تفسیر السمرقندی (کتاب)
 | |
| نویسنده | نصر بن محمد سمرقندى |
| موضوع | تفسیر اهل سنت |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۳ |
| تحقیق | عمر بن غرامة العمروی |
|
| |
«تفسیر السمرقندى» تألیف نصر بن محمد سمرقندى (م، ۳۹۵ ق) که به «بحر العلوم» نامگذارى شده است، تفسیر تمام قرآن و به زبان عربى است. «تفسیر بحرالعلوم» از تفاسیر مأثور به شمار مى‌رود و روش کلى مفسر، نقل احادیث از پیامبر صلى الله علیه و آله و صحابه و تابعین است.
محتویات
مؤلف
ابولیث نصر بن محمد بن ابراهیم سمرقندى مشهور به «امام الهدى» متولد بین ۳۰۱ تا ۳۱۰ قمری در سمرقند از کشور ازبکستان امروزی است. وى از فقیهان و مفسران مشهور قرن چهارم هجرى مى‌باشد و به وى لقب صوفى نیز داده‌اند.
سمرقندى در فروع تابع مذهب حنفى و در عقاید اشعرى است. علم فقه را نزد ابى هندوانى فرا گرفت و نزد محمد بن فضل بلخى تفسیر آموخت. از دیگر اساتید وى خلیل بن احمد بن اسماعیل (م، ۳۶۸ ه) و محمد بن حسین حدادى (م، ۳۸۸ ه) مى‌باشند.
از جمله آثار سمرقندی می توان، تنبیه الغافلین در موعظه و اخلاق، و خزانة الفقه (بر مذهب ابوحنیفه) را نام برد. وفات وى ۱۱ جمادى الثانى ۳۹۵ قمری است.
روش تفسیر
سمرقندى قبل از تفسیر، مقدمات عمده‌اى در علوم قرآن و مباحث آن ذکر نکرده و فقط به بیانى مختصر در تشویق به طلب تفسیر، روایاتى در فضیلت قرآن و تفسیر و شرایط آن و نهى از تفسیر به رأی و ادله آن اکتفا کرده است.
روش کلى وى نقل احادیث و مرویات از پیامبر صلى الله علیه و اله و صحابه و تابعین است. شروع تفسیر با ذکر اسامى سوره‌ها، مکان نزول، فضل و احکام آنها مى‌باشد، سپس به تفسیر آیات با نقل مأثورات و اقوال مفسرین و اهل لغت و ادب مى‌پردازد.
نکته قابل توجه در این تفسیر این است که بر خلاف تفسیر طبرى، روایات و استشهادات در اغلب موارد بدون ذکر سند آمده است، و علت حذف اکثر اسناد را در مقدمه «بستان العارفین» تسهیل امر و ایجاد منفعت بیشتر براى مراجعه کنندگان مى‌داند. البته در مقدمه تفسیر، طرق خود را ذکر مى‌نماید، در لابلاى تفسیر نیز آنجا که طریق او با آنچه در مقدمه ذکر کرده متفاوت باشد، آن را بازگو مى‌کند.
مؤلف به ذکر مجرد روایات و استشهادات تفسیرى بسنده کرده و جز اندک مواردى به ترجیح اقوال نمى‌پردازد. در موارد بسیار اندک متعرض اختلاف قرائتها مى‌شود، مانند آیه ۱۲۴ سوره بقره «لَا ینَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ».
مفسر در صورت امکان آیات قرآن کریم را با عنایت به دیگر آیات شرح و تفسیر مى‌کند. مانند آیه ۳۶ سوره آل عمران«وَإِنِّی أُعِیذُهَا بِک وَذُرِّیتَهَا مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ». و گاهى هم به مباحث لغوى و زبانى مى‌پردازد.
برخى روایات اسرائیلى در این تفسیر آمده است امّا در شیوه بیان، عدم اعتماد او به اسرائیلیات پیداست. البته اشاره‌اى به بیان ضعیف و نقد روایات نمى‌نماید. مانند آیه ۱۰۲ سوره بقره «وَمَا أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَکینِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ»، و در داستانها و حکایتهاى دیگر قرآنى.
تفسیر سمرقندى از ذکر مباحث نظرى نیز خالى نیست و در موارد بسیارى برخى پندارهاى سست پیرامون تناقض ظاهرى برخى آیات را طرح و به ردّ آن پرداخته است. مانند آیه ۲۹ سوره بقره««هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکمْ مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا ثُمَّ اسْتَوَىٰ إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ...».
در آیات الاحکام، به اختصار قناعت نموده، حکم فقهى را به اندازه مورد نیاز در تفسیر آیه و در اغلب موارد بدون استدلال و نقل اقوال دیگر مذاهب، بیان مى‌دارد.
سمرقندى گاهى نیز به اسباب نزول آیات به نقل از صحابه، تابعین و دیگر تفاسیر مى‌پردازد، مانند آیه ۳ و ۴ سوره مائده. مفسر با وجود رعایت اختصار، گاهى به بیان وقایع و قصص تاریخى نیز مبادرت مى‌نماید، مانند آیه ۱۴ سوره مائده«... فَأَغْرَینَا بَینَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ...»، شامل داستان پولس و نصارى و تقسیمات فرق مسیحیت. وى در شأن نزول آیه ۵۵ سوره مائده «إِنَّمَا وَلِیکمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ رَاکعُونَ»، صدقه دادن انگشتر نقره توسط حضرت على علیه السلام به فقیر را ذکر مى‌نماید و نیز در آیه ۶۱ سوره آل عمران (آیه مباهله) به همراه آوردن امام على، حضرت فاطمه و حسن و حسین (علیهم السلام) را توسط پیامبر اکرم جهت مباهله نقل مى‌نماید. اما ذیل آیه ۳۳ سوره احزاب«إِنَّمَا یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَیطَهِّرَکمْ تَطْهِیرًا»، از ذکر مصداق اهل بیت خوددارى مى‌نماید، ضمن اینکه «رجس» را به «اثم» (گناه) معنا مى‌کند و در«یطَهِّرَکمْ تَطْهِیرًا»، تطهیر را از اثم و ذبوب (گناه) دانسته است.
احادیث بسیارى در بیان مفاهیم آیات قرآن در این تفسیر آمده است و مؤلف نظریات تفسیرى صحابه و تابعین از جمله عبدالله بن عباس، عبدالله بن مسعود، ابى بن کعب، مجاهد، حسن بصرى و دیگران از اصحاب تفاسیر نقلى مانند مقاتل بن سلیمان، قتادة و تفاسیر لغویین مانند زجاج، فراء، ابن قتیبه دینوری و ابو عبیده معمر بن مثنى را نقل نموده است.
حاجى خلیفه در کشف الظنون مى‌نویسد: «بحرالعلوم کتابى مشهور، دقیق و مفید است و زین الدین قاسم بن قطلوبغاى حنفى احادیثش را تخریج کرده است.»
وضعیت کتاب
نسخه حاضر، در بیروت توسط دارالفکر در سال ۱۴۱۶ قمری به عنوان چاپ اول در ۳ مجلد به قطع وزیری با تحقیق و تعلیق عمر بن غرامة العمروی با شرح حال مختصری از مفسر و آثار او و مشخصات دو نسخه خطی آن چاپ شده است.
مقدمه مختصر مفسر نیز آغازگر تفسیر می‌باشد. فهرست محتویات هر جلد بر اساس سوره‌ها در انتهای آن موجود می‌باشد. دسته آیات با خطی درشت تر از توضیحات با شماره آنها کاملا مشخص شده و احادیث پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نیز با خطی متفاوت نمایانگر است.
منابع
- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، بهاءالدین خرمشاهی، ج ۱ ص۶۷۲.
- المفسرون حیاتهم و منهجهم، سید محمد علی ایازی، ص ۱۷۳.
- التفسیر و المفسرون، دکتر ذهبی، ج ۱ ص۲۲۴.
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
