علوم قرآن: تفاوت بین نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{خوب}} | {{خوب}} | ||
| − | «علوم قرآن» نام علمی مدوّن مربوط به قرآن است و به مجموعه مطالبی گفته می‌شود که درباره قرآن کریم بحث می‌کند و به‌گونه‌ای در شناخت این کتاب آسمانی مؤثر است. این علم به موضوعاتی همچون کیفیت نزول | + | «علوم قرآن» نام علمی مدوّن مربوط به [[قرآن]] است و به مجموعه مطالبی گفته می‌شود که درباره قرآن کریم بحث می‌کند و به‌گونه‌ای در شناخت این کتاب آسمانی مؤثر است. این علم به موضوعاتی همچون کیفیت [[نزول قرآن]]، مکان و مدت نزول، چگونگی کتابت و [[جمع قرآن]]، [[اعجاز قرآن|اعجاز]] و مانندناپذیری قرآن، نحوه [[دلالت الفاظ قرآن]]، تناسب [[سوره|سوره‌ها]]، [[سوگند|سوگند‌ها]]، [[مثلهای قرآنی|مَثَل‌ها]] و [[قصه های قرآن|قصه‌های قرآنی]] و… می پردازد. |
| − | ==معنای لغوی علوم قرآنی | + | ==معنای لغوی علوم قرآنی== |
| − | به منظور تعريف علوم قرآن، ابتدا هريك از اين دو كلمه در لغت و اصطلاح و سپس به صورت تركيب مورد بررسى قرار مى گيرد: | + | به منظور تعريف علوم قرآن، ابتدا هريك از اين دو كلمه در لغت و اصطلاح و سپس به صورت تركيب مورد بررسى قرار مى گيرد:<ref>ابراهیم اقبال؛فرهنگ نامه علوم قرآن،تهران: امیرکبیر،چاپ اول،1385، ص:19تا 25(با تلخیص)</ref> |
'''علوم''' | '''علوم''' | ||
| سطر ۱۳: | سطر ۱۳: | ||
'''قرآن''' | '''قرآن''' | ||
| − | درباره اين واژه آراء مختلفى ارائه شده است. اين اظهارات را مى توان به دو دسته تقسيم كرد. دسته اول، مواردى كه قرآن را جامد دانسته است؛ دسته دوم، مواردى كه آن را مشتق گرفته است. | + | درباره اين واژه آراء مختلفى ارائه شده است. اين اظهارات را مى توان به دو دسته تقسيم كرد. دسته اول، مواردى كه [[قرآن]] را جامد دانسته است؛ دسته دوم، مواردى كه آن را مشتق گرفته است. |
| − | اما در مورد نخست (جامد و اسم علم بودن) [[زركشى]] و به دنبال او [[سيوطى]]، به نقل از [[خطيب بغدادى]] و | + | اما در مورد نخست (جامد و اسم علم بودن) [[زرکشی|زركشى]] و به دنبال او [[سيوطى]]، به نقل از [[خطیب بغدادی|خطيب بغدادى]] و بيهقى آورده اند كه [[شافعی|شافعى]] در روايت خود از قرائت [[ابن کثیر|ابن كثير]]، «قرآن» را غير مهموز مى خواند ولى «قرأت» را به همزه قرائت مى كرد. شافعى مى گفت: قرآن، اسم كتاب [[الله|خداوند]] و غير مهموز و همانند اسمهاى [[تورات]] و [[انجيل]] است. سيوطى، خود نيز همين نظر را برگزيده است. |
| − | اما در مورد دوم (مشتق بودن) اختلاف بيشتر است. برخى آن را صحيح سالم و مشتق از «قرن» دانسته اند. قرن به معناى، ضميمه كردن و در كنار هم نهادن است و از آنرو كه سوره ها و آيه ها و كلمه هاى قرآن، در كنار هم، به يكديگر ضميمه شده، قرآن نام گرفته است، اين گفتار از آن [[اشعرى]] (324 ق) است. | + | اما در مورد دوم (مشتق بودن) اختلاف بيشتر است. برخى آن را صحيح سالم و مشتق از «قرن» دانسته اند. قرن به معناى، ضميمه كردن و در كنار هم نهادن است و از آنرو كه [[سوره]]<nowiki/>ها و [[آیه|آيه]]ها و كلمه هاى قرآن، در كنار هم، به يكديگر ضميمه شده، قرآن نام گرفته است، اين گفتار از آن [[ابوالحسن اشعری|اشعرى]] (324 ق) است. فرّاء (207 ق) نيز قرآن را صحيح سالم و هم ساختار «قرائن» (جمع قرينه) دانسته است؛ زيرا آيات آن، يكديگر را تصديق مى كند و به همديگر شباهت دارد، از اين رو قرينه يكديگر است. برخى آن را صحيح مهموز و مشتق از «قرأ» گرفته اند؛ در اين ميان لحيانى (215 ق) مى گفت: «قرآن» مهموز و همانند رجحان و غفران، مصدر «قرأت» است و از باب نامگذارى مفعول به مصدر، «كتاب مقروء» قرآن نام گرفته است. |
| − | قرآن | + | [[قرآن|قرآن مجيد]]، از اين نام خود (قرآن)، حدود 58 مورد و بيشتر از ديگر نامهايش نام برده است. |
'''علوم قرآن''' | '''علوم قرآن''' | ||
| − | علوم قرآن در لفظ، يك تركيب اضافى (مضاف و مضاف اليه) است. اضافه اين دو لفظ، به همه علوم و معارف مربوط به قرآن اشاره دارد و لفظ «علوم» آن، جمع است زيرا مراد از آن يك علم مرتبط با قرآن نيست بلكه مقصود همه علومى است كه در خدمت قرآن و يا مستند به آن است. بر اين اساس علومى چون | + | علوم قرآن در لفظ، يك تركيب اضافى (مضاف و مضاف اليه) است. اضافه اين دو لفظ، به همه علوم و معارف مربوط به قرآن اشاره دارد و لفظ «علوم» آن، جمع است زيرا مراد از آن يك علم مرتبط با قرآن نيست بلكه مقصود همه علومى است كه در خدمت قرآن و يا مستند به آن است. بر اين اساس علومى چون [[تفسیر قرآن|تفسير]]، قراءات، [[رسم الخط قرآن|رسم الخط]]، [[اعجاز قرآن|اعجاز]]، [[اسباب نزول|اسباب النزول]]، [[ناسخ و منسوخ]]، [[اعراب قرآن]]، غريب القرآن، علوم دينى و زبان عربى و ... را در بر دارد. به ديگر عبارت، اين مركب اضافى، هم شامل «علوم في القرآن» و هم «علوم للقرآن» است. |
اما «علوم فى القرآن» كه- تقريبا به معناى وصفى (العلوم القرآنية) نزديك است- همان دانشهاى قرآنى است يا دانشهايى كه در آيات الهى وجود دارد و از قرآن به دست مى آيد. | اما «علوم فى القرآن» كه- تقريبا به معناى وصفى (العلوم القرآنية) نزديك است- همان دانشهاى قرآنى است يا دانشهايى كه در آيات الهى وجود دارد و از قرآن به دست مى آيد. | ||
اين معنى نزد پيشينيان متداول بود و برخى قرآن را شامل همه علوم (علوم عيان و پنهان اعتقادى و عملى دينى و هم علوم دنيوى) مى دانستند. | اين معنى نزد پيشينيان متداول بود و برخى قرآن را شامل همه علوم (علوم عيان و پنهان اعتقادى و عملى دينى و هم علوم دنيوى) مى دانستند. | ||
| − | اما در «علوم للقرآن» معناى اضافى از تركيب علوم القرآن- كه شامل همه علوم دينى و عربى بود- رخت بربسته و براى علمى مدون، | + | اما در «علوم للقرآن» معناى اضافى از تركيب علوم القرآن- كه شامل همه علوم دينى و عربى بود- رخت بربسته و براى علمى مدون، عَلَم و اسم خاص شده است كه از آن به اصطلاح علوم قرآن تعبير گرديده است. |
موضوع علوم قرآن، بررسى قرآن مجيد از جنبه هاى مختلف و مرتبط ياد شده در تعريف است. | موضوع علوم قرآن، بررسى قرآن مجيد از جنبه هاى مختلف و مرتبط ياد شده در تعريف است. | ||
| − | فائده اين علم، به فرهنگ والا و فراگير قرآن مجيد و شناخت معارف ارزشمند آن و آمادگى دفاع خوب از حريم آن و آنگاه آسانى ورود به تفسير | + | فائده اين علم، به فرهنگ والا و فراگير قرآن مجيد و شناخت معارف ارزشمند آن و آمادگى دفاع خوب از حريم آن و آنگاه آسانى ورود به [[تفسیر قرآن|تفسير قرآن]]، باز مى گردد. |
==تفاوت علوم قرآنی با معارف قرآنی== | ==تفاوت علوم قرآنی با معارف قرآنی== | ||
| − | علوم قرآنی اصطلاحی است درباره مسائلی مرتبط با شناخت قرآن و شئون مختلف آن. فرق میان علوم قرآنی و معارف قرآنی آن است که علوم قرآنی بحثی بیرونی است و به درون و محتوای قرآن از جنبه تفسیری کاری ندارد. اما معارف قرآنی کاملا با مطالب درونی قرآن و محتوای آن سر و کار داشته و یک نوع تفسیر موضوعی به شمار می رود.<ref>محمدهادی معرفت؛علوم قرآنی،قم، التمهید،چاپ چهارم، 1386، صفحه7</ref> | + | علوم قرآنی اصطلاحی است درباره مسائلی مرتبط با شناخت قرآن و شئون مختلف آن. فرق میان علوم قرآنی و معارف قرآنی آن است که علوم قرآنی بحثی بیرونی است و به درون و محتوای قرآن از جنبه [[تفسیر قرآن|تفسیری]] کاری ندارد. اما معارف قرآنی کاملا با مطالب درونی قرآن و محتوای آن سر و کار داشته و یک نوع تفسیر موضوعی به شمار می رود.<ref>محمدهادی معرفت؛علوم قرآنی،قم، التمهید،چاپ چهارم، 1386، صفحه7</ref> |
==مباحث علوم قرآنی== | ==مباحث علوم قرآنی== | ||
| − | مباحث اصلی که در علوم قرآنى مطرح می شوند عبارتند از:[[اسامی و صفات قرآن]]، [[تاریخ قرآن]]، [[اعجاز قرآن]]، [[ترجمه قرآن]]،[[تفسیر قرآن]]، [[تقسیمات قرآن]]، | + | مباحث اصلی که در علوم قرآنى مطرح می شوند عبارتند از: [[اسامی و صفات قرآن]]، [[تاریخ قرآن]]، [[اعجاز قرآن]]، [[ترجمه قرآن]]، [[تفسیر قرآن]]، [[تقسیمات قرآن]]، خصایص قرآن، [[دلالت الفاظ قرآن]]، فضایل قرآن، [[قرائت قرآن]] و [[تجوید]]. |
===تاریخ قرآن=== | ===تاریخ قرآن=== | ||
| − | در تاریخ قرآن به سه مبحث اصلی پرداخته می شود:[[نزول قرآن]]، [[جمع قرآن]] و [[اسباب نزول قرآن]]. | + | در تاریخ قرآن به سه مبحث اصلی پرداخته می شود: [[نزول قرآن]]، [[جمع قرآن]] و [[اسباب نزول|اسباب نزول قرآن]]. |
===دلالت الفاظ قرآن=== | ===دلالت الفاظ قرآن=== | ||
| − | در بحث دلالت الفاظ نیز به موضوعات زیر پرداخته می شود:[[عام و خاص]]، [[مجمل و مبین]]، [[مطلق و مقید]]، [[محکم و متشابه]]، [[مفهوم و منطوق]]، [[نص و ظاهر]] و | + | در بحث دلالت الفاظ نیز به موضوعات زیر پرداخته می شود: [[عام و خاص]]، [[مجمل و مبین]]، [[مطلق و مقید]]، [[محکم و متشابه]]، [[مفهوم و منطوق]]، [[نص و ظاهر]] و [[ناسخ و منسوخ]]. |
===اعجاز قرآن=== | ===اعجاز قرآن=== | ||
در بحث اعجاز قرآن به [[وجوه اعجاز قرآن]] و بحث [[تحریف قرآن|تحریف یا عدم تحریف در قرآن]] و... پرداخته می شود. | در بحث اعجاز قرآن به [[وجوه اعجاز قرآن]] و بحث [[تحریف قرآن|تحریف یا عدم تحریف در قرآن]] و... پرداخته می شود. | ||
===ترجمه قرآن=== | ===ترجمه قرآن=== | ||
| − | در بحث ترجمه قرآن به گونه های ترجمه قرآن مثل | + | در بحث ترجمه قرآن به گونه های ترجمه قرآن مثل ترجمه تفسیری، عرفی و لفظی قرآن اشاره می شود. |
===فضایل قرآن=== | ===فضایل قرآن=== | ||
| − | همچنین در بخش فضایل قرآن به [[ | + | همچنین در بخش فضایل قرآن به فضایل [[سوره|سور]] و [[آیه|آیات]] و فضایل عمومی قرآن مثل فضیلت حفظ، خواندن، [[فضیلت استماع قرآن|استماع]]، [[تدبر]] و [[فضیلت نگاه به قرآن|نگاه به قرآن]] پرداخته می شود. |
| − | شناخت دقيق غالب اين بحث‌ها در شناخت محتواى | + | شناخت دقيق غالب اين بحث‌ها در شناخت محتواى قرآن دخيل بوده و مى‌تواند ما را در [[تفسیر قرآن|تفسير]] صحيح از قرآن يارى دهد. به عنوان مثال شناخت آيات و سور [[سوره های مکی و مدنی|مكى و مدنى]] که در تقسیمات قرآن مطرح می شود مى‌تواند ما را در شناخت موقعيت زمانى و مكانى نزول آيات كه در برخى موارد همچون قرينه‌هاى حاليه در تفهيم مراد آيات عمل مى‌كنند، يارى دهد. |
| − | ==ضرورت علوم قرآن == | + | ==ضرورت علوم قرآن== |
آنچه موجب ضرورت یافتن غالب مباحث علوم قرآنی می گردد ماهیت و ویژگی های این کتاب آسمانی است. ازجمله آنها اینکه: | آنچه موجب ضرورت یافتن غالب مباحث علوم قرآنی می گردد ماهیت و ویژگی های این کتاب آسمانی است. ازجمله آنها اینکه: | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | از سوی دیگر ورود به متن کتابی چند بُعدی بدون تاریخ شناسی، ساختارشناسی و زبان شناسی آن امکان پذیر نیست. شناخت زبان، ادبیات و منطق کتاب آسمانی تا آنجا که پرده از مطالب ارائه شده در آن بردارد، بدون تردید پیوست به قواعد و ضوابطی است که قبل از ورود به حوزه تفسیر بایسته است شناخته شود.<ref>سید محسن سادات فخر؛ پیشینه و بایستگی علوم قرآن: فصلنامه حسنا، شماره 3، زمستان 1388(20 تا 39)،صفحه 32 تا35(با تلخیص) در دسترس در پایگاه مجلات تخصی نوردر دسترس در [http://www.noormags.ir پایگاه مجلات تخصی نور]</ref> | + | *نزول آیه ها به شیوه [[وحی|وحیانی]] از سوی خدای عزیز حکیم {{متن قرآن|«تَنْزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ»}}<ref>[[سوره زمر]]:1؛ [[سوره جاثیه]]: 2؛ [[سوره احقاف]]: 2</ref> در مدت زمانی بیست و سه سال در شرایط و موقعیت های متفاوت اجتماعی و فرهنگی انجام پذیرفت. و قطعا علم به این مسائل می تواند بر چگونگی فهم آیات قرآن تاثیر بگذارد (علومی همچون [[اسباب نزول|اسباب النزول]] و [[سوره های مکی و مدنی|مکی و مدنی]] به همین خاطر به وجود آمده است). |
| + | *این کتاب در متن خود آیه های خویش را با صراحت به محکمات و متشابهات تقسیم می نماید: {{متن قرآن|«هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ»}}<ref>[[سوره آل عمران]]: 7</ref> و به دنبال آن از اصل بودن آیات محکمات نسبت به متشابهات، برخورداری آیه ها از [[تأویل]] و علم به تأویل سخن می گوید. (منشاء مباحثی همچون [[آیات محکم و متشابه|محکم و متشابه]] و تاویل). | ||
| + | *قرآن با نزول به زبان فصیح و عربی {{متن قرآن|«عَلَىٰ قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ»}}، {{متن قرآن|«بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ»}}<ref>[[سوره شعراء]]: 194 و 195</ref> بهره گیری از تمثیل را اصلی فراگیر در اسلوب بیانی خود برمی شمارد: {{متن قرآن|«وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِي هَٰذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ»}}<ref>[[سوره اسراء]]: 89؛ [[سوره کهف]]: 54</ref> (این ویژگی موجب طرح مباحثی همچون [[مثلهای قرآنی|مثل ها]] و [[قصه های قرآن|قصه های قرآنی]] می گردد). | ||
| + | *از سوی دیگر ورود به متن کتابی چند بُعدی بدون تاریخ شناسی، ساختارشناسی و زبان شناسی آن امکان پذیر نیست. شناخت زبان، ادبیات و منطق کتاب آسمانی تا آنجا که پرده از مطالب ارائه شده در آن بردارد، بدون تردید پیوست به قواعد و ضوابطی است که قبل از ورود به حوزه تفسیر بایسته است شناخته شود.<ref>سید محسن سادات فخر؛ پیشینه و بایستگی علوم قرآن: فصلنامه حسنا، شماره 3، زمستان 1388(20 تا 39)،صفحه 32 تا35(با تلخیص) در دسترس در پایگاه مجلات تخصی نوردر دسترس در [http://www.noormags.ir پایگاه مجلات تخصی نور]</ref> | ||
| − | == تاریخچه علوم قرآنى == | + | ==تاریخچه علوم قرآنى== |
| − | برخی پیدایش علوم قرآن را به عنوان دانشی تعریف شده در قرن پنجم می دانند.زمانی که علی بن ابراهیم سعید مشهور به حوفی ( | + | برخی پیدایش علوم قرآن را به عنوان دانشی تعریف شده در قرن پنجم می دانند. زمانی که علی بن ابراهیم سعید مشهور به حوفی (430 ق) کتاب البرهان فی علوم القرآن را نوشت. ولی زرقانی (1367 ق) پیدایش اولین تألیفات در شاخه های علوم قرآن را به قرن سوم می رساند و می نویسد: از اولین مؤلفان انواع علوم قرآن، علی بن مدینی (232 ق) است که کتابی در اسباب نزول نوشت و ابو عبید قاسم بن سلام (224 ق) رساله ای در ناسخ و منسوخ نگاشت. اما نگاهی به آثار مکتوب پیشین نشان می دهد در شاخه های علوم قرآن قبل از رساله های یاد شده آثار دیگری نیز ثبت شده است<ref>سید محسن سادات فخر؛ پیشینه و بایستگی علوم قرآن: فصلنامه حسنا، شماره 3، زمستان 1388(20 تا 39)،صفحه 32 تا35(با تلخیص) در دسترس در پایگاه مجلات تخصی نوردر دسترس در [http://www.noormags.ir پایگاه مجلات تخصی نور]</ref>: |
| − | * یحيى بن يعمر (م 89) كتابى در قرائت نگاشته است. | + | *یحيى بن يعمر (م 89) كتابى در قرائت نگاشته است. |
| − | * حسن بصرى (م 110) کتاب نزول القرآن و عدد آیات القرآن را داشته است | + | *[[حسن بصری|حسن بصرى]] (م 110) کتاب نزول القرآن و عدد آیات القرآن را داشته است. |
| − | * از عبدالله بن عامر یحصبی ( | + | *از عبدالله بن عامر یحصبی (118 ق) رساله ای در اختلاف مصاحف [[شام]]، [[حجاز]] و [[عراق]] ثبت شده است. |
| − | * عطاء بن ابى مسلم ميسرة الخراسانى (م 135) کتابی در ناسخ و منسوخ داشته است. | + | *عطاء بن ابى مسلم ميسرة الخراسانى (م 135) کتابی در ناسخ و منسوخ داشته است. |
| − | * محمد بن سائب كلبى (م 146) کتابی در احكام القرآن. | + | *[[محمد بن سائب کلبی|محمد بن سائب كلبى]] (م 146) کتابی در احكام القرآن. |
| − | * ابان بن تغلب (م 141) تالیفاتی در علم قرائت، معانى قرآن و غريب القرآن. | + | *[[ابان بن تغلب]] (م 141) تالیفاتی در علم قرائت، معانى قرآن و غريب القرآن. |
| − | |||
| − | # تفسير، حدود 45 كتاب. | + | [[ابن ندیم|ابن نديم]] در كتاب [[فهرست ابن ندیم (کتاب)|الفهرست]] خويش نام بسيارى از دانشمندان و كتب آنان را كه تا زمان او، يعنى قرن چهارم در زمينه‌هاى قرآنى وجود داشته است، ذكر نموده كه خود گوياى كثرت تأليفات در زمينه‌هاى مختلف است و ما تنها به ذكر ارقام و اعداد آن اكتفا مى‌كنيم: |
| − | # معانى القرآن، بيش از 20 كتاب. | + | |
| − | # لغات القرآن، 6 كتاب. | + | #تفسير، حدود 45 كتاب. |
| − | # قرائات، بيش از 20 كتاب. | + | #معانى القرآن، بيش از 20 كتاب. |
| − | # النقط | + | #لغات القرآن، 6 كتاب. |
| − | # متشابه القرآن، 10 كتاب. | + | #قرائات، بيش از 20 كتاب. |
| − | # ناسخ القرآن و منسوخه، 18 كتاب. | + | #النقط و الشكل للقرآن، 6 كتاب. |
| + | #متشابه القرآن، 10 كتاب. | ||
| + | #ناسخ القرآن و منسوخه، 18 كتاب. | ||
از قرن پنجم به بعد مباحث قرآنى به صورت گسترده‌تر مورد عنايت دانشمندان قرار گرفت و تأليفات قرآنى رو به افزايش نهاد. گفتنى است كه اصطلاح علوم قرآنى آن گونه كه فعلا رايج است با آنچه كه در چند سده‌هاى نخستين مصطلح بود، متفاوت است. | از قرن پنجم به بعد مباحث قرآنى به صورت گسترده‌تر مورد عنايت دانشمندان قرار گرفت و تأليفات قرآنى رو به افزايش نهاد. گفتنى است كه اصطلاح علوم قرآنى آن گونه كه فعلا رايج است با آنچه كه در چند سده‌هاى نخستين مصطلح بود، متفاوت است. | ||
| سطر ۸۵: | سطر ۸۶: | ||
علوم قرآنى، در گذشته بر مباحث تفسيرى قرآن نيز اطلاق مى‌شد، در واقع علم [[تفسیر]]، علمى از علوم قرآنى بوده است همانند علم [[اعجاز قرآن]]، علم [[تاريخ قرآن]]، علم [[ناسخ و منسوخ]] و... به تدريج كثرت و تنوع مباحث سبب گرديد، ميان مباحث علوم قرآنى و علم تفسير نوعى مرزبندى به وجود آيد. | علوم قرآنى، در گذشته بر مباحث تفسيرى قرآن نيز اطلاق مى‌شد، در واقع علم [[تفسیر]]، علمى از علوم قرآنى بوده است همانند علم [[اعجاز قرآن]]، علم [[تاريخ قرآن]]، علم [[ناسخ و منسوخ]] و... به تدريج كثرت و تنوع مباحث سبب گرديد، ميان مباحث علوم قرآنى و علم تفسير نوعى مرزبندى به وجود آيد. | ||
| − | + | زرقانى مى‌گويد: معروف ميان نويسندگان فن علوم قرآنى اين است كه اولين زمان ظهور اين اصطلاح، قرن هفتم است ولى در دارالكتب المصرية به كتابى از على بن ابراهيم بن سعيد مشهور به حوفى (م 430) برخوردم به نام البرهان فى علوم القرآن در سى مجلد كه پانزده مجلد آن فعلاً موجود است. بنابراين ما مى‌توانيم تاريخ اين فن را آغاز قرن پنجم بدانيم. | |
| − | وى پس از بحثى در تاريخچه علوم قرآنى چنين نتيجه‌گيرى مى‌كند كه علوم قرآنى به صورت يك فن از اواخر قرن چهارم بدست ابراهيم بن سعيد حوفى اعلام وجود نموده و در قرن ششم و هفتم هجرى در دامان ابن جوزى ( | + | وى پس از بحثى در تاريخچه علوم قرآنى چنين نتيجه‌گيرى مى‌كند كه علوم قرآنى به صورت يك فن از اواخر قرن چهارم بدست ابراهيم بن سعيد حوفى اعلام وجود نموده و در قرن ششم و هفتم هجرى در دامان ابن جوزى (م 597) و سخاوى (م 641) و ابوشامه (م 665) پرورش يافت.<ref> درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته.</ref> |
از میان آثار موجود مهم ترین کتابها در زمینه علوم قرآنی اساسا دو کتاب '''البرهان''' و '''الاتقان''' می باشند. | از میان آثار موجود مهم ترین کتابها در زمینه علوم قرآنی اساسا دو کتاب '''البرهان''' و '''الاتقان''' می باشند. | ||
| − | [[البرهان فی علوم القرآن]]، تألیف امام | + | [[البرهان فی علوم القرآن]]، تألیف امام [[محمد بن بهادر زرکشی|بدر الدین محمد زرکشی]] (متوفی 794 هجری) است. ایشان از برجسته ترین علما و دانشمندان قرن هشتم می باشد. کتاب وی البرهان زبده ترین کتاب در مباحث علوم قرآنی است. این کتاب شمول و گستردگی را با ایجاز و ایفاء در عبارت به هم آمیخته است. نامبرده مباحث قرآنی را تا 47 نوع پیش برده و درباره هریک آنچه لازم بوده است گرد آورده است. |
| − | [[الاتقان فی علوم القرآن]]، تألیف [[سیوطی|جلال الدین عبدالرحمان سیوطی]] (متوفی 911 هجری) است. او در تمامی علوم حدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامی ید طولایی دارد و تألیفات گرانبهایی از خود باقی گذارده است.<ref>محمدهادی معرفت؛ علوم قرآنی،قم،التمهید، چاپ چهارم، 1386، صفحه13-14</ref> | + | [[الاتقان فی علوم القرآن]]، تألیف [[سیوطی|جلال الدین عبدالرحمان سیوطی]] (متوفی 911 هجری) است. او در تمامی [[علوم حدیث]] و تفسیر و دیگر [[علوم اسلامی]] ید طولایی دارد و تألیفات گرانبهایی از خود باقی گذارده است.<ref>محمدهادی معرفت؛ علوم قرآنی،قم،التمهید، چاپ چهارم، 1386، صفحه13-14</ref> |
| − | پس از الاتقان چندان با اثر قابل توجهى | + | پس از الاتقان چندان با اثر قابل توجهى رو به رو نمى شويم، بلكه بيشتر نگارشهاى علوم قرآن تنها در زمينه هايى خاص صورت گرفت. |
با اين حال در قرن اخير دانشمندان فراوانى در زمينه هاى مختلف علوم قرآنى تأليفات ارزشمندى را عرضه نموده اند كه به برخى از آنها اشاره مى شود: | با اين حال در قرن اخير دانشمندان فراوانى در زمينه هاى مختلف علوم قرآنى تأليفات ارزشمندى را عرضه نموده اند كه به برخى از آنها اشاره مى شود: | ||
| − | مناهل العرفان فى علوم القرآن تأليف محمد عبد العظيم | + | [[مناهل العرفان فی علوم القرآن|مناهل العرفان فى علوم القرآن]] تأليف [[محمد عبدالعظیم زرقانی|محمد عبد العظيم زرقانى]]؛ |
مباحث فى علوم القرآن تأليف دكتر صبحى صالح؛ | مباحث فى علوم القرآن تأليف دكتر صبحى صالح؛ | ||
| − | تاريخ القرآن تأليف ابو | + | تاريخ القرآن تأليف ابو عبداللّه زنجانى؛ |
تاريخ قرآن تأليف دكتر محمود راميار؛ | تاريخ قرآن تأليف دكتر محمود راميار؛ | ||
| − | پژوهشى در تاريخ قرآن كريم تأليف دكتر سيد | + | پژوهشى در تاريخ قرآن كريم تأليف دكتر سيد محمدباقر حجتى؛ |
| + | |||
| + | [[البيان فى تفسير القرآن (کتاب)|البيان فى تفسير القرآن]] تأليف مرحوم [[آیت الله سید ابوالقاسم خویی|آية اللّه خويى]]؛ | ||
| − | + | [[التمهید فی علوم القرآن|التمهيد فى علوم القرآن]] تأليف مرحوم آيت اللّه محمدهادى معرفت؛ | |
| − | + | حقايق هامّة حول القرآن الكريم تأليف [[سید جعفر مرتضی عاملی]].<ref>محمدباقر ملکیان؛ علوم قرآن در تفسير الميزان و آثار علامه طباطبايى قدس سره،تهران:اسوه،چاپ اول،1388، صفحه 15</ref> | |
| − | + | ==رابطه علوم قرآنی با سایر علوم == | |
| − | + | نگاه به مجموعه مباحثی که با عنوان علوم قرآنی در کتابها و نگاشته های گذشته و حال منعکس شده، مشخص می نماید که مباحث علوم قرآن با دانش های اسلامی زیر اشتراک دارند: | |
| − | + | *'''تاریخ و سیره:''' مباحثی همچون حالات [[پیامبر اسلام|پیامبر]](ص) قبل و پس از [[نزول قرآن]]، سیر تاریخی تدوین و شکل گیری قرآن، اهتمام پیامبر(ص) و [[صحابه]] به تدوین و کتابت قرآن، کاتبان و حافظان قرآن، برخورد [[خلفای نخستین|خلفا]] با مسائل مربوط به قرآن، تاریخ شکل گیری نخستین تفاسیر و تـرجمه های قـرآن، قرّای قرآن، اهتمام مسلمانان و تلاشی که برای نـشر و تـرویج قرآن انجام یافته، تاریخ خوشنویسی و تذهیب قرآن و.... از جمله مباحث تاریخی است که با صـرف نظر از علوم قرآنی در کتاب‌های [[تاریخ]] و سـیره به آن تـوجه شـده اسـت. | |
| − | * '''تاریخ و سیره:''' مباحثی | + | *'''حدیث:''' خـاستگاه اولیـه علوم قرآنی [[حدیث]] بوده و آنـچه دربـاره قـرآن یا معارف و آمـوزه های آن از زبـان پیامبر(ص)، [[ائمه اطهار|امامان]](ع)، یا از صـحابه و [[تابعین|تابعان]] نقل شده، در قالب احادیث انعکاس یافته و برای ما نقل شده است و به‌رغم جدا شـدن و اسـتقلال علوم قرآن از حدیث، همچنان بهترین مـنبع و آبـشخور برای دسـتیابی بـه گـزاره های علوم قرآنی جوامع حـدیثی است؛ برای نمونه، [[شیخ کلینی|ثقة‌الاسلام کلینی]] افزون بر انعکاس روایات فراوانی در زمینه علوم قرآنی در باب‌های پراکنده [[الکافی (کتاب)|کافی]]، کـتابی خاص باعنوان کتاب فضل القرآن را بـه ایـن امـر اخـتصاص داده است. نیز [[علامه مجلسی]] در کتاب [[بحارالانوار]] فصلی مستوعب برای این مبحث گشوده است. |
| − | * '''حدیث:''' خـاستگاه اولیـه علوم قرآنی حدیث بوده | + | *'''ادبیات:''' علومی همچون [[علم لغت|لغت]] و اشتقاق، [[صرف]]، [[نحو]]، [[علم معانی|معانی]]، [[علم بیان|بیان]]، [[بدیع]]؛ دانش‌هایی که بـه اذعـان بسیاری از صاحب نظران به برکت قرآن و برای شناخت و فهم عمیق تر این کتاب آسمانی شکل گرفته اند. کـتاب‌هایی هـمچون [[المفردات فی غریب القرآن]] [[راغب اصفهانی]]، [[مجمع البحرین]] [[فخرالدین طریحی|طریحی]]، [[التحقیق فی کلمات القرآن الکریم]] حسن مـصطفوی از جـمله آثـار ماندگاری است که برای تبیین مفاهیم واژ ه های قرآن فراهم آمده اند. افزون بر این کـتاب‌ها حـتی منابع لغت عام همچون [[لسان العرب (کتاب)|لسان العرب]] و [[تاج العروس (کتاب)|تاج العروس]] مشحون از مباحث واژه شناسی آیات قرآن است و [[ابن منظور|ابـن‌منظور]] در مـقدمه لسـان العرب تصریح می کند که این کتاب را برای خدمت قرآن و تسهیل فهم و تفسیر آن فراهم ساخته اسـت. |
| − | *'''ادبیات:'''علومی همچون [[لغت]] و | + | *'''کلام:''' تبیین چگونگی [[وحی]] دربـاره [[پيامبران|پیامبران]] و چـند و چون وحـی بـر [[پیامبر اسلام|پیامبر اعظم]](ص)، تبیین [[معجزه]] اثباتگر [[نبوت|رسالت]] آن حضرت، یعنی [[قرآن]] و وجوه [[اعجاز قرآن|اعجاز]] آن، [[تحدی در قرآن|تحدی قرآن]] و ناکامی معارضان آن در عرصه هماوردی و اثبات [[تحریف قرآن|تحریف]] ناپذیری آن از جـمله مباحث کلامی است که با عـلوم قرآن نیز اشتراک دارد. |
| − | *'''کلام:''' تبیین چگونگی | + | *'''اصول فقه:''' از جمله مباحث علوم قرآنی شناخت گونه های مضمونی آیات از قبیل [[عام و خاص]]، [[مطلق و مقید|مطلق و مقیّد]]، [[مجمل و مبین|مجمل و مبیّن]] و... اسـت کـه از جمله مسائل [[اصول فقه|علم اصول]] به‌شمار می‌رود. هر چند نگاه اصولیان به این اقسام فقط به آیات قرآن اختصاص نیافته و شامل روایات نیز می‌شود.<ref>علی نصیری، فلسفه علوم قرآنی، قبسات، شماره 39و40، بهار و تابستان1385، 221 تا 248، صفحه 229 تا 235 در دسترس در[http://www.noormags.ir پایگاه مجلات تخصصی نور]</ref> |
| − | *'''اصول فقه:'''از جمله مباحث علوم قرآنی شناخت گونه های مضمونی آیات از قبیل عام | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | <references/> | + | <references /> |
{{قرآن}} | {{قرآن}} | ||
نسخهٔ ۱۱ مهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۰۶:۵۷
«علوم قرآن» نام علمی مدوّن مربوط به قرآن است و به مجموعه مطالبی گفته می‌شود که درباره قرآن کریم بحث می‌کند و به‌گونه‌ای در شناخت این کتاب آسمانی مؤثر است. این علم به موضوعاتی همچون کیفیت نزول قرآن، مکان و مدت نزول، چگونگی کتابت و جمع قرآن، اعجاز و مانندناپذیری قرآن، نحوه دلالت الفاظ قرآن، تناسب سوره‌ها، سوگند‌ها، مَثَل‌ها و قصه‌های قرآنی و… می پردازد.
محتویات
معنای لغوی علوم قرآنی
به منظور تعريف علوم قرآن، ابتدا هريك از اين دو كلمه در لغت و اصطلاح و سپس به صورت تركيب مورد بررسى قرار مى گيرد:[۱]
علوم
اين واژه جمع «علم» است. علم در لغت به معناى آگاهى در مقابل «جهل و نادانى» و مترادف با شعور و شناخت است. اما «علوم» در كاربرد حكيمان، متكلمان، دانشمندان شرع و عالمان مدون علوم، معانى اصطلاحى مختلفى به خود گرفته است. علوم در اصطلاح اخير (علماى تدوين) به علوم قرآن نزديكتر است زيرا علوم قرآن در ساختار علمى مدون، سامان يافته است. علوم در اصطلاح اين افراد بر دانشهاى نظام يافته در جهتى واحد، اطلاق شده است، خواه وحدت در موضوع باشد يا در غايت و خواه آن دانشها، تصور باشد يا تصديق و خواه آن تصديقات، مسائلى كلى باشد- كه غالبا چنين است- يا جزئى و تخصصى.
قرآن
درباره اين واژه آراء مختلفى ارائه شده است. اين اظهارات را مى توان به دو دسته تقسيم كرد. دسته اول، مواردى كه قرآن را جامد دانسته است؛ دسته دوم، مواردى كه آن را مشتق گرفته است.
اما در مورد نخست (جامد و اسم علم بودن) زركشى و به دنبال او سيوطى، به نقل از خطيب بغدادى و بيهقى آورده اند كه شافعى در روايت خود از قرائت ابن كثير، «قرآن» را غير مهموز مى خواند ولى «قرأت» را به همزه قرائت مى كرد. شافعى مى گفت: قرآن، اسم كتاب خداوند و غير مهموز و همانند اسمهاى تورات و انجيل است. سيوطى، خود نيز همين نظر را برگزيده است.
اما در مورد دوم (مشتق بودن) اختلاف بيشتر است. برخى آن را صحيح سالم و مشتق از «قرن» دانسته اند. قرن به معناى، ضميمه كردن و در كنار هم نهادن است و از آنرو كه سوره‌ها و آيهها و كلمه هاى قرآن، در كنار هم، به يكديگر ضميمه شده، قرآن نام گرفته است، اين گفتار از آن اشعرى (324 ق) است. فرّاء (207 ق) نيز قرآن را صحيح سالم و هم ساختار «قرائن» (جمع قرينه) دانسته است؛ زيرا آيات آن، يكديگر را تصديق مى كند و به همديگر شباهت دارد، از اين رو قرينه يكديگر است. برخى آن را صحيح مهموز و مشتق از «قرأ» گرفته اند؛ در اين ميان لحيانى (215 ق) مى گفت: «قرآن» مهموز و همانند رجحان و غفران، مصدر «قرأت» است و از باب نامگذارى مفعول به مصدر، «كتاب مقروء» قرآن نام گرفته است.
قرآن مجيد، از اين نام خود (قرآن)، حدود 58 مورد و بيشتر از ديگر نامهايش نام برده است.
علوم قرآن
علوم قرآن در لفظ، يك تركيب اضافى (مضاف و مضاف اليه) است. اضافه اين دو لفظ، به همه علوم و معارف مربوط به قرآن اشاره دارد و لفظ «علوم» آن، جمع است زيرا مراد از آن يك علم مرتبط با قرآن نيست بلكه مقصود همه علومى است كه در خدمت قرآن و يا مستند به آن است. بر اين اساس علومى چون تفسير، قراءات، رسم الخط، اعجاز، اسباب النزول، ناسخ و منسوخ، اعراب قرآن، غريب القرآن، علوم دينى و زبان عربى و ... را در بر دارد. به ديگر عبارت، اين مركب اضافى، هم شامل «علوم في القرآن» و هم «علوم للقرآن» است.
اما «علوم فى القرآن» كه- تقريبا به معناى وصفى (العلوم القرآنية) نزديك است- همان دانشهاى قرآنى است يا دانشهايى كه در آيات الهى وجود دارد و از قرآن به دست مى آيد. اين معنى نزد پيشينيان متداول بود و برخى قرآن را شامل همه علوم (علوم عيان و پنهان اعتقادى و عملى دينى و هم علوم دنيوى) مى دانستند.
اما در «علوم للقرآن» معناى اضافى از تركيب علوم القرآن- كه شامل همه علوم دينى و عربى بود- رخت بربسته و براى علمى مدون، عَلَم و اسم خاص شده است كه از آن به اصطلاح علوم قرآن تعبير گرديده است.
موضوع علوم قرآن، بررسى قرآن مجيد از جنبه هاى مختلف و مرتبط ياد شده در تعريف است. فائده اين علم، به فرهنگ والا و فراگير قرآن مجيد و شناخت معارف ارزشمند آن و آمادگى دفاع خوب از حريم آن و آنگاه آسانى ورود به تفسير قرآن، باز مى گردد.
تفاوت علوم قرآنی با معارف قرآنی
علوم قرآنی اصطلاحی است درباره مسائلی مرتبط با شناخت قرآن و شئون مختلف آن. فرق میان علوم قرآنی و معارف قرآنی آن است که علوم قرآنی بحثی بیرونی است و به درون و محتوای قرآن از جنبه تفسیری کاری ندارد. اما معارف قرآنی کاملا با مطالب درونی قرآن و محتوای آن سر و کار داشته و یک نوع تفسیر موضوعی به شمار می رود.[۲]
مباحث علوم قرآنی
مباحث اصلی که در علوم قرآنى مطرح می شوند عبارتند از: اسامی و صفات قرآن، تاریخ قرآن، اعجاز قرآن، ترجمه قرآن، تفسیر قرآن، تقسیمات قرآن، خصایص قرآن، دلالت الفاظ قرآن، فضایل قرآن، قرائت قرآن و تجوید.
تاریخ قرآن
در تاریخ قرآن به سه مبحث اصلی پرداخته می شود: نزول قرآن، جمع قرآن و اسباب نزول قرآن.
دلالت الفاظ قرآن
در بحث دلالت الفاظ نیز به موضوعات زیر پرداخته می شود: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر و ناسخ و منسوخ.
اعجاز قرآن
در بحث اعجاز قرآن به وجوه اعجاز قرآن و بحث تحریف یا عدم تحریف در قرآن و... پرداخته می شود.
ترجمه قرآن
در بحث ترجمه قرآن به گونه های ترجمه قرآن مثل ترجمه تفسیری، عرفی و لفظی قرآن اشاره می شود.
فضایل قرآن
همچنین در بخش فضایل قرآن به فضایل سور و آیات و فضایل عمومی قرآن مثل فضیلت حفظ، خواندن، استماع، تدبر و نگاه به قرآن پرداخته می شود.
شناخت دقيق غالب اين بحث‌ها در شناخت محتواى قرآن دخيل بوده و مى‌تواند ما را در تفسير صحيح از قرآن يارى دهد. به عنوان مثال شناخت آيات و سور مكى و مدنى که در تقسیمات قرآن مطرح می شود مى‌تواند ما را در شناخت موقعيت زمانى و مكانى نزول آيات كه در برخى موارد همچون قرينه‌هاى حاليه در تفهيم مراد آيات عمل مى‌كنند، يارى دهد.
ضرورت علوم قرآن
آنچه موجب ضرورت یافتن غالب مباحث علوم قرآنی می گردد ماهیت و ویژگی های این کتاب آسمانی است. ازجمله آنها اینکه:
- نزول آیه ها به شیوه وحیانی از سوی خدای عزیز حکیم «تَنْزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ»[۳] در مدت زمانی بیست و سه سال در شرایط و موقعیت های متفاوت اجتماعی و فرهنگی انجام پذیرفت. و قطعا علم به این مسائل می تواند بر چگونگی فهم آیات قرآن تاثیر بگذارد (علومی همچون اسباب النزول و مکی و مدنی به همین خاطر به وجود آمده است).
- این کتاب در متن خود آیه های خویش را با صراحت به محکمات و متشابهات تقسیم می نماید: «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ»[۴] و به دنبال آن از اصل بودن آیات محکمات نسبت به متشابهات، برخورداری آیه ها از تأویل و علم به تأویل سخن می گوید. (منشاء مباحثی همچون محکم و متشابه و تاویل).
- قرآن با نزول به زبان فصیح و عربی «عَلَىٰ قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ»، «بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ»[۵] بهره گیری از تمثیل را اصلی فراگیر در اسلوب بیانی خود برمی شمارد: «وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِي هَٰذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ»[۶] (این ویژگی موجب طرح مباحثی همچون مثل ها و قصه های قرآنی می گردد).
- از سوی دیگر ورود به متن کتابی چند بُعدی بدون تاریخ شناسی، ساختارشناسی و زبان شناسی آن امکان پذیر نیست. شناخت زبان، ادبیات و منطق کتاب آسمانی تا آنجا که پرده از مطالب ارائه شده در آن بردارد، بدون تردید پیوست به قواعد و ضوابطی است که قبل از ورود به حوزه تفسیر بایسته است شناخته شود.[۷]
تاریخچه علوم قرآنى
برخی پیدایش علوم قرآن را به عنوان دانشی تعریف شده در قرن پنجم می دانند. زمانی که علی بن ابراهیم سعید مشهور به حوفی (430 ق) کتاب البرهان فی علوم القرآن را نوشت. ولی زرقانی (1367 ق) پیدایش اولین تألیفات در شاخه های علوم قرآن را به قرن سوم می رساند و می نویسد: از اولین مؤلفان انواع علوم قرآن، علی بن مدینی (232 ق) است که کتابی در اسباب نزول نوشت و ابو عبید قاسم بن سلام (224 ق) رساله ای در ناسخ و منسوخ نگاشت. اما نگاهی به آثار مکتوب پیشین نشان می دهد در شاخه های علوم قرآن قبل از رساله های یاد شده آثار دیگری نیز ثبت شده است[۸]:
- یحيى بن يعمر (م 89) كتابى در قرائت نگاشته است.
- حسن بصرى (م 110) کتاب نزول القرآن و عدد آیات القرآن را داشته است.
- از عبدالله بن عامر یحصبی (118 ق) رساله ای در اختلاف مصاحف شام، حجاز و عراق ثبت شده است.
- عطاء بن ابى مسلم ميسرة الخراسانى (م 135) کتابی در ناسخ و منسوخ داشته است.
- محمد بن سائب كلبى (م 146) کتابی در احكام القرآن.
- ابان بن تغلب (م 141) تالیفاتی در علم قرائت، معانى قرآن و غريب القرآن.
ابن نديم در كتاب الفهرست خويش نام بسيارى از دانشمندان و كتب آنان را كه تا زمان او، يعنى قرن چهارم در زمينه‌هاى قرآنى وجود داشته است، ذكر نموده كه خود گوياى كثرت تأليفات در زمينه‌هاى مختلف است و ما تنها به ذكر ارقام و اعداد آن اكتفا مى‌كنيم:
- تفسير، حدود 45 كتاب.
- معانى القرآن، بيش از 20 كتاب.
- لغات القرآن، 6 كتاب.
- قرائات، بيش از 20 كتاب.
- النقط و الشكل للقرآن، 6 كتاب.
- متشابه القرآن، 10 كتاب.
- ناسخ القرآن و منسوخه، 18 كتاب.
از قرن پنجم به بعد مباحث قرآنى به صورت گسترده‌تر مورد عنايت دانشمندان قرار گرفت و تأليفات قرآنى رو به افزايش نهاد. گفتنى است كه اصطلاح علوم قرآنى آن گونه كه فعلا رايج است با آنچه كه در چند سده‌هاى نخستين مصطلح بود، متفاوت است.
علوم قرآنى، در گذشته بر مباحث تفسيرى قرآن نيز اطلاق مى‌شد، در واقع علم تفسیر، علمى از علوم قرآنى بوده است همانند علم اعجاز قرآن، علم تاريخ قرآن، علم ناسخ و منسوخ و... به تدريج كثرت و تنوع مباحث سبب گرديد، ميان مباحث علوم قرآنى و علم تفسير نوعى مرزبندى به وجود آيد.
زرقانى مى‌گويد: معروف ميان نويسندگان فن علوم قرآنى اين است كه اولين زمان ظهور اين اصطلاح، قرن هفتم است ولى در دارالكتب المصرية به كتابى از على بن ابراهيم بن سعيد مشهور به حوفى (م 430) برخوردم به نام البرهان فى علوم القرآن در سى مجلد كه پانزده مجلد آن فعلاً موجود است. بنابراين ما مى‌توانيم تاريخ اين فن را آغاز قرن پنجم بدانيم.
وى پس از بحثى در تاريخچه علوم قرآنى چنين نتيجه‌گيرى مى‌كند كه علوم قرآنى به صورت يك فن از اواخر قرن چهارم بدست ابراهيم بن سعيد حوفى اعلام وجود نموده و در قرن ششم و هفتم هجرى در دامان ابن جوزى (م 597) و سخاوى (م 641) و ابوشامه (م 665) پرورش يافت.[۹]
از میان آثار موجود مهم ترین کتابها در زمینه علوم قرآنی اساسا دو کتاب البرهان و الاتقان می باشند.
البرهان فی علوم القرآن، تألیف امام بدر الدین محمد زرکشی (متوفی 794 هجری) است. ایشان از برجسته ترین علما و دانشمندان قرن هشتم می باشد. کتاب وی البرهان زبده ترین کتاب در مباحث علوم قرآنی است. این کتاب شمول و گستردگی را با ایجاز و ایفاء در عبارت به هم آمیخته است. نامبرده مباحث قرآنی را تا 47 نوع پیش برده و درباره هریک آنچه لازم بوده است گرد آورده است.
الاتقان فی علوم القرآن، تألیف جلال الدین عبدالرحمان سیوطی (متوفی 911 هجری) است. او در تمامی علوم حدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامی ید طولایی دارد و تألیفات گرانبهایی از خود باقی گذارده است.[۱۰]
پس از الاتقان چندان با اثر قابل توجهى رو به رو نمى شويم، بلكه بيشتر نگارشهاى علوم قرآن تنها در زمينه هايى خاص صورت گرفت. با اين حال در قرن اخير دانشمندان فراوانى در زمينه هاى مختلف علوم قرآنى تأليفات ارزشمندى را عرضه نموده اند كه به برخى از آنها اشاره مى شود:
مناهل العرفان فى علوم القرآن تأليف محمد عبد العظيم زرقانى؛
مباحث فى علوم القرآن تأليف دكتر صبحى صالح؛
تاريخ القرآن تأليف ابو عبداللّه زنجانى؛
تاريخ قرآن تأليف دكتر محمود راميار؛
پژوهشى در تاريخ قرآن كريم تأليف دكتر سيد محمدباقر حجتى؛
البيان فى تفسير القرآن تأليف مرحوم آية اللّه خويى؛
التمهيد فى علوم القرآن تأليف مرحوم آيت اللّه محمدهادى معرفت؛
حقايق هامّة حول القرآن الكريم تأليف سید جعفر مرتضی عاملی.[۱۱]
رابطه علوم قرآنی با سایر علوم
نگاه به مجموعه مباحثی که با عنوان علوم قرآنی در کتابها و نگاشته های گذشته و حال منعکس شده، مشخص می نماید که مباحث علوم قرآن با دانش های اسلامی زیر اشتراک دارند:
- تاریخ و سیره: مباحثی همچون حالات پیامبر(ص) قبل و پس از نزول قرآن، سیر تاریخی تدوین و شکل گیری قرآن، اهتمام پیامبر(ص) و صحابه به تدوین و کتابت قرآن، کاتبان و حافظان قرآن، برخورد خلفا با مسائل مربوط به قرآن، تاریخ شکل گیری نخستین تفاسیر و تـرجمه های قـرآن، قرّای قرآن، اهتمام مسلمانان و تلاشی که برای نـشر و تـرویج قرآن انجام یافته، تاریخ خوشنویسی و تذهیب قرآن و.... از جمله مباحث تاریخی است که با صـرف نظر از علوم قرآنی در کتاب‌های تاریخ و سـیره به آن تـوجه شـده اسـت.
- حدیث: خـاستگاه اولیـه علوم قرآنی حدیث بوده و آنـچه دربـاره قـرآن یا معارف و آمـوزه های آن از زبـان پیامبر(ص)، امامان(ع)، یا از صـحابه و تابعان نقل شده، در قالب احادیث انعکاس یافته و برای ما نقل شده است و به‌رغم جدا شـدن و اسـتقلال علوم قرآن از حدیث، همچنان بهترین مـنبع و آبـشخور برای دسـتیابی بـه گـزاره های علوم قرآنی جوامع حـدیثی است؛ برای نمونه، ثقة‌الاسلام کلینی افزون بر انعکاس روایات فراوانی در زمینه علوم قرآنی در باب‌های پراکنده کافی، کـتابی خاص باعنوان کتاب فضل القرآن را بـه ایـن امـر اخـتصاص داده است. نیز علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار فصلی مستوعب برای این مبحث گشوده است.
- ادبیات: علومی همچون لغت و اشتقاق، صرف، نحو، معانی، بیان، بدیع؛ دانش‌هایی که بـه اذعـان بسیاری از صاحب نظران به برکت قرآن و برای شناخت و فهم عمیق تر این کتاب آسمانی شکل گرفته اند. کـتاب‌هایی هـمچون المفردات فی غریب القرآن راغب اصفهانی، مجمع البحرین طریحی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم حسن مـصطفوی از جـمله آثـار ماندگاری است که برای تبیین مفاهیم واژ ه های قرآن فراهم آمده اند. افزون بر این کـتاب‌ها حـتی منابع لغت عام همچون لسان العرب و تاج العروس مشحون از مباحث واژه شناسی آیات قرآن است و ابـن‌منظور در مـقدمه لسـان العرب تصریح می کند که این کتاب را برای خدمت قرآن و تسهیل فهم و تفسیر آن فراهم ساخته اسـت.
- کلام: تبیین چگونگی وحی دربـاره پیامبران و چـند و چون وحـی بـر پیامبر اعظم(ص)، تبیین معجزه اثباتگر رسالت آن حضرت، یعنی قرآن و وجوه اعجاز آن، تحدی قرآن و ناکامی معارضان آن در عرصه هماوردی و اثبات تحریف ناپذیری آن از جـمله مباحث کلامی است که با عـلوم قرآن نیز اشتراک دارد.
- اصول فقه: از جمله مباحث علوم قرآنی شناخت گونه های مضمونی آیات از قبیل عام و خاص، مطلق و مقیّد، مجمل و مبیّن و... اسـت کـه از جمله مسائل علم اصول به‌شمار می‌رود. هر چند نگاه اصولیان به این اقسام فقط به آیات قرآن اختصاص نیافته و شامل روایات نیز می‌شود.[۱۲]
پانویس
- ↑ ابراهیم اقبال؛فرهنگ نامه علوم قرآن،تهران: امیرکبیر،چاپ اول،1385، ص:19تا 25(با تلخیص)
- ↑ محمدهادی معرفت؛علوم قرآنی،قم، التمهید،چاپ چهارم، 1386، صفحه7
- ↑ سوره زمر:1؛ سوره جاثیه: 2؛ سوره احقاف: 2
- ↑ سوره آل عمران: 7
- ↑ سوره شعراء: 194 و 195
- ↑ سوره اسراء: 89؛ سوره کهف: 54
- ↑ سید محسن سادات فخر؛ پیشینه و بایستگی علوم قرآن: فصلنامه حسنا، شماره 3، زمستان 1388(20 تا 39)،صفحه 32 تا35(با تلخیص) در دسترس در پایگاه مجلات تخصی نوردر دسترس در پایگاه مجلات تخصی نور
- ↑ سید محسن سادات فخر؛ پیشینه و بایستگی علوم قرآن: فصلنامه حسنا، شماره 3، زمستان 1388(20 تا 39)،صفحه 32 تا35(با تلخیص) در دسترس در پایگاه مجلات تخصی نوردر دسترس در پایگاه مجلات تخصی نور
- ↑ درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته.
- ↑ محمدهادی معرفت؛ علوم قرآنی،قم،التمهید، چاپ چهارم، 1386، صفحه13-14
- ↑ محمدباقر ملکیان؛ علوم قرآن در تفسير الميزان و آثار علامه طباطبايى قدس سره،تهران:اسوه،چاپ اول،1388، صفحه 15
- ↑ علی نصیری، فلسفه علوم قرآنی، قبسات، شماره 39و40، بهار و تابستان1385، 221 تا 248، صفحه 229 تا 235 در دسترس درپایگاه مجلات تخصصی نور
