جنگ های صدر اسلام
در فرهنگ قرآن، جنگ و جهاد به منظور اقامه حق و دفع باطل، بار ارزشی مثبتی دارد. جنگ های صدر اسلام شامل موارد مختلفی است؛ جنگ های زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) که خود شامل غزوات و سرایا است؛ و جنگ های زمان خلفای راشدین که بیشتر مربوط به مسئله ارتداد و فتوحات است.
محتویات
حکمت جنگهای پیامبر اسلام
ممکن است این سؤال به ذهن آید که: چرا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با این که «رحمة للعالمین» است با دشمنانش به جنگ پرداخت؟
پاسخ این است که: وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دعوت خود را مطرح کرد و مردم را به توحید و خداپرستی و اجتناب از شرک فراخواند، به طور طبیعی مردم به دو گروه تقسیم شدند: عده‌ای دعوتش را پذیرفتند و مسلمان شدند و عده‌ای دعوتش را رد کرده، در برابرش صف کشیدند و به عناد و دشمنی پرداختند.
وقتی هدف‌ها و راه‌ها از هم جدا شوند، امید بازگشت و رجوع از بین می‌رود و راه وحدت و هماهنگی بسته می‌شود. اسلام مکتبی زنده و جهانی است که اصلاح نظامات اجتماعی و اقتصادی دنیا را به شیوه خاصی دنبال می‌کند. اسلام مانند مکاتب دیگر در چارچوب جامعه و نژاد محصور نیست؛ بلکه برای عموم جهانیان است و مسلمانان به پیروی از تعالیم اسلام، وظیفه دارند در راه نجات توده‌های محروم و ستمدیده، استقرار صلح و عدالت و آشنا شدن مردم جهان با برنامه‌های زندگی بکوشند. مجاهدین اسلام در صدد آن نیستند که از راه جهاد، دست به کشورگشایی بزنند و یا حکومتی را سرنگون و حکومتی مثل آن یا بدتر از آن را ایجاد کنند؛ بلکه جهاد، تلاش بشر دوستانه و بی‌شائبه‌ای است که در راه خدا و تکامل انسان‌ها و نجات توده‌های ضعیف انجام می‌یابد تا فتنه‌ها زدوده و صلح عمومی برقرار شود: «وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَتَکونَ فِتْنَةٌ»[۱]؛ و با آنها پیکار کنید تا فتنه (بت پرستی و سلب آزادی از مردم) باقی نماند.
فطرت انسان حکم می‌کند که علف‌های هرزه و عضوهای فاسد اجتماع باید قطع شود تا زمینه برای نجات و سعادت توده‌های محروم فراهم آید. در آیین اسلام، جنگ به عنوان یک هدف مطرح نیست؛ بلکه «جهاد» برای جلوگیری از تجاوزها و ستمگری‌ها و نیز باز شدن راه برای سعادت انسان‌های شایسته، آخرین وسیله است. قرآن در این باره می‌فرماید: «وَلَوْلاَ دَفْعُ اللّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَّفَسَدَتِ الأَرْضُ...»[۲]؛ اگر خدا برخی از مردم را به وسیله برخی دیگر دفع نمی‌کرد، زمین تباه و فاسد می‌شد.
پس در بینش اسلامی، «جهاد» به منظور از بین بردن فساد و تباهی و محو مفسدان تشریع شده است؛ آنها که بر سر راه سعادت انسان‌های بی‌شماری نشسته و اجازه پیروی از حق را به آنها نمی‌دهند. همان گونه که جرّاح، عضو فاسد بدن را قطع می‌کند تا بیماری به سایر اعضا سرایت نکند، پیامبر نیز به دستور خدا مأموریت دارد تا با طاغوت‌هایی که بر سر راه دعوت اسلامی، مانع ایجاد کرده‌اند و نمی‌گذارند عقاید حقّه توحیدی گسترش یابد، مبارزه کند و زنجیر بردگی و بندگی را از دست و پای مردم بیشمار باز کند و آنها بتوانند راه خود را با آزادی عمل طی کنند.
نظر خاورشناسان درباره جنگهای پیامبر:
گوستاولوبون، دانشمند فرانسوی می‌گوید: پیشرفت سریع قرآن موجب شد تا مورخانی که با اسلام دشمنی می‌ورزند، این پیشرفت را معلول دو چیز بدانند: یکی، آزادی‌هایی که در این دین موجود است و دیگر زور شمشیر. ولی باید دانست که این نسبت‌های ناروا پایه و اساس صحیحی ندارد؛ زیرا هر کسی قرآن را بخواند به خوبی می‌بیند که همان سخت‌گیری‌هایی که در ادیان دیگر دیده شده، در این دین نیز موجود است و موضوع تعدد زوجات نیز برای ملت‌های مسلمانی که پیش از ظهور اسلام در میان آنها رایج بوده است، چیز تازه‌ای نبود تا موجب جلب نظر آنان به این دین و پذیرش آن شود. اما این که آزادی عمل در اسلام باعث جذب پیروان اسلام شده، دانشمند نامی؛ مسیو «بیل» چندین سال قبل از این به خوبی به آن پاسخ داده است. وی پس از این که ثابت کرده که آنچه پیغمبر اسلام بدان دستور داده و پیروان خود را پایبند کرده (مانند: روزه، جلوگیری از باده‌گساری و دیگر دستورهای اخلاقی)، به مراتب سخت‌تر از دستورهای عیسویان است. وی آن‌گاه چنین گفته است: با این حال، کمال اشتباه و نادانی است اگر کسی بپندارد که پیشرفت برق‌آسا و سریع اسلام در اطراف جهان، بدین جهت بوده که اسلام کارهای دشوار و رفتار نیک را از دوش پیروان خود برداشته و به آنها در انجام کارهای زشت، آزادی عمل داده است. مسیو «هوتینجر» فهرست کاملی از اخلاق کریمه و آداب پسندیده‌ای را که در دین اسلام موجود است، تدوین نموده است و صرف نظر از طرفداری از اسلام، به راستی این فهرست شامل آخرین دستورهایی است که می‌توان برای تهذیب اخلاق و جلوگیری از رفتارهای ناپسند یک انسان، تدوین کرد.
گوستاولوبون سپس می‌افزاید: خواننده محترم در فصل آینده، ضمن بحث کشورگشایی‌های عرب و علل پیشرفت آنها، بدین مطلب پی خواهد برد که زور شمشیر نیز موجب پیشرفت قرآن نگشت؛ زیرا رسم اعراب این بود که هر کجا را فتح می‌کردند، مردم آنجا را در دین خود آزاد می‌گذاردند و این که مردم مسیحی از دین خود دست برمی‌داشتند و به دین اسلام می‌گرویدند و زبان عرب را بر زبان مادری خود ترجیح می‌دادند، بدان جهت بود که مسیحیان عدل و دادی را که در عرب‌های فاتح می‌دیدند، مانند آن را از زمامداران پیشین خود ندیده بودند. سادگی و سهولتی که آنها در دین اسلام مشاهده می‌نمودند و نظیرش را در کیش قبلی سراغ نداشتند، باعث گرایش آنها به اسلام شد. تاریخ، این مطلب را ثابت کرده که ادیان به زور شمشیر پیشرفت نکرده‌اند. روزی که نصارا، اندلس را فتح کردند، عرب‌های آن سرزمین کشته شدند و آوارگی را بر ترک دین خود ترجیح دادند و به هیچ وجه زیر بار مذهب دیگری نرفتند.
باری، قرآن به وسیله شمشیر پیشرفت نکرده، بلکه تنها به وسیله دعوت و تبلیغ بود. همین تبلیغ بود که ملت‌های ترک و مغول با این که اعراب را مغلوب کرده بودند، اما آنان را مسلمان کرد. عرب فقط از هندوستان عبور کرد، اما چنان اسلام در آن گسترش یافت که هم اکنون بیش از پنجاه میلیون مسلمان در این مملکت وجود دارد. این در حالی است که انگلستان هنگامی که هند مستعمره آن بود، با وسایل بسیار مجهز و فرستادن کشیش به تبلیغ مذهب مسیح پرداخت؛ ولی روز به روز بر تعداد مسلمانان این سرزمین افزوده شد. همچنین در مملکت پهناور چین که عرب حتی به یک وجب از زمین آن حمله نبرد، پیشرفت قرآن کمتر از هندوستان نبود؛ ولی اسلام با چنان سرعتی در این سرزمین پیشرفت کرد که متجاوز از بیست میلیون مسلمان دارد.[۳]
جنگهای زمان رسول خدا
جنگ های زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خود شامل: غزوات و سرایا است. با این توضیح که در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، نبردهای مسلمانان به دو قسمت تقسیم می شد:
- جهادهایی که خود رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در آنها شرکت می کردند که به آنها غزوه می گفتند و تعداد آنها را ۲۶ یا ۲۷ عدد نوشته اند.
- جهادهایی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، خود شخصاً در آنها شرکت ننموده، بلکه یکی از اصحاب خود را فرمانده سپاه می کردند، که به آنها سریه می گویند و تعداد آنها به روایت سیره ابن اسحاق، ۳۵ سریه است.
غزوات رسول خدا (صلی الله علیه و آله):
| غزوه ودّان (غزوه ابوا) | |
| تاریخ وقوع | ماه صفر، سال دوم هجری |
| تعداد نفرات دو سپاه | ـــــ |
| هدف غزوه | اطلاع از وضعیت کاروان قریش |
| جبهه مقابل | نبردی رخ نداد |
| نتیجه غزوه | بستن پیمان دوستی با قبیله بنی ضمره |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | ــــــ |
| اتفاقات مهم | سعد بن عباده جانشین رسول خدا(ص) در مدینه بود. |
| غزوه بواط | |
| تاریخ وقوع | ربيع الاول، سال دوم هجرت |
| تعداد نفرات دو سپاه | دويست نفر |
| هدف غزوه | كاروانى از قريش |
| جبهه مقابل | نبردی رخ نداد |
| نتیجه غزوه | نتیجه ای نداشت |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | ــــ |
| اتفاقات مهم | جانشين رسول خدا در مدينه «سائب بن عثمان بن مظعون» يا «سعد بن معاذ» بود. |
| غزوه عشيره | |
| تاریخ وقوع | جمادى الاولى، سال دوم هجرت |
| تعداد نفرات دو سپاه | صد و پنجاه يا دويست نفر |
| هدف غزوه | كاروان قريش كه رهسپار شام بود |
| جبهه مقابل | نبردی رخ نداد |
| نتیجه غزوه | صلح با قبيله «بنى مدلج» |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | ــــ |
| اتفاقات مهم | دادن لقب ابوتراب به امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام). |
| غزوه بدرکبری | |
| تاریخ وقوع | ماه رمضان، سال سوم هجری |
| تعداد نفرات دو سپاه | مسلمانان 313 و مشرکان 950 نفر |
| هدف غزوه | جلوگیری از بازگشت کاروان قریشیان به سرپرستی ابوسفیان |
| جبهه مقابل | با مشرکان قریشی |
| نتیجه غزوه | پیروزی مسلمانان |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | نزول بخش عمده ای از سوره انفال |
| اتفاقات مهم | یاری فرشتگان به سپاه اسلام و کشته شدن بسیاری از سران مشرکان قریشی مانند: ابوجهل، امیة بن خلف، عتبة بن ربیعة و... . |
| غزوه كدر (قرقرة الکدر) | |
| تاریخ وقوع | ماه رمضان، دوم هجری |
| تعداد نفرات دو سپاه | دویست نفر |
| هدف غزوه | سرکوب جمعی از «بنی سلیم» و «غطفان» که بر ضد مسلمانان شوریده بودند |
| جبهه مقابل | نیردی رخ نداد |
| نتیجه غزوه | گرفتن غنیمت از دشمن |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | ـــــــ |
| اتفاقات مهم | پانصد شتر هم در این غزوه به دست مسلمانان افتاد که پس از اخراج خمس به هر مردی از اصحاب غزوه دو شتر رسید. |
| غزوه بنى قينقاع | |
| تاریخ وقوع | شوّال، سال دوّم |
| تعداد نفرات دو سپاه | ــــــــ |
| هدف غزوه | سرکوبی بنی قینقاع به دلیل عهد شکنی |
| جبهه مقابل | يهود بنى قينقاع |
| نتیجه غزوه | از مدينه اخراج شدند و به «أذرعات» شام رفتند و اموالشان پس از إخراج خمس بر مسلمانان قسمت شد. |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | نزول آيه 58 سوره انفال، آيه‌هاى 12-13 سوره آل عمران و آيات 51-56 سوره مائده. |
| اتفاقات مهم | اینان پس از واقعه بدر، از راه نافرمانى و حسد درآمدند و عهد و پيمان خود را نقض كردند. |
| غزوه سويق | |
| تاریخ وقوع | ذى الحجّه، سال دوّم |
| تعداد نفرات دو سپاه | دويست نفر مسلمان و دويست سوار از قريش |
| هدف غزوه | مقابله با ابوسفیان که برای انتقام بدر آمده بود |
| جبهه مقابل | ابوسفیان و مشرکان قریش |
| نتیجه غزوه | فرار ابوسفیان و سپاهیانش |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | ــــــــ |
| اتفاقات مهم | أبو سفيان و همراهان در حال گريختن، به منظور سبكبارى قسمتى از باروبنه خود را ريخته بودند، از جمله: مقدار زيادى «سويق». |
| غزوه غطفان یا غزوه ذى أمر | |
| تاریخ وقوع | محرّم، سال سوّم |
| تعداد نفرات دو سپاه | چهارصد و پنجاه نفر از مسلملنان |
| هدف غزوه | مقابله با جمعى از بنى ثعلبه و محارب که در ذى أمرّ فراهم گشته بودند تا در پيرامون مدينه دست به چپاول زنند. |
| جبهه مقابل | قبیله بنی غطفان |
| نتیجه غزوه | فرار یاغیان |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | آيه 11 سوره مائده |
| اتفاقات مهم | اسلام دعثور بن حارث که قصد ترور رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را داشت. |
| غزوه بحران | |
| تاریخ وقوع | ربيع الآخر، سال سوّم |
| تعداد نفرات دو سپاه | سيصد مرد از مسلمانان |
| هدف غزوه | مقابله با گروه بسيارى از بنى سليم که در ناحيه بحران برای حمله به مدینه جمع شده بودند |
| جبهه مقابل | قبیله بنی سلیم |
| نتیجه غزوه | فراز بنی سلیم و نبردی رخ نداد |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | ـــــــ |
| اتفاقات مهم | _________ |
| غزوه احد | |
| تاریخ وقوع | شوّال، سال سوّم |
| تعداد نفرات دو سپاه | از مسلمانان در اول هزار نفر، و در ميدان جنگ هفتصد نفر و از مشرکان سه هزار مرد جنگى |
| هدف غزوه | دفاع از شهر مدینه در برابر تهاجم قریشیان |
| جبهه مقابل | قریش |
| نتیجه غزوه | شکست مسلمانان و کشته شدن بیش از هفتاد نفر از صحابه |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | شصت آیه از سوره آل عمران |
| اتفاقات مهم | دفاع جانانه حضرت علی (ع) از رسول خدا (ص)، و نزول عبارت «لافتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار»، فرار بسیاری از صحابه و رها کردن رسول خدا(ص) در میدان جنگ، کشته شدن حمزه بن عبدالمطلب سیدالشهدا و مثله کردن بدن او توسط هند جگرخوار مادر معاویه و نافرمانی از دستورات رسول خدا(ص) توسط تیراندازان محافظ دهانه کوه احد. |
| غزوه حمراء الأسد | |
| تاریخ وقوع | شوّال، سال سوّم |
| تعداد نفرات دو سپاه | بازماندگان غزوه احد |
| هدف غزوه | برای دفاع در مقابل قریش که قصد بازگشت به مدینه و نابودی کامل اسلام را داشتند |
| جبهه مقابل | قریش |
| نتیجه غزوه | پشیمان شدن قریش و بازگشت آنها به مکه |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | برخی از آیات سوره آل عمران |
| اتفاقات مهم | ترفند زیبای رسول خدا(ص) در روشن کردن آتش های بسیار برای نشان دادن عظمت سپاه و فریب دادن قریش، ممانعت از یاری کسانی که در احد در میان راه بازگشتند. |
| غزوه بنى نضير | |
| تاریخ وقوع | ربيع الأوّل، سال چهارم |
| تعداد نفرات دو سپاه | ــــــــــ |
| هدف غزوه | مقابله با یهودیانی که تصمیم به ترور رسول خدا(ص) داشتند و عهد خود را با ایشان شکستند |
| جبهه مقابل | یهودیان بنی نضیر |
| نتیجه غزوه | اخراج ایشان از مدینه |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | سوره حشر |
| اتفاقات مهم | رسول خدا اموال يهوديان «بنى نضير» را بر مهاجرين قسمت كرد و با نظر انصار به ایشان به جز سهل بن حنیف و ابودجانه چيزى نداد. |
| غزوه ذات الرقاع | |
| تاریخ وقوع | جمادى الأولى، سال چهارم |
| تعداد نفرات دو سپاه | ـــــــــ |
| هدف غزوه | مقابله با قبيله «غطفان» كه سپاهيانى براى جنگ با مسلمين فراهم ساخته بودند |
| جبهه مقابل | قبیله بنی غطفان |
| نتیجه غزوه | نبردی رخ نداد |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | آيه هاى 101 تا 103 از سوره نساء |
| اتفاقات مهم | نماز خوف در اين غزوه مقرّر شد، جانشینی ابوذر غفارى در مدينه. |
| غزوه بدر الموعد | |
| تاریخ وقوع | شعبان، سال چهارم |
| تعداد نفرات دو سپاه | هزار و پانصد نفر از مسلمانان |
| هدف غزوه | وفا به عهدی که سال گذشته با ابوسفیان بر سر جنگ در این منطقه بسته بودند |
| جبهه مقابل | قریش |
| نتیجه غزوه | قریشیان و ابوسفیان حاضر به آمدن نشدند و عهد خود را شکستند |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | آيات 84-100 سوره نساء |
| اتفاقات مهم | مسلمانان مقدارى كالاى تجارتى به همراه آورده بودند كه در هشت روز اقامت در «بدر» به فروش رسيد |
| غزوه دومة الجندل | |
| تاریخ وقوع | ربيع الأوّل، سال پنجم |
| تعداد نفرات دو سپاه | هزار مرد مسلمان |
| هدف غزوه | تجمع گروهی عظيم در «دومة الجندل» که قصد حمله مدينه را داشتند |
| جبهه مقابل | ـــــــ |
| نتیجه غزوه | دشمن به طرف مغرب كوچيد و فرار کرد |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | ــــــــــ |
| اتفاقات مهم | به عقیده مسعودی نخستين جنگ با روميان بود. |
| غزوه خندق یا احزاب | |
| تاریخ وقوع | شوّال، سال پنجم |
| تعداد نفرات دو سپاه | از همه قبايل مشرکان ده هزار نفر به فرماندهی ابوسفیان و سپاهيان اسلامى سه هزار مرد جنگی |
| هدف غزوه | جمعى از يهوديان رهسپار مكّه شدند و قریش و چند قبیله دیگر را تحریک به حمله به مدینه کردند |
| جبهه مقابل | قريش، بنى سليم، بنى أسد بن خزيمة، غطفان و یهودیان بنی قریظه |
| نتیجه غزوه | مشرکان که قادر به عبور از خندق های کنده شده نبودند، پس از مدتی که شهر را محاصره کردند و به خاطر نفاقی که بین آنها و یهودیان بنی قریظه افتاد بدون کسب نتیجه ای بازگشتند |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | آيات 214 سوره بقره، 26- 27 سوره آل عمران، 62- 64 سوره نور و 9- 25 سوره أحزاب |
| اتفاقات مهم | سلمان فارسی پیشنهاد کندن خندق به مسلمانان داد، کشته شدن عمرو بن عبدود دلاور قریش به دست حضرت علی (علیه السلام) و جمله رسول خدا(ص) در این مورد «لضربة علىّ خير -أو أفضل- من عبادة الثقلين»، زخمی شدن سعد بن معاذ رییس قبیله اوس و شهادت او پس از آن. |
| غزوه بنى قريظه | |
| تاریخ وقوع | ذى‌قعده و ذى حجّه، سال پنجم |
| تعداد نفرات دو سپاه | سه هزار نفر از مسلمانان |
| هدف غزوه | خیانت بنی قریظه که هم پیمان مسلمانان بودند در غزوه خندق و حمله آنان از پشت سر به مسلمانان |
| جبهه مقابل | یهودیان بنی قریظه |
| نتیجه غزوه | پس از آن که یهودیان از محاصره به تنگ آمدند، سعد بن معاذ صحابی رسول خدا(ص) را به عنوان حکم برگزیدند و او حکم به اعدام مردان آنها و اخراج زنان و فرزندان آنها داد |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | آیات 26 و 27 سوره احزاب |
| اتفاقات مهم | لغزش أبولُبابه و داستان توبه او |
| غزوه بنى لحيان | |
| تاریخ وقوع | جمادى الأولى، سال ششم |
| تعداد نفرات دو سپاه | ـــــــــــــ |
| هدف غزوه | خونخواهى شهداى رجيع |
| جبهه مقابل | بنى لحيان |
| نتیجه غزوه | دشمن خبر يافته و به كوهها گريخته بود |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | ــــــــــــــ |
| اتفاقات مهم | ــــــــــــــــــــــــــــــ |
| غزوه ذى قرد | |
| تاریخ وقوع | جمادى الأولى، سال ششم |
| تعداد نفرات دو سپاه | ـــــــــ |
| هدف غزوه | مقابله با عيينة بن حصن که با سوارانى از غطفان بر شتران ماده شيرده رسول خدا(ص) غارت بردند و مردى از «بنى غفار» را كشتند |
| جبهه مقابل | بنی غطفان |
| نتیجه غزوه | فرار یاغیان و کشته شدن عده ای از دو طرف در درگیری های به وجود آمده |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | ـــــــــــــ |
| اتفاقات مهم | پسر ابوذر غفاری کشته شد و زنش را به اسارت بردند که سپس او را برگرداندند |
| غزوه بنى مصطلق | |
| تاریخ وقوع | شعبان، سال ششم |
| تعداد نفرات دو سپاه | ـــــــــــــــ |
| هدف غزوه | مقابله با قبیله بنی مصطلق که هر که را توانسته بود، برای مقابله با رسول خدا(ص) جمع کرده بود و قصد حمله به مدینه را داشت |
| جبهه مقابل | بنى المصطلق |
| نتیجه غزوه | متفرق شدن قبایل و به اسارت در آمدن مردان و رئیس قبیله بنی المصطلق که با ازدواج رسول خدا(ص) با دختر او همه آنها مسلمان شده و آزاد شدند |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | سوره منافقون |
| اتفاقات مهم | نزاع بین مهاجرین و انصار توسط هجاه بن مسعود غفارى مزدور «عمر بن خطّاب» با «سنان بن وبر جهنى» از انصار، آشکار شدن نفاق عبدالله بن ابی و تلاش های او برای برهم زدن رابطه انصار با رسول خدا(ص) و گزارش زید بن ارقم به رسول خدا(ص) در مورد او |
| غزوه حديبيه | |
| تاریخ وقوع | ذى‌قعده، سال ششم |
| تعداد نفرات دو سپاه | هزار ششصد یا چهارصد نفر |
| هدف غزوه | رسول خدا(ص) قصد حج داشتند ولی مکیان از ورود ایشان به مکه جلوگیری کردند |
| جبهه مقابل | قریش |
| نتیجه غزوه | بستن صلح حدیبیه با قریش |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | سوره فتح |
| اتفاقات مهم | بیعت دوباره انصار با رسول خدا که به بیعت رضوان یا بیعت شجره معروف شد بر سر دفاع از رسول خدا(ص) |
| غزوه خيبر | |
| تاریخ وقوع | محرّم، سال هفتم |
| تعداد نفرات دو سپاه | یک هزار و چهارصد |
| هدف غزوه | به دلیل تحریک ها، آزار و اذیت هایی که یهودیان علیه السلام انجام می دادند رسول خدا(ص) تصمیم گرفتند تا برای همیشه ریشه آنها را برکنند |
| جبهه مقابل | یهودیان خیبر |
| نتیجه غزوه | فتح خیبر و قلعه های آن |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | آیه 15 سوره فتح و آیه 94 سوره نساء |
| اتفاقات مهم | دلاوری های بیشمار امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام) و کندن در قلعه قموص و کشتن مرحب پهلوان یهودیان، ترور رسول خدا(ص) توسط پیرزن یهودی که ناکام ماند، تسلیم شدن اهالی فدک که به موجب آن فدک خالصه رسول خدا(ص) شد و ایشان آن را به حضرت زهرا(س) بخشید. |
| فتح مكه | |
| تاریخ وقوع | ماه رمضان، سال هشتم |
| تعداد نفرات دو سپاه | ده هزار مسلمان |
| هدف غزوه | شکستن یکی از مفاد صلح حدیبیه توسط قریشیان |
| جبهه مقابل | قریش |
| نتیجه غزوه | فتح مکه و تسلیم شدن قریشیان |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | آیات 1 تا 3 سوره نصر |
| اتفاقات مهم | اسلام آوردن ظاهری بسیاری از مشرکان مانند ابوسفیان، دادن امان نامه به تمام مردم مکه مگر چند نفر، شکستن بت های مکه و کعبه توسط رسول خدا(ص) و امام علی (ع). |
| غزوه حنين | |
| تاریخ وقوع | شوّال، سال هشتم |
| تعداد نفرات دو سپاه | دوازده هزار سپاهى از مسلمانان |
| هدف غزوه | تصمیم به حمله به رسول خدا(ص) توسط قبیله ثقیف و هوازن برای جلوگیری از نشر اسلام بعد از فتح مکه |
| جبهه مقابل | قبيله هوازن و ثقيف و نصر و جشم |
| نتیجه غزوه | شکست خوردن سپاه کفر و فرار آنها و به اسارت درآمدن خانواده و اموال ایشان |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | آیات 25 تا 28 سوره توبه |
| اتفاقات مهم | در ابتدا امر به دلیل هجوم ناگهانی هوازن مسلمانان ترسیده و فرار کرده و رسول خدا(ص) را تنها گذاشته و جز حضرت علی(علیه السلام) و عده ای از بنی هاشم سایرین فرار کردند و در ادامه بازگشتند، مسئله «مؤلفة قلوبهم» و بخشیدن مقدار قابل توجهی غنیمت در این غزوه رخ داد. به تصریح قرآن در این غزوه فرشتگان به سپاه اسلام کمک کردند. |
| غزوه طائف | |
| تاریخ وقوع | شوّال، سال هشتم |
| تعداد نفرات دو سپاه | دوازده هزار نفر مسلمان |
| هدف غزوه | پس از غلبه در نبرد حنین به و تسلیم شدن هوازن، رسول خدا(ص) به دنبال هم پیمانان آنها یعنی قبیله ثقیف به طرف طائف حرکت کردند |
| جبهه مقابل | قبیله ثقیف |
| نتیجه غزوه | به دلیل استحکامات قوی شهر طائف موفق به گشودن این شهر نشدند و با دادن تلفاتی که به دلیل تیراندازی بر سپاه اسلام وارد شده بود به مکه بازگشتند |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | ـــــــــــــــــ |
| اتفاقات مهم | ــــــــــــــــــــــ |
| غزوه تبوك | |
| تاریخ وقوع | رجب، سال نهم |
| تعداد نفرات دو سپاه | سی هزار مرد مسلمان |
| هدف غزوه | شایع شدن خبری مبنی بر این كه دولت روم سپاه عظيمى فراهم كرده و هرقل جيره يك سال سپاهيان خود را پرداخته و قبائل: «لخم» و «جذام» و «عامله» و «غسّان» را نيز آماده جنگ با مسلمانان ساخته |
| جبهه مقابل | رومیان و قبایل «لخم»، «جذام»، «عامله» و «غسّان» |
| نتیجه غزوه | به دلیل کذب بودن خبر، سپاهی در کار نبود و مسلمانان تنها به بستن پیمان نامه هایی با قبایل یاد شده بازشگتند |
| آیات نازل شده در مورد غزوه | بخش اعظمی از سوره توبه |
| اتفاقات مهم | نفاق بسیاری در این غزوه مشخص شد از جمله کسانی که با بهانه های غیر موجه به همراه سپاه نیامدند، تخریب مسجد ضرار، جانشینی حضرت علی (علیه السلام) در مدینه و بیان حدیث منزلت توسط رسول خدا(ص) در مورد حضرت علی(علیه السلام)، سوءقصد به جان رسول خدا(ص) در عقبه و برملا شدن نقشه منافقان توسط ایشان |
جنگهای زمان خلفای نخستین
در زمان خلفای نخستین سه نوع نبرد وجود دارد:
- جنگ های ردّه یا جنگ های ارتداد: پس از رحلت رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، عده ای ادعای نبوت کردند که از مهم ترین آنها می توان به اسود عنسی در یمن، طلیحه بن خويلد اسدى و ياران او از غطفان، عيينة بن حصن فزارى، مسیلمه کذاب در يمامه و سجاح دختر حارث تميمى كه بعدا با مسيلمه ازدواج كرد، اشاره نمود. به این مدعیان دروغین «متنبّیان» صدر اسلام می گویند. سخت ترین نبرد مسلمانان در جنگ های رده در یمامه صورت گرفت. در این نبرد تعداد هزار دویست مسلمان به شهادت رسیدند که هفتصد نفر آنها حافظ قرآن بودند.
- فتوحات: به نبردهایی گفته می شود که برای فتح سرزمین های جدید صورت می گرفت. مانند: جنگ قادسیه، جنگ یرموک و ... اشاره کرد. که مهم ترین آنها در زمان خیلفه دوم عمر بن خطاب رخ داد.
- جنگ هایی که بین مسلمانان صورت گرفت و تمام آنها در زمان امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب رخ داد و دلیل آنها این بود که بعضی مسلمانان نمی توانستند عدالت امیرالمؤمنین را تحمل کنند. این جنگ ها عبارت اند از: جنگ جمل، جنگ صفین و جنگ نهروان.
مهمترین جنگ‌ها در زمان خلفای نخستین:
| نام جنگ | تاریخ وقوع و نام خیلفه وقت | فرمانده جنگ | تعداد نفرات دو سپاه | هدف جنگ | جبهه مقابل | نتیجه جنگ | اتفاقات مهم |
| جنگ اجنادين | جمادى الاول، سال 13 هجری، ابوبکر بن ابی قحافه | خالد بن ولید | سپاهیان رو م نزدیک به چهل هزار نفر و مسلمانان پانزده هزار نفر | از بین بردن سپاه مسلمانان توسط سپاهیان روم در منطقه اجنادین | رومیان | شکست رومیان و پیروزی مسلمانان | این اولین نبرد بزرگ بین مسلمانان و رومیان بود، پس از پیروزی در این نبرد خبر فوت ابوبکر و خلافت عمر و برکناری خالد بن ولید از فرماندهی سپاه به شام رسید، این فتح مقدمه ای برای فتح شهر دمشق بود |
| مرج الصّفر | محرم، سال چهاردهم | ابوعبیده جراح | نزدیک چهارهزار رومی | کمک به شهر دمشق که نزدیک بود به محاصره مسلمانان درآید | رومیان | شکست رومیان | پس از این نبرد دمشق کاملاً به محاصره مسلمانان در آمد، به شهادت رسیدن خالد بن سعید، بعضی معتقدند که این نبرد بیست روز پس از نبرد اجنادین بوده است. |
| فتح دمشق | رجب، سال چهاردهم هجری، عمر بن خطاب | ابوعبیده جراح و خالد بن ولید | ــــــــــــــــــ | تصرف شهر دمشق | رومیان و شامیان | خالد بن ولید با اسقف اعظم دمشق صلح کرد این در حالی بود که ابوعبیده توانسته بود با اجبار وارد قسمتی از شهر شود | پس از فتح دمشق عده بسیاری از مردم آن شهر به شهر انطاکیه کوچ کردند |
| جنگ یرموک | رجب، سال پانزده هجری، عمر بن خطاب | ابوعبیدة بن جراح | چهل هزار مسلمان و دویست هزار رومی (به نظر سپاه رومیان اغراق می آید) | یکی از آخرین تلاش های رومیان برای از دست ندادن حکومت تحت سلطه خود در شامات به صورت یک سپاه متمرکز | رومیان و غسانیها از قبایل عرب متحد با رومیان | شکست سنگین رومیان و نابودی پادشاهی غسانی ها | در روز نبرد آنچنان نبرد سخت شد که زنان مسلمان همراه سپاه نیز جنگیدند، فرماندهی رومیان و غسانی ها را در این نبرد پادشاه غسانی ها جبلة بن ایهم به عهده داشت، پس از شکست رومیان هرقل امپراطور روم از انطاکیه به قسطنطنیه فرار کرد |
| فتح بیت المقدس | سال شانزده هجری، عمر بن خطاب | ابوعبیده جراح | ــــــــــــــــــــــ | فتح شهر بیت المقدس | رومیان و اهالی بیت المقدس | بنا به درخواست اهالی شهر صلحی مشروط براینکه خود شخص خلیفه به بیت المقدس بیاید و آن را امضا کند میان آنها و مسلمانان امضا شد | کسی که عمر را مجاب کرد تا به بیت المقدس برود و صلح را امضا کند ، امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب بود، برخی گویند این صلح در سال شانزده هجری و برخی گویند در سال هفده هجری امضا شد |
| جنگ یوم الجسر | شعبان یا رمضان، سال سیزده هجری، عمر بن خطاب | ابوعبید ثقفی (پدر مختار) فرمانده مسلمانان، بهمن جادویه فرمانده ایرانیان | ـــــــــــــــــــــــ | جلوگیری از نفوذ مسلمانان و اعراب به خاک ایران | ایرانیان | شکست مسلمانان و کشته شدن فرمانده آنان | در این نبرد مسلمانان برای اولین بار با سپاهی از فیل ها روبه رو شدند، نزدیک به چهار هزار مسلمان در این نبرد کشته شدند، این شکست موجب شد تا یک سال مسلمانان از رویارویی با ایرانیان اجتناب کنند |
| نبرد نخیله یا نبرد مهران | سال چهارده هجری | جریر بن عبدالله بجلی و مهران بن مهربنداد | دوازده هزار ایرانی | حمله مسلمانان به مناطق مرزی ایران و مقابله ایرانیان با آنها | ایرانیان | شکست ایرانیان و کشته شدن فرمانده آنها | پس از این پیروزی مسلمانان دو باره تصمیم به حمله به عراق و ایران گرفتند |
| جنگ قادسیه | سال 15 یا 16 هجری (بین مورخان اختلاف است)، عمر بن خطاب | سعد بن ابی وقاص و رستم فرخزاد | بین بیست تا سی هزار مسلمان، تعداد ایرانیان بین سه تا چهار برابر بوده است (بلاذری صد وبیست هزار نفر نوشته است) | جلوگیری از نفوذ اعراب به ایران و نابودی کامل آنها | ایرانیان | شکست ایرانیان و کشته شدن فرمانده آنها | این نبرد چهار روز به طول انجامید، در این نبرد غنایم بسیاری نصیب مسلمانان شد از جمله درفش کاویانی به دست مسلمانان افتاد که این به معنای زوال ساسانیان بود، پس از این نبرد شهر کوفه تأسیس شد. |
| نبرد جلولا | سال شانزده هجری، عمر بن خطاب | هاشم بن عتبة بن ابی وقاص (هاشم مرقال)، خرزاد برادر رستم | دوازده هزار مسلمان | پس گرفتن شهر مدائن توسط ایرانیان و جبران شکست های قبلی | ایرانیان | شکست ایرانیان | حجر بن عدی یکی از فرماندهان این نبرد بود |
| جنگ نهاوند | سال بیست هجری، عمر بن خطاب | نعمان بن مقرن و مردان شاه ذو الحاجب | شصت تا صد هزار ایرانی | جلوگیری از نفوذ اعراب به داخل ایران | ایران | شکست ایرانیان | به این فتح، فتح الفتوح می گویند، در ابتدا عمر بن خطاب می خواست که فرماندهی جنگ را خود برعهده گیرد که امیرالمؤمنین علیه السلام او را از این کار منصرف کردند، این جنگ چهار روز طول کشید و با وجود شهادت فرمانده مسلمانان، آنان به فرماندهیحذیفة بن یمان به پیروزی رسیدند، این آخرین حمله جدی ایرانیان بود. |
پانویس
منابع
- "تاريخ پيامبر اسلام"، محمد ابراهيم آيتى، دانشگاه تهران، ۱۳۷۸.
- "شيوه‌های كافران در مبارزه با پيامبر اسلام"، پایگاه مرکز و معارف قرآن، احمد جعفری، بازیابی: ۱۹ دی ماه ۱۳۹۱.
