُبوا الرِزقَ فَإنَّهُ مَضمونٌ لِطالِبِه؛ رزق را طلب کنید، چرا که برای طالب خود ضمانت شده است.

در دسته‌ای از روایات، ائمه دین حداقل کار و تلاش انسان را مشخص کرده‌اند:

• قٌلتٌ لِابی عبداللهِ علیه السّلام: أیُّ شیئٍ عَلَی الرجُلِ فی طَلَبِ الرزقِ؟ فقالَ: إذا فَتَحتَ بابَک و بَسَطتَ بساطَک فَقَد قَضَیتَ ما عَلَیک؛ (راوی گوید) از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: وظیفه بنده در طلب روزی چیست؟ امام علیه السلام پاسخ داد: «وقتی مغازه خود را گشودی و بساط خود را پهن کردی، وظیفه خود را به انجام رسانده‌ای.

از جمع‌بندی روایات مشخص می‌شود که وظیفه انسان برای جلب رزق و روزی، خود را در معرض روزی قرار دادن و «طلب» آن است. رزق و روزی، گمشده و یا گنجینه‌ای نیست که ما مکلف باشیم به هر قیمتی که شده آن را به چنگ آوریم و تصاحب کنیم بلکه مانند جویی روان است که هر کس باید ظرفی بدست گیرد و کنار جوی نشیند و به قدر رفع عطش خود از آن بهره گیرد. ما مکلّف به فراهم کردن «زمینه» روزی هستیم نه «بدست آوردن» آن.

روش کسب رزق:

در مورد طلب روزی، روایت است که مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: یا رسول الله صاحب عیالم و قرض و وام دارم و حالم سخت است. دعایی به من یاد دهید تا به وسیله آن طلب روزی کنم. از خداوند حضرت فرمودند: وضوی کاملی بگیر و دو رکعت نماز بخوان پس رکوع و سجود آن را تمام به جا آور و سپس بگو: یا ماجد یا واحد یا کریم الوجه إلیک بمحمد نبی الرحمه... .(ادامه این دعا در کتاب مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی موجود است).

در پایان اسبابی که باعث ازدیاد روزی و فقر و تنگی روزی می شود را بیان می کنیم:

عوامل زیاد شدن روزی:

دعا، دعا برای پدر و مادر سحرخیزی، دوری از فحشاء، جارو کردن ‌درب خانه، شستن ظرفها، صله ارحام، شستن دست پیش از غذا و بعد از غذا، روشن کردن چراغ پیش از غروب آفتاب، خوردن ریزه های طعام کنار سفره، شانه کردن موی، گرفتن ناخن و شارب روز جمعه، انگشتر عقیق و فیروزه و یاقوت در دست کردن، دعا برای مؤمن در خلوت، خواندن آیة الکرسی، سلام کردن، قل هو الله احد خواندن بعد از داخل شدن به خانه، خواندن سوره واقعه در شب پیش از خواب و... .

عوامل تنگی روزی:

انجام گناهان خصوصاً دروغگویی، اظهار فقر در حالی که فقیر نیست، خوابیدن بین مغرب و عشا و بعد از اذان صبح تا طلوع آفتاب، عاق والدین، شانه کردن موی در حال ایستاده، جاروب کردن خانه در شب، برطرف نکردن تار عنکبوت از خانه، ناشسته گذاشتن ظرفهای کثیف در منزل و... .

منابع

• کاظم احمدزاده، رزق، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: ۱۵ دی ماه ۱۳۹۲.
• رزق و روزی در قرآن، اندیشه قم.