حدیث

حدیث اصطلاحی در فرهنگ اسلامی و علوم دینی است که بیانگر سخنان نقل شده از زبان پیامبر(ص) و دیگر معصومین(ع) یا حاکی از رفتار و سلوک ایشان باشد.

معنای لغوی حدیث

واژگان. حدیث در لغت به معناى چیز تازه، ضد قدیم است. و به كلام و خبر نیز حدیث می گویند، خواه كم باشد خواه زیاد. و به تعریف جامع‌تر، هر سخنى است كه انسان از طریق شنیدن یا وحى، در خواب یا بیدارى، با آن مواجه شود.. سخن و كلام را از آن‌رو حدیث نامیده‌اند كه اجزاى آن به‌تدریج و پی‌درپى پدیدار می‌شوند. جمع حدیث، برخلاف قاعده، احادیث است ، زیرا مفرد احادیث، اُحدوثه است كه مترادف است با حدیث. واژه حدیث در قرآن 28 بار، 23 بار به صورت مفرد و 5 بار به صورت جمع آمده است. کاربرد واژه حدیث به صورت مفرد و جمع در قرآن برای اشاره به سرگذشت پیشینیان و در موارد متعددى به معناى مطلق كلام و خبر به كار رفته است

معنای اصطلاحی حدیث

معنای اصطلاحی حدیث برای اهل سنت و شیعه متفاوت است

معنای اصطلاحی حدیث نزد اهل سنت

حدیث در اصطلاح اهل‌سنّت عبارت است از آنچه به پیامبر اكرم نسبت داده شود.، از قول و فعل و تقریر و صفاتِ خَلقى و خُلقى و حتى حركات و سكنات آن حضرت در خواب و بیدارى. به سیره، فضائل و ویژگیهاى پیامبر اكرم در پیش از بعثت نیز حدیث اطلاق شده است عده‌اى حدیث را شامل قول، فعل و تقریرِ صحابه و تابعین و علما و صُلحا نیز دانسته‌اند.ظاهرا وجه نام گذاری حدیث از آن جهت است که در مقابل قرآن (که هر دو بیان احکام الهی است) قرار گرفته، زیرا بیشتر اهل سنت، قایل به قدم قرآن می‌باشند و از این رو، احکامی را که از شخص پیغمبر(ص) صادر شده است (حدیث) در مقابل قرآن (قدیم) نامیده‌اند.

معنای اصطلاحی حدیث نزد شیعه

حدیث در اصطلاح علماى شیعه عبارت است از كلامى كه قول، فعل یا تقریر معصوم را گزارش كند و اطلاق آن بر آنچه از غیر معصوم رسیده از باب مَجاز است .

ارتباط معنایی حدیث با دیگر اصطلاحات مرتبط

خبر

خبر در لغت به معنی مخبر به (یعنی چیزی که از آن اخبار شده) می باشد.ولی در اصطلاح این فن مرادف حدیث استعمال شده است »

سنت

در لغت به معنی طریقه یا طریقه پسندیده است و در اینجا مراد از سنت همان گفتار(قول) و کردار(فعل) معصوم یا عمل شخص دیگری است که در حضور وی انجام شود و آن جناب به زبان یا به سکوت خود، آن را امضا فرماید. قسمت اخیر در اصطلاح، «تقریر» معصوم نامیده می شود.تقریر امام از آن جهت حجت است که معصوم، عمل منکری را تقریر و امضا نمی کند، مگر به عنوان تقیه که برای امام جایز است، بنابر این، سنت در مقابل کتاب الله، به نفس فعل و تقریر، و به عبارت دیگر به آنچه طریقه معصوم و منتسب به اوست گفته می شود لذا پاره ای از کتب حدیثی مهم عامه، «سنن » نامیده شده، مانند: سنن نسایی، سنن ابن ماجه، سنن بیهقی، چنان که در فقه، بیشتر به معنی دوم (مستحب) آمده.

روایت

روایت را به معنی حدیث گفته اند.در مجمع البحرین فرموده است: روایت، خبری است که به طریق نقل به معصوم برسد.منتها روایت، در نقل شعر و قرائت قراء قرآن و مقالات ادب عربی بسیار اطلاق شده است.

اثر

اثر را در کتب لغت مرادف با حدیث و روایت و خبر بر شمرده اند، ولی بعضی اثر را به آنچه از صحابه نقل شود، اختصاص داده اند علامه قاسمی در قواعد التحدیث، اصطلاح مزبور را به محدثان خراسان نسبت می دهد.

اجزاء حدیث

متن حدیث

متن حدیث دراصطلاح عبارت است از الفاظ حدیث که معنا را افاده می‌کند

سند حدیث

به زنجیره راویان متن حدیث سند می گویند.

علوم مرتبط با حدیث

به دلیل اهمیت بالای حدیث برای مسلمانان علوم مختلفی ناظر به بررسی محتوایی و سندی احادیث پدید آمده است که تحت عنوان علوم حدیث دسته بندی می‌شوند. علوم مرتبط با حدیث عبارتند از:

1. درایه الحدیث که از آن به اصول الحدیث یا مصطلح الحدیث نیز یاد می شود.
2. علم رجال
3. فقه الحدیث

منابع حدیثی

در عصر نبوی علی علیه‌السلام و عده‌ای از صحابه احادیث پیامبر(ص) را می‌نوشتند. پس از رحلت پیامبر(ص) اوضاع کتابت حدیث در بین اهل سنت با شیعه تفاوت زیادی پیدا کرد. خلیفه اول و دوم و به دنبال آنها عثمان و تا زمان عمر بن عبدالعزیز سیاست رسمی حکومت مخالفت با نقل و کتابت و تدوین احادیث پیامبر(ص) بود تا جایی که تعداد زیادی از مکتوبات حدیثی را سوزاندند. عمر بن عبدالعزیز سیاست رسمی را تغییر داد و تدوین کتابهای روایی آغاز گشت اما منع تدوین حدیث آثار مخرب خود در اصالت منابع بعدی را به جای گذاشت.البته شیعیان از همان دوران رسول خدا و پس از ایشان در زمان ائمه معصومین(ع) تا غیبت صغری احادیث را می‌نوشتند. به مرور زمان در میان اهل سنت و شیعیان کتابهای حدیث و جوامع بزرگ روایی با ویژگی های خاص خود شکل گرفتند

منابع مهم روایی اهل سنت

مهمترین نگاشته های حدیثی اهل سنت 6 کتاب است که به صحاح سته معروف هستند. این 6 کتاب عبارتند از: صحیح بخاری, صحیح مسلم, سنن ابی داود, سنن ترمذی, سنن ابن ماجه, سنن نسائی.

سه کتاب مهم دیگر در میان اهل سنت که بعد از صحاح سته قرار می گیرند عبارتند از:موطأ مالک, مسند ابن حنبل , سنن دارمی.

منابع مهم روایی شیعه

اصول اربعمائه‌‌‌ اولین مجموعه های حدیثی در بین شیعیان بودند که برخی از آنها در حال حاضر موجود است. همچنین کتاب المحاسن تألیف احمد بن محمد بن خالد برقی و تحف العقول تألیف ابن شعبه حرانیاز اولین مجموعه های حدیثی شیعه به شمار می آید. و اما مهمترین جوامع حدیثی شیعه که بین سالهای 300 تا 450 هجری قمری تألیف شد و به کتب اربعه معروف است عبارتند از

1. الکافی اثر محمد بن یعقوب کلینی
2. من لا یحضره الفقیه اثر شیخ صدوق
3. تهذیب الاحکام اثر شیخ طوسی
4. الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار اثر شیخ طوسی

از جوامع مهم روایی متأخر شیعه می توان از این کتابها یاد نمود:

• وسائل الشیعه تالیف محمد بن حسن حر عاملی
• الوافی اثر فیض کاشانی
• بحارالانوار اثر علامه مجلسی

طبقه بندی احادیث

تا زمانی که هدف از نوشتن حديث، صرف ثبت و ضبط آن باشد، اهميتی ندارد که اين احاديث با چه منطقی ثبت شده باشند؛ اين ويژگی در باره نخستين اصول حديث که همين هدف را دنبال می کردند، کاملا وجود دارد. اما بزرگ شدن حجم نوشته های حديثی و تعدد چنين نوشته هايی به تدريج نگرانی هايی را از نظر دسترسی به احاديث ثبت شده ايجاد می کرد؛ اين نگرانی هم برای خود محدثان وجود داشت که لازم بود دائما با اين احاديث ممارست داشته باشند و هم برای عالمان ديگر به خصوص فقيهان و واعظان لطفی نداشت که نتوانند از ثمره کار محدثان برای اهداف خود بهره گيرند. اين بود که از اواسط سده 2ق، مسئله طبقه بندی احاديث و پيش بينی کردن روشی برای بازيابی آنها به موضوعی مهم در حيطه حديث مبدل شده بود.این تلاشها منجر به گونه های مختلف طبقه بندی احادیث شد

طبقه بندی موضوعی

در این روش طبقه بندی احادیث بر اساس موضوعات مطرح شده در آنها انجام می شود بیشتر جوامع بزرگ روایی بر چنین مبنایی طبقه بندی شده اند

طبقه بندی سندی

مسانيد که از سده 3ق تأليف آنها آغاز شده بود، نوشته هايی بودند که نه به ترتيب موضوعی، بلکه به ترتيب صحابيانی مرتب شده بودند که نخستين ناقل حديث از پيامبر (ص) شمرده می شدند.مرتب کردن احاديث يک کتاب بر اساس چهارده معصوم نيز شيوه ای نزديک به شيوه ياد شده است

ترتيب الفبايی مطلع

در طی سده های متمادی، شيوه ديگری برای بازيابی زمينه پيدايی طيفی از کتب شده است؛ در اين شيوه، مطلع متن حديث مبنای طبقه بندی بود و هدف ارائه احاديث با ترتيب الفبايی مطلع آنها بود.

تقسیمات حدیث

در علوم حدیث دسته بندی‌های متنوعی برای فهم بهتر سند یا متن روایات به کار می‌رود. این تقسیمات عبارتند از:

• تقسیم بر اساس تعداد راویان سند: خبر واحد، خبر مُسْتَفیض و خبر متواتر
• تقسیم بر اساس اعتبار سند: صحیح، حَسَن، موثوق، قوی، ضعیف و اقسام آن (مُدْرَج، مشترک، مُصَحَّف، مؤتلف و مختلف)
• تقسیم بر اساس اتصال یا قطع سند:مُسنَد،مُتَّصِل،مرفوع‌‌،موقوفمَقطوع،مُرْسَل،مُنْقَطِع,

مُعْضَل یا مشکل،مُضْمَر،مُعَلَّق،مُعَنْعَن،مُهْمَل

• تقسیم بر اساس متن: نَصّ و ظاهر،مُؤَوَّل مُطلَق و مُقَید، عام و خاص، مُجْمَل و مُبَین، مُکاتَب و مکاتِبه، مشهور، متروک، مطروح، حدیث قدسی، شاذ، مقلوب، متشابه
• تقسیم بر اساس عمل به روایت: حجت و لاحجت، مقبول، ناسخ و منسوخ

جعل حدیث

به موازات آنکه حدیث به عنوان منبعی برای فهم دین در قرن‌های اول و دوم هجری موقعیت خود را به دست آورد، سوءاستفاده از این موقعیت نیز آغاز شد و کسانی دست اندرکار جعل حدیث شدند.پدیده جعل حدیث در همان زمان پیامبر(ص)آغاز شد تا آنجا که پیامبر خود نسبت به این پدیده شوم واکنش نشان داد. در منابع حدیثی، چندین حدیث وجود دارد که در آن از زبان خود پیامبر(ص) مردم به نقل احادیث آن حضرت ترغیب گردیده، و از دروغ بستن بر ایشان برحذر داشته شده‌اند.

علی(ع) نیز در خطبه‌ای در واکنش نسبت به رواج «احادیث بدعت آمیز» یادآور شد که «در دست مردم (از احادیث پیامبر(ص) حق و باطل و راست و دروغ است» و سپس ناقلان حدیث پیامبر(ص) را ۴ گروه دانسته است: منافقانی که عامدانه بر پیامبر(ص) دروغ می‌بندند، کسانی که سخنی از پیامبر(ص) شنیده‌اند، اما آن را به درستی حفظ نکرده و دچار وهم شده‌اند، کسانی که امر و نهیی از پیامبر(ص) شنیده‌اند، ولی ناسخ آن را از آن حضرت درنیافته‌اند، و چهارم کسانی که با امانت حدیث آن حضرت را حفظ نموده و به دیگران انتقال داده‌اند.

عالمان حدیث برای حل این دو مشکل از دو علم رجال و درایه بهره می‌برند و به این وسیله حدیث سره از ناسره را بازمی‌شناسند.

پدیده نقل به معنا

پدیدۀ نقل به معنا که یک حقیقت تأیید شده در تاریخ حدیث است یعنی برخی از راویان حدیث ــ به ویژه در دورۀ متقدم حدیث، پیش از تدوین آثار حدیثی ــ در مواردی شنیده‌های خود از معصوم را در قالب معانی حفظ می‌کردند و به هنگام انتقال در قالب الفاظی بیان می‌کردند که انتخاب واژگان و ترکیب نحوی آن مربوط به خود ایشان بود، البته با این تأکید که راوی مطمئن بود مطلب را به درستی منتقل می‌کند.

کمتر می‌توان در باب واحد، احادیثی را منقول از راویان موازی بازجست که در آنها الفاظ عیناً با یکدیگر انطباق داشته باشند و می‌توان بر این پایه مدعی شد که نسبت نقل به معنا در مقایسه با نقل عین الفاظ، نسبتی قابل توجه است.

جستارهای وابسته

• روایة الحدیث
• درایة الحدیث
• خبر متواتر
• خبر واحد
• حدیث صحیح
• حدیث موثق
• حدیث حسن
• حدیث ضعیف
• کتب اربعه
• صحاح سته
• تحمل حدیث

منابع

• قرآن کریم.

• خطیب بغدادی، الکفایة فی علم الروایة، به کوشش ابو عبدالله سورتی و ابراهیم حمدی مدنی، مدینه، المکتبة العلمیه.

• خطیب بغدادی، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.

• ابوالفرج اصفهانی،مقاتل الطالبیین، نجف، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م.

• ابوعبید قاسم بن سلام، الناسخ و المنسوخ، به کوشش برتن، کیمبریج، ۱۹۸۷م.

• ابوعبید قاسم بن سلام، غریب الحدیث، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۴-۱۳۸۷ق.

• خطیب بغدادی، الجامع لاخلاق الراوی و آداب السامع، به کوشش محمود طحان، ریاض، ۱۴۰۳ق.

• ذهبی، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۳۸۲ق /۱۹۶۳م.

• طوسی، العدة فی اصول الفقه، به کوشش محمدرضا انصاری، قم، ۱۳۷۶ش.

• طوسی، الفهرست، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.

• «الفقه الاکبر (۱)»، ضمن «شرح الفقه الاکبر»، منسوب به ابو منصور ماتریدی، الرسائل السبعة فی العقائد، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۰ق /۱۹۸۰م.

• ابن رجب، عبدالرحمان، «الاستخراج لاحکام الخراج»، ضمن موسوعة الخراج، بیروت،‌دار المعرفه.

• ابن کثیر، «اختصار علوم الحدیث»، همراه الباعث الحثیث، به کوشش احمد محمد شاکر، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.

• ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، ۱۴۰۱ق.

• ابن نجیم، زین الدین، البحر الرائق، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، ۱۴۱۸ق.

• ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۹ق / ۱۹۵۹م.

• ابن ابی حاتم، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق /۱۹۵۲م بب.

• ابن ابی حاتم، المراسیل، به کوشش شکرالله قوجانی، بیروت، ۱۳۹۷ق.

• ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، تقدمة المعرفة لکتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۴ق /۱۹۵۲م.

• ابن ابی عاصم، احمد، الزهد، به کوشش عبدالعلی عبدالحمید حامد، قاهره، ۱۴۰۸ق.

• ابن اثیر، مبارک، جامع الاصول، به کوشش محمد حامد فقی، قاهره، ۱۳۷۰ق /۱۹۵۰م.

• ابن ادریس، محمد، السرائر، قم، ۱۴۱۰-۱۴۱۱ق.

• ابن بابویه، «مشیخة الفقیه»، همراه ج۴ من لایحضره الفقیه (هم).

• ابن بابویه، التوحید، به کوشش هاشم حسینی تهرانی، تهران، ۱۳۸۷ق /۱۹۶۷م.

• ابن بابویه، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۲ش.

• ابن بابویه، علل الشرائع، نجف، ۱۳۸۵ق /۱۹۶۶م.

• ابن بابویه، عیون اخبار الرضا(ع)، نجف، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م.

• ابن بابویه، محمد، الامالی، قم، ۱۴۱۷ق.

• ابن بابویه، معانی الاخبار، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ش.

• ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۴ق.

• ابن بلبان، علی، الاحسان فی تقریب صحیح ابنحبان، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۸ق / ۱۹۸۸م.

• ابن تیمیه، احمد، احادیث القصاص، به کوشش احمد عبدالله باجور، قاهره، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.

• ابن تیمیه، کتب و رسائل و فتاوی، به کوشش عبدالرحمان محمدقاسم نجدی، بیروت، مکتبة ابنتیمیه.

• ابن جماعه، محمد، المنهل الروی، به کوشش محیی الدین عبدالرحمان رمضان، دمشق، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م.

• ابن جوزی، الموضوعات، به کوشش عبدالرحمان محمد عثمان، مدینه، ۱۳۸۶ق.

• ابن جوزی، تلبیس ابلیس، به کوشش سید جمیلی، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.

• ابن جوزی، صفة الصفوة، به کوشش محمود فاخوری و محمد رواس قلعه جی، بیروت، ۱۳۹۹ق/ ۱۹۷۹م.

• ابن جوزی، عبدالرحمان، آفة اصحاب الحدیث، به کوشش علی حسینی میلانی، تهران، ۱۳۹۸ق.

• ابن حبان، کتاب المجروحین، به کوشش محمود ابراهیم زاید، حلب، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۷۶م.

• ابن حبان، محمد، صحیح، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۱۴ق.

• ابن حبان، مشاهیر علماء الامصار، به کوشش م. فلایش هامر، قاهره، ۱۳۷۹ق /۱۹۵۹م.

• ابن حجر عسقلانی، «الکاف الشاف»، در حاشیۀ الکشاف زمخشری، قاهره، ۱۳۶۶ق/ ۱۹۴۷م.

• ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.

• ابن حجر عسقلانی، القول المسدد، قاهره، ۱۴۰۱ق.

• ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۵ق.

• ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت، ۱۳۷۹ق.

• ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق.

• ابن حزم، جوامع السیرة، به کوشش احسان عباس و ناصرالدین اسد، قاهره، دارالمعارف.

• ابن حزم، علی، الاحکام، قاهره، ۱۴۰۴ق.

• ابن خلاد رامهرمزی، حسن، المحدث الفاصل، به کوشش محمد عجاج خطیب، بیروت، ۱۴۰۴ق.

• ابن خیر، محمد، فهرسة، به کوشش ف. کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.

• ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت،‌دار صادر.

• ابن شاهین، عمر، ناسخ الحدیث و منسوخه، به کوشش سمیر زهیری، زرقاء، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.

• ابن شعبه، حسن، تحف العقول، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۷۶ق.

• ابن شهرآشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق /۱۹۶۱م.

• ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، قم، چاپخانۀ علمیه.

• ابن صلاح، عثمان، علوم الحدیث ]مقدمة[، به کوشش صلاح عویضه، بیروت، ۱۴۱۶ق.

• ابن عبدالبر، التمهید، به کوشش مصطفی بن احمد علوی و محمد عبدالکبیر بکری، رباط، ۱۳۸۷ق.

• ابن عبدالبر، جامع بیان العلم و فضله، بیروت، ۱۳۹۸ق.

• ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۴۱۲ق.

• ابن عبدربه، احمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.

• ابن عدی، عبدالله، الکامل، به کوشش یحیی مختار غزاوی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.

• ابن عربی، محیی الدین، الفتوحات المکیة، بولاق، ۱۲۹۳ق.

• ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت/ دمشق، ۱۴۱۵ق/ ۱۹۹۵م.

• ابن غضائری، احمد، الرجال، به کوشش محمدرضا جلالی، قم، ۱۴۲۲ق.

• ابن فهد حلی، احمد، عـدة الداعی، قـم، ۱۴۰۷ق.

• ابن فورک، محمد، مشکل الحدیث و بیانه، به کوشش موسی محمدعلی، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.

• ابن قبـه، محمد، بخشهـایی از «نقـض الاشهـاد»، ضمن کمال الدین ابنبابویه، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.

• ابن قتیبه، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.

• ابن قتیبه، عبدالله، تأویل مختلف الحدیث، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.

• ابن قیسرانی، محمد، تذکرة الموضوعات، قاهره، ۱۳۲۳ق.

• ابن ماجه، محمد، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.

• ابن مجاهد، احمد، السبعة، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۷۲م.

• ابن مدینی، علی، العلل، به کوشش محمد مصطفی اعظمی، بیروت، ۱۹۸۰م.

• ابن مهران، احمد، المبسوط، به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، ۱۴۰۷ق /۱۹۸۶م.

• ابن ندیم، الفهرست.

• ابن نقطه، محمد، التقیید، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۳-۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳-۱۹۸۴م.

• ابن همام، محمد، فتح القدیر، قاهره، ۱۳۱۹ق.

• ابو ریه، شیخ المضیرة ابوهریرة، قاهره، دارالمعارف.

• ابو ریه، محمود، اضواء علی السنة المحمدیة، قاهره، ۱۹۹۴م.

• ابواحمد عسکری، حسن، اخبار المصحفین، به کوشش صبحی بدری سامرایی، بیروت، ۱۴۰۶ق.

• ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، التبصرة، به کوشش محمدحسن هیتو، دمشق، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.

• ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله، الامثال، به کوشش عبدالعلی عبدالحمید، بمبئی، ۱۴۰۲ق.

• ابو الفرج اصفهانی، علی، الاغانی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م بب.

• ابوالقاسم کوفی، علی، الاستغاثة فی بدع الثلاثة، نجف، ۱۳۶۸ق.

• ابوداوود سجستانی، سلیمان، سنن، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۳۶۹ق.

• ابوداوود سجستانی، مسائل احمد، قاهره، ۱۳۵۳ق/۱۹۳۴م.

• ابوزرعۀ دمشقی، عبدالرحمان، تاریخ، به کوشش شکرالله قوجانی، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.

• ابوزهو، محمد، الحدیث و المحدثون، ریاض، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.

• ابوشهبه، دفاع عن السنة، قاهره، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵م.

• ابوشهبه، محمد، الاسرائیلیات و الموضوعات، مکتبة السنة، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.

• ابوطالب هارونی، یحیی، الامالی (تیسیر المطالب)، تحریر جعفر بن احمد بن عبدالسلام، به کوشش یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵م.

• ابوعبید قاسم بن سلام، الاموال، به کوشش عبدالامیر علی مهنا، بیروت، ۱۹۸۸م.

• ابولیث سمرقندی، نصر، تفسیر، به کوشش عبدالرحیم احمد زقه، بغداد، ۱۴۰۵-۱۴۰۶ق/۱۹۸۵-۱۹۸۶م.

• ابوموسی مدینی، محمد، طوال الاخبار، نسخۀ خطی موجود در ظاهریۀ دمشق، شم ۷۹۸‘ ۳ (عام).

• ابو نعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۱ق /۱۹۳۲م.

• ابو نعیم اصفهانی، ذکر اخبار اصبهان، به کوشش ددرینگ، لیدن، ۱۹۳۴م.

• ابوهلال عسکری، حسن، الفروق اللغویة، به کوشش محمد ابراهیم سلیم، قاهره، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.

• ابویوسف، الرد علی سیر الاوزاعی، به کوشش ابوالوفا افغانی، قاهره، ۱۳۵۷ق.

• ابویوسف، یعقوب، الآثار، به کوشش ابوالوفا افغانی، قاهره، ۱۳۵۵ق.

• احمد بن حنبل، العلل و معرفة الرجال، به کوشش وصی الله عباس، بیروت، ۱۴۰۸ق / ۱۹۸۸م.

• احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۱۳۱۳ق.

• احمد بن عیسی، الامالی (رأب الصدع)، تدوین محمد بن منصور، به کوشش علی بن اسماعیل صنعانی، بیروت، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۹۰م.

• اخباری، محمد، البرهان فی التکلیف و البیان، بغداد، ۱۳۴۱ق.

• اربلی، علی، کشف الغمة، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.

• اردبیلی، محمد، جامع الرواة، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.

• اسحاق بن راهویه، مسند، به کوشش عبدالغفور بن عبدالحق بلوشی، مدینه، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.

• اسعد، طارق اسعد، علم اسباب ورود الحدیث، بیروت، ۱۴۲۲ق/۲۰۰۱م.

• اصفهانی، مهدی، ابواب الهدی، به کوشش حسین مفید، تهران، ۱۳۸۷ش.

• اصفهانی، مهدی، رسائل شناخت قرآن، به کوشش حسین مفید، تهران، ۱۳۸۸ش.

• آقابزرگ، الذریعة.

• الاختصاص، منسوب به مفید، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۱۳ق.

• الاصول الستة عشر، قم، ۱۴۰۵ق.

• الایضاح، منتسب به فضل بن شاذان، بـه کـوشش جلال الدین محدث ارمـوی، تهران، ۱۳۴۷ش.

• البانی، محمد ناصرالدین، ضعیف سنن الترمذی، به کوشش زهیر شاویش، ریاض، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.

• التفسیر، منسوب به امام حسن عسکری(ع)، به کوشش مدرسۀ امام مهدی(ع)، قم، ۱۴۰۹ق.

• امین استرابادی، محمد، الفوائد المدنیة، به کوشش رحمت الله رحمتی، قم، ۱۴۲۴ق.

• امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، ۱۳۸۷ق.

• انصاری، زکریا، الحدود الانیقة، به کوشش مازن مبارک، بیروت، ۱۴۱۱ق.

• بـاعونی، محمد، جـواهر لمطالب فی مناقب علی بن ابی طالب(ع)، به کوشش محمدباقر محمودی، قم، ۱۴۱۵ق.

• بخاری، صحیح، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.

• بخاری، محمد، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ق / ۱۹۷۸م.

• برقی، احمد، المحاسن، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۳۱ش.

• بروجردی، محمد حسین و دیگران، جامع احادیث الشیعة، قم، ۱۳۹۹ق.

• بزار، احمد، المسند، به کوشش محفوظ الرحمان زین الله، بیروت/ مدینه، ۱۴۰۹ق.

• بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش رضوان محمد رضوان، بیروت، ۱۳۹۸ق / ۱۹۷۸م.

• بهاءالدین، محمد، المستشرقون و الحدیث النبوی، عمان، ۱۴۲۰ق/ ۱۹۹۹م.

• بیهقی، احمد، المدخل الی السنن الکبری، به کوشش محمد ضیاءالرحمان اعظمی، کویت، ۱۴۰۴ق.

• بیهقی، السنن الکبری، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، مکه، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م.

• بیهقی، معرفة السنن و الآثار، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، قاهره، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۱م.

• بیهقی، مناقب الشافعی، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۱۹۷۰م.

• پاکتچی، «ویژگیهای رده بندی موضوعیبحار الانوار و فرایند شکل گیری آن»، یادنامۀ مجلسی، به کوشش مهریزی و ربانی، تهران، ۱۳۷۹ش، ج۱.

• پاکتچی، احمد، طرح تحقیق اسناد نهج البلاغه، مقالات نهمین کنگرۀ بین المللی نهج البلاغه، شم ۲۳.

• پاکتچی، مکاتب فقه امامی ایران پس از شیخ طوسی تا پای گیری مکتب حله، تهران، ۱۳۸۵ش.

• ترمذی، محمد، سنن، به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، قاهره، ۱۳۵۷ق / ۱۹۳۸م بب.

• تفتازانی، مسعود، المطول، استانبول، ۱۳۳۰ق.

• جاحظ، عمرو، البیان و التبیین، به کوشش فوزی عطوی، بیروت، ۱۹۶۸م.

• جورقانی، حسین، الاباطیل و المناکیر، به کوشش فریوایی، ریاض، ۱۴۲۲ق/ ۲۰۰۲م.

• جوزجانی، ابراهیم، احوال الرجال، به کوشش صبحی بدری سامرایی، بیروت، ۱۴۰۵ق.

• حاجی خلیفه، کشف.

• حازمی، محمد، «شروط الائمة الخمسة»، همراه شروط الائمة الستة ابنقیسرانی، به کوشش طاهر سعود، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.

• حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.

• حاکم نیشابوری، معرفة علوم الحدیث، به کوشش معظم حسین، مدینه، ۱۳۹۷ق /۱۹۷۷م.

• حسین بن عبدالصمد عاملی، وصول الاخیار الی اصول الاخبار، قم، ۱۴۰۱ق.

• حسینی اشکوری، احمد، مؤلفات الزیدیة، قم، ۱۴۱۳ق.

• حسینی خطیب، عبدالزهراء، مصادر نهج البلاغة و اسانیده، بیروت، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م.

• حصنی دمشقی، ابوبکر، دفع الشبه عن الرسول(ص)، قاهره، ۱۴۱۸ق.

• حمیری، عبدالله، قرب الاسناد، به کوشش مؤسسۀ آل البیت(ع)، قم، ۱۴۱۳ق.

• خاقانی، علی، رجال الخاقانی، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، قم، ۱۴۰۴ق.

• خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.

• خطیب بغدادی، تقیید العلم، به کوشش یوسف عش، قاهره، ۱۹۷۴م.

• خلیلی، خلیل، الارشاد، به کوشش محمد سعید عمر ادریس، ریاض، ۱۴۰۹ق.

• خوارزمی، محمد، جامع مسانید ابی حنیفة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.

• خویی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهة (تقریرات)، به قلم محمدعلی توحید تبریزی، قم، ۱۳۷۷ش.

• دارمی، عبدالله، سنن، به کوشش فواز احمد زمرلی و خالد سبع علمی، بیروت، ۱۴۰۷ق.

• دهخدا، امثال و حکم، تهران، ۱۳۵۲ش.

• دیلمی، شیرویه، الفردوس الاخبار بمأثورالخطاب، به کوشش سعید بسیونی زغلول، بیروت، ۱۹۸۶م.

• ذهبی، «تلخیص المستدرک»، همراه المستدرک حاکم نیشابوری، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.

• ذهبی، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۸ق / ۱۹۶۸م.

• ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م.

• ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.

• ذهبی، محمدحسین، الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث، قاهره، مکتبة وهبه.

• رافعی، عبدالکریم، التدوین فی اخبار قزوین، حیدرآباد دکن، ۱۹۸۵م.

• زیلعی، عبدالله، تخریج الاحادیث و الآثار، به کوشش عبدالله بن عبدالرحمان سعد، ریاض، ۱۴۱۴ق.

• سبط ابنعجمی، ابـراهیم، الکشف الحثیث، بـه کوشش صبحی سامرایی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.

• سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.

• سخاوی، المقاصد الحسنة، به کوشش عبدالله محمد صدیق، بیروت، ۱۳۹۹ق/ ۱۹۷۹م.

• سخاوی، محمد، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش فرانتس روزنتال، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.

• سعد بن عبدالله اشعری، المقالات و الفرق، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ش.

• سعدی، بوستان، به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران، ۱۳۸۴ش.

• سلفی، احمد، معجم السفر، به کوشش عبدالله عمر بارودی، مکه، المکتبة التجاریه.

• سلمی، محمد، طبقات الصوفیة، به کوشش یوهانس پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.

• سمعانی، عبدالکریم، ادب الاملاء و الاستملاء، به کوشش ماکس وایسوایلر، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.

• سنایی، دیوان، به کوشش مدرس رضوی، تهران، ۱۳۴۱ش.

• سهمی، حمزه، تاریخ جرجان، به کوشش محمد عبدالمعید خان، بیروت، ۱۴۰۷ق /۱۹۸۷م.

• سید مرتضی، علی، تنزیه الانبیاء، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.

• سیوطی، الاتقان، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.

• سیوطی، الاقتراح، به کوشش محمود سلیمان یاقوت، طنطا، ۱۴۲۶ق/ ۲۰۰۶م.

• سیوطی، الدیباج، به کوشش ابواسحاق حوینی، الخبر، ۱۴۱۶ق/ ۱۹۹۶م.

• سیوطی، اللآلی المصنوعة، بیروت، دارالمعرفه.

• سیوطی، تدریب الراوی، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، قاهره، ۱۳۸۵ق / ۱۹۶۶م.

• شافعی، الرسالة، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۵۸ق / ۱۹۳۹م.

• شافعی، محمد، اختلاف الحدیث، به کوشش محمد احمد عبدالعزیز، بیروت، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م.

• شاکر، احمد محمد، الکتاب و السنة یجب ان یکونا مصدر القوانین، قاهره، ۱۳۶۳ق.

• شریعتی، تشیع علوی و تشیع صفوی، تهران، ۱۳۵۶ش.

• شریعتی، علی، با مخاطبهای آشنا، تهران، ۱۳۵۶ش.

• شهید ثانی، الرعایة، به کوشش عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، ۱۴۰۸ق.

• شهید ثانی، زین الدین، «رسالة فی میراث الزوجة»، رسائل، تهران، ۱۳۱۳ق.

• شوشتری، بهج الصباغة، به کوشش احمد پاکتچی، تهران، ۱۴۰۱ق.

• شوشتری، محمدتقی، الاخبار الدخیلة، تهران، ۱۴۰۱ق.

• شوکانی، محمد، نیل الاوطار، بیروت، ۱۹۷۳م.

• شیبانی، محمد، الآثار، به کوشش ابوالوفا افغانی، بیروت، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.

• صالح، صبحی، علوم الحدیث و مصطلحه، دمشق، ۱۹۸۶م.

• صالحی شامی، محمد، سبل الهدی و الرشاد، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م.

• صحیفة الرضا(ع)، به روایت ابوالقاسم طائی، به کوشش مدرسۀ امام مهدی(ع)، قم، ۱۴۰۸ق.

• صدر، حسن، نهایة الدرایة، به کوشش ماجد غرباوی، قم، ۱۴۱۳ق.

• صفار، محمد، بصائر الدرجات، تهران، ۱۴۰۴ق.

• صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.

• طبرانی، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی بن عبدالمجید سلفی، موصل، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۳م.

• طبرانی، سلیمان، المعجم الاوسط، به کوشش طارق بن عوض الله و عبدالمحسن بن ابراهیم حسینی، قاهره، ۱۴۱۵ق.

• طبرسی، احمد، الاحتجاج، به کوشش محمدباقر موسوی خرسان، نجف، ۱۳۸۶ق /۱۹۶۶م.

• طبری، تاریخ.

• طبری، تفسیر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۵ق.

• طحاوی، احمد، شرح معانی الآثار، به کوشش نجار و جاد الحق، بیروت، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م.

• شیخ طوسی، رجال، به کوشش محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.

• شیخ طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۶۴ش.

• عبدالله بن احمد، مسائل احمد، به کوشش زهیر شاویش، بیروت، ۱۴۰۸ق / ۱۹۸۸م.

• عجلونی، اسماعیل، کشف الخفاء، به کوشش احمد قلاش، بیروت، ۱۴۰۵ق.

• عراقی، عبدالرحیم، الفیة العراقی، به کوشش غریاطی، ریاض، ۱۴۱۸ق.

• عراقی، عبدالرحیم، تخریج احادیث احیاء علوم الدین، به کوشش اشرف بن عبدالمقصود، ریاض، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.

• عراقی، عبدالرحیم، شرح التبصرة و التذکرة، به کوشش محمد بن حسین عراقی، بیروت، دارالکتب العلمیه.

• عسکری، مرتضی، احادیث ام المؤمنین عائشة، تهران، ۱۴۱۴ق.

• عقیلی، محمد، کتاب الضعفاء الکبیر، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۹۴م.

• علامۀ حلی، حسن، رجال، نجف، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.

• علامه حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، به کوشش ابراهیم موسوی زنجانی، قم، ۱۳۷۳ش.

• عماری، احمد عبدالله، مقدمه بر اعـلام العالم ابنجوزی، پـایان نامۀ دانشگاه ملک عبدالعزیز مکه، ۱۳۹۷- ۱۳۹۸ق.

• عیاشی، محمد، التفسیر، قم، ۱۴۲۱ق.

• غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، قاهره،‌دار الشعب.

• فارسی، عبدالغافر، سیاق تاریخ نیسابور، انتخاب صریفینی، به کوشش محمدکاظم محمودی، قم، ۱۴۰۳ق.

• فاکهی، محمد، اخبار مکة، به کوشش عبدالملک عبدالله دهیش، بیروت، ۱۴۱۴ق.

• فتنی، محمدطاهر، تذکرة الموضوعات، ۱۳۴۲ق* فرات کوفی، تفسیر، نجف، ۱۳۵۴ق.

• فضلی، عبدالهادی، اصول الحدیث، مؤسسة ام القری، ۱۴۱۶ق.

• قاری، ملاعلی، المصنوع فی معرفة الحدیث الموضوع، به کوشش عبدالفتاح ابوغده، بیروت، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م.

• قاسمی، محمد، قواعد التحدیث، به کوشش محمد بهجت بیطار، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.

• قاضی عبدالجبار، «فضل الاعتزال»، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق /۱۹۷۴م.

• قاضی عیاض، الشفاء، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۸م.

• قاضی قضاعی، محمد، مسند الشهاب، به کوشش حمدی سلفی، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.

• قرطبی، محمد، الجامع لاحکام القرآن، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره، ۱۹۷۲م.

• قریب، بدرالزمان، فرهنگ سغدی، تهران، ۱۳۷۴ش.

• قیصری، محمد داوود، شرح فصوص الحکم، به کوشش جلال الدین آشتیانی، تهران، ۱۳۷۵ش.

• کتانی، محمد، الرسالة المستطرفة، به کوشش زمزمی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.

• کشی، محمد، معرفة الرجال، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.

• کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۱ق.

• لالکایی، کرامات الاولیاء، به کوشش احمد سعد حمان، ریاض، ۱۴۱۲ق.

• لالکایی، هبة الله، شرح اصول اعتقاد اهل السنة و الجماعة، ریاض، ۱۴۰۲ق.

• مالک بن انس، «رسالة الی لیث بن سعد»، ضمن ج۱ ترتیب المدارک قاضی عیاض، بیروت / طرابلس، ۱۳۸۷ق /۱۹۶۷م.

• مالک بن انس، الموطأ، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.

• ماوردی، علی، ادب الدنیا والدین، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.

• مبارکفوری، محمد عبدالرحمان، تحفة الاحوذی، بیروت، دارالکتب العلمیه.

• مبرد، محمد، الکامل، به کوشش محمد احمد دالی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.

• محمد باقر مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.

• محب الدین طبری، احمد، الریاض النضرة فی مناقب العشرة، به کوشش عیسی حمیری، بیروت، ۱۹۹۶م.

• محقق حلی، المعتبر، به کوشش ناصر مکارم شیرازی و دیگران، قم، ۱۳۶۴ش.

• محقق حلی، جعفر، معارج الاصول، به کوشش محمدحسین رضوی، قم، ۱۴۰۳ق.

• مروزی، محمد، اختلاف العلماء، به کوشش صبحی سامرایی، بیروت، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م.

• مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق /۱۹۶۵م.

• مسلم بن حجاج، صحیح، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵-۱۹۵۶م.

• معزی، محمد، دیوان، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۱۸ش.

• معمر بن راشد، «الجامع»، همراه ج۱۱ المصنف صنعانی (نک: هم، صنعانی).

• مفید، محمد، اوائل المقالات، به کوشش ابراهیم انصاری، قم، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م.

• ملیباری، حمزه، عبقریة الامام مسلم فی ترتیب احادیث مسنده الصحیح، بیروت، ۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۷م.

• منتجب الدین، علی، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبایی، قم، ۱۴۰۴ق.

• نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.

• نعناعه، رمزی، الاسرائیلیات و اثرها فی کتب التفسیر، دمشق/ بیروت، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.

• نهج البلاغه.

• نووی، المجموع، به کوشش محمود مطرحی، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.

• نووی، شرح علی صحیح مسلم، بیروت، ۱۳۹۲ق.

• نووی، یحیی، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ۱۹۲۷م.

• نویری، احمد، نهایة الارب، به کوشش مفید قمیحه و دیگران، بیروت، ۱۴۲۴ق/۲۰۰۴م.

• وجیه، عبدالسلام، اعلام المؤلفین الزیدیة، عمان، ۱۴۲۰ق/ ۱۹۹۹م.

• وکیع، محمد، اخبار القضاة، بیروت، عالم الکتب.

• یحیی بن معین، تاریخ، روایت دوری، به کوشش احمد محمود نور سیف، مکه، ۱۳۹۹ق / ۱۹۷۹م.

• یعقوبی، احمد، التاریخ، بیروت، ۱۳۷۹ق /۱۹۶۰م.

• یغموری، یوسف، نور القبس المختصر من المقتبس، به کوشش رودلف زلهایم، ویسبادن، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م

منابع لاتین

• Arberry, A. , The Chester Beatty Library: A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin, 1955-1964.

• Brun, S. J. , Dictionarium syriaco- latinum, Beirut, 1895.

• Chong, P. D. , Ural-Altaic Etymological Wordlist, 1998.

• GAS؛ Gesenius, W. , A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, tr. E. Robinson, ed. F. Brown et al. , Oxford, 1955.

• Goldziher, I. , Vorlesungen über den Islam, Heidelberg, 1910.

• Grujic, B. , Rečnik engelsko- srpskohrvatski, Belgrad etc. , 1976.

• Haghighi, M. ,»Fundamentalism as Post-Modernism: An Iranian Case-Study«, Jusur, 1996, vol. XII.

• Harnack, A. , History of Dogma, tr. N. Buchanan, Boston, 1901.

• Hjelmslev, L. , Principes de grammaire générale, Copenhagen, 1928.

• Horovitz, J. ,»Alter und Ursprung des Isnād«, Der Islam, 1918, vol. VIII.

• Jastrow, M. , A Dictionary of the Targumim, the Talmud Badli and Yershalmi, and the Midrashic Literature, London/ New York, 1903.

• Leslau, W. , Comparative Dictionary of Ge’ez (Classical Ethiopic), Wiesbaden, 1991.

• Liddell, H. G. and R. Scott, A Greek-English Lexicon, Oxford, 1968.

• Littré, E. , Dictionnaire de la langue française, Paris, 1874.

• Myrzabekova, K. et al. , Kasachisch- Deutsches Wörterbuch, Almaty, 1992.

• Neusner, J. , Early Rabbinic Judaism: Historical Studies in Religion, Literature and Art, Leiden, 1975.

• New Catholic Encyclopedia, Detroit etc. , 2003.

• Pakatchi, A. , Analiticheskiĭ obzor osnov mistitsizma sheĭkha Nadzhm ad-dina Kubra, Ashkhabad/ Mashad, 2001.

• id,»The Contribution of Eastern Iranian and Central Asian Scholars to the Compilaton of Hadîths«, History of Civilizations of Central Asia, Paris, 2000, vol. IV(2).

• Pfeifer, W. , Etymologisches Wörterbuch des Deutschen, München, 1995.

• Skeat, W. W. , An Etymological Dictionary of the English Language, Oxford, 1963.

• Strack, H. L. , Introduction to the Talmud and Midrash, Philadelphia, 1931.

منابع

1. دایره المعارف بزرگ اسلامی

2.درایه الحدیث, کاظم مدیر شانه چی

3. آشنایی با تاریخ و منابع حدیث, محمد کاظم طباطبایی, قم: نشر هاجر,1385