فرهنگ قرآن (کتاب)

نویسنده	اکبر هاشمی رفسنجانی
موضوع	فرهنگ واژگان قرآنی
زبان	فارسی-عربی
تعداد جلد	۳۳
مؤلفان	م‍ح‍ق‍ق‍ان‌ م‍رک‍ز ف‍ره‍ن‍گ‌ و م‍ع‍ارف‌ ق‍رآن‌

«فرهنگ قرآن، کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم»، معجم معنایی معارف و مفاهیم قرآن کریم است که توسط مرحوم اکبر هاشمی رفسنجانی (م، ۱۳۹۵ ش) و گروهی از محققان «مرکز فرهنگ و معارف قرآن» تألیف شده است. این دائرةالمعارف ۳۳ جلدی که به صورت الفبایی - موضوعی حاوی هزاران موضوع قرآنی است و بزرگ‌ترین فرهنگ مفهومی موضوعات قرآنی به شمار می‌آید، علاوه بر نقش اطلاع‌رسانی در زمینه معارف قرآن، خود نوعی تفسیر موضوعی است.

معرفی کتاب

«فرهنگ قرآن کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم»، حاصل کار گروهی از قرآن‌پژوهان «مرکز فرهنگ و معارف قرآن» است. طرح اولیه این اثر ارزشمند را آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی ارایه نموده است. وی در پس این اندیشه و باور که چینش آیات، در ذیل واژگان قرآنی، ما را به همه معارف قرآن رهنمون نمی سازد، طرحی نو درافکند. در این طرح، با نگاهی فراگیر، آیات به صورت روشمند در ذیل موضوعات طبقه بندی شده است.

کار نگارش «فرهنگ قرآن» با یادداشت‌ها و فیش برداری‌های نویسنده در زندان آغاز شده است. بر اساس همین یادداشت‌ها، پیش از آن «تفسیر راهنما» به همت تنی چند از قرآن‌پژوهان قم تدوین شد و اینک همان‌ها اساس «فرهنگ قرآن» شده‌اند.

این فرهنگ به دلیل موضوعی بودن و تفصیل بسیار، از دیگر کارهای مشابه خود فراتر رفته و به صورت جامع و آسان، اطلاعات و آموزه‌های قرآنی در هر موضوع را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. از جمله مهمترین اهداف تدوین این فرهنگ، گردآوری و طبقه‌بندی اطلاعات موجود در قرآن بر اساس مفاهیم، با سه مشخصه دقت، سرعت و آسانی و فراهم آوردن بستر مناسب برای تحقیقات نوین و تخصصی در علوم و معارف قرآنی بوده است.

فراهم آوردن چنین معجمی که بسیار فراتر از معجم های لفظی است و به صورت جامع و آسان، اطلاعات و آموزه های قرآنی در هر موضوع را در اختیار مخاطب قرار می دهد، کاری بس دشوار، ظریف و نیازمند تبیین قواعد و اصولی است تا انتخاب مدخل، (موضوع) برداشت‌ها، و طبقه‌بندی به صورت هماهنگ انجام شود.

محتوای کتاب

ساختار معجم حاضر، از نوع ساختارهای پیش رونده و یا به اصطلاح، ساختار درختی است؛ زیرا مدخل بر اساس برآوردن فرع از اصل، شناسایی و جای گرفته است. در این گونه ساختارها، نخست عناوین کلی و عام (مانند اخلاق، اقتصاد، انبیاء، حقوق) تیتر شده، در ذیل آنها به مباحث اولیه و کلی بسنده می‌شود، سپس مسائل جزیی آنها به ترتیب الفبا، در پی می‌آید.

نویسنده (اکبر هاشمی رفسنجانی) در مقدمه کتاب توضیح می‌دهد که «آیات را از آغاز قرآن یکایک مطالعه می‌کردم و نکته‌های قابل استفاده را در فیش‌های کوتاه و گویا یادداشت می‌کردم و در کنار همان جمله‌های کوتاه، نمایه‌سازی هم می‌کردم، تا بعدها تفکیک اطلاعات به دست آمده به سرعت و به راحتی انجام گیرد و هر موضوعی جایگاه خود را در تدوین نهایی پیدا کند. مجموعه آن نوشته‌ها بالغ به ۳۲۰۰۰ فیش در ۲۲ دفتر دویست برگی شد».

بخشی از اصولی که در شکل‌گیری این اثر مورد توجه بوده اند، عبارتند از:

الف) اصول و ضوابط مدخل گزینی:

• ملاک انتخاب در مدخل ها، قرآنی بودن و داشتن اطلاعات هرچند اندک است، به طوری که ذیل برخی از مدخل ها، یک آیه یا حتی بخشی کوتاه از یک آیه ذکر شده است.
• در فارسی یا عربی بودن، بیشتر به شناخته بودن آنها برای مخاطبان فارسی زبان توجه شده است.
• اعلام مصرّح در قرآن و اعلام غیرمصرّح (ناآشنا) که بر اساس روایات و کتاب های تفسیر و اسباب نزول، مراد اشاره های قرآن اند، مدخل قرار گرفته اند.
• موضوعات علوم قرآن که در قرآن کریم به آنها اشاره شده باشد و از معارف قرآنی قلمداد شوند، مدخل قرار گرفته اند؛ مانند محکم و متشابه و نسخ.

ب) اصول و ضوابط برداشت از آیات:

• در برداشت از آیات، چینش و نظم کنونی آیات مورد توجه بوده است، چنانکه برخی روایات، نظم فعلی آیات را توقیفی می دانند.
• در برداشت ها از روایات شأن نزول و روایات تفسیری نیز استفاده شده است. البته مشروط به آن که با مبانی شناخته شده دینی سازگاری داشته باشد.
• در برداشت ها مبنا بر این بوده که ظاهر کلمات قرآن بر اساس فهم عرف، دارای حجیت و قابل استناد است. دعوت قرآن از مردم برای اندیشه‌ورزی در آیه های خود و توصیه به آنان برای عمل به مفاد آنها، همچنین روایاتی که مسلمانان را به مراجعه به قرآن و سنجش روایات بر اساس آیات دعوت می کنند، دلیل گویایی بر این مبنایند.
• در این اثر سعی بر آن بوده است که به همه ابعاد کارکرد زبان عربی توجه شود و بر اساس این قواعد، برداشت های مختلف صورت پذیرد.
• به سیاق آیات در برداشت ها توجه شده است.
• برداشت ها در این مجموعه بر اساس قرائت مشهور، یعنی «روایت حفص از عاصم» است.
• در گزارش های قرآنی از پیشینیان، باور و مبنا بر آن است که هرآنچه قرآن نقل کرده و آن را نقد نکرده، مورد پذیرش قرآن بوده است.
• برخی از دریافت ها و برداشت ها، با نظر به روایات، شأن نزول ها، لغت، احتمال ها، تقدیم و تاخیر آیه ها، قرار گرفتن جمله ای در سیاق جمله یا جمله هایی دیگر، الغای خصوصیت و مانند آنها استفاده شده اند و به همین دلیل، علت برداشت از آیه به صراحت بیان شده تا ابهامی باقی نماند.

ج) اصول و ضوابط طبقه‌بندی اطلاعات:

• مدخل ها در این مجموعه به صورت الفبایی تنظیم شده اند.
• در ذیل مدخل ها سرفصل های اصلی و عناوین فرعی ذیل آن نیز به روش الفبایی طبقه بندی شده اند.
• در بسیاری از موارد، عناوین فرعی در ردیف سرفصل های اصلی، در جایگاه الفبایی خود آمده و ارجاع شده اند. به عنوان مثال، «آب و آبادانی» گرچه فرعی «نقش آب» است، ولی به دلیل اهمیت در جایگاه الفبایی خود آمده و به «نقش آب» ارجاع شده است.
• در ذیل برخی از مدخل های عام مانند «آشامیدنی‌ها» و «اخلاق» که خود مشتمل بر مدخل های متعددی است، فقط به ارائه اطلاعات کلی مدخل های مربوط پرداخته شده و مباحث مربوط به مصادیق و مدخل های ریز به مدخل های مربوط ارجاع شده اند. به عنوان مثال، اطلاعات آب، شراب و ... در آشامیدنی ها نیامده، چنانکه اطلاعات دروغ، غیبت و ... در «اخلاق» نیامده است، بلکه به جایگاه الفبایی خود ارجاع شده است.

در آخر می‌توان ویژگی‌های کتاب «فرهنگ قرآن» را این گونه خلاصه نمود:

• دربرداشتن بیش از ۳۰۰۰ موضوع اصلی و هزاران موضوع فرعی؛
• دستیابی آسان علاقه مندان و محققان به معارف و علوم قرآنی؛
• برخورداری از سیستم ارجاعات در عنوان‌های مترادف و مرتبط؛
• جامعیت نسبت به فرهنگ نامه‌های قرآنی پیشین؛
• الفبایی و موضوعی بودن عناوین اصلی و فرعی؛
• دربرداشتن اعلام قرآن؛
• شناسایی الفاظ و مدخل‌هایی که در معنی به یکدیگر نزدیکند.

منابع

• فرهنگ قرآن، اکبر هاشمی رفسنجانی، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، بوستان کتاب قم، پایگاه مرکز فرهنگ و معارف قرآن.
• نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن	(اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن	آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن	تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی	تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
	دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن	تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن

منابع مرجع
دائره المعارف ها	* دانشنامه جهان اسلام * دائرة المعارف بزرگ اسلامی * دائرة المعارف قرآن کریم * دانشنامه فرهنگ فاطمی * دانشنامه امام حسین علیه السلام * دانشنامه امیرالمومنین علیه السلام * دانشنامه قرآن و حدیث * دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی * دایرة المعارف فارسی
فرهنگ های تخصصی	*فرهنگ قرآن * فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام * فرهنگ عاشورا * قاموس قرآن * نثر طوبی * سفینه البحار
واژه نامه ها	* المنجد * تاج العروس * جمهرة اللغة * قاموس المحیط * لسان العرب * مجمع البحرین * مفردات قرآن راغب * معجم مقاییس اللغة
سرگذشت نامه ها	*ريحانة الادب * روضات الجنات * طبقات اعلام الشیعه‌ * اعیان الشیعه * مجالس المؤمنین * گلشن ابرار * ستارگان حرم * اثر آفرینان
کتابشناسی ها	* الذریعه الی تصانیف الشیعه * کشف الظنون * الفهرست ابن ندیم * فهرست کتاب های چاپی فارسی
منابع مرجع الکترونیکی	* ویکی شیعه * دانشنامه اسلامی