البرهان فی علوم القرآن (کتاب)

این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

نویسنده	بدرالدین محمد زرکشی
موضوع	علوم قرآنی
زبان	عربی
تعداد جلد	۴
	محمد ابوالفضل ابراهیم
البرهان فی علوم القرآن

«البُرهان فی علوم القرآن» اثر بدرالدین محمد زرکشی (م، ۷۹۴ ق)، در علوم قرآنی است. مؤلف با استفاده از منابع مختلف تفسیری، فقهی، ادبی و تاریخی متقدم، به تألیف کتابی مستقل در این موضوع پرداخته است.

مؤلف

بدرالدین محمد بن بهادر زَرکَشی (۷۴۵-۷۹۴ ق)، فقیه شافعی، مفسر، محدث و ادیب مصری در قرن ۸ هجری و از شاگردان ابن کثیر دمشقى بود.

شمس‌الدین برماوى، شاگرد زرکشى، در اشاره به استادش گفته است: وى همه اوقات خود را صرف فراگیرى علم می‌کرد و به کارى دیگر اشتغال نداشت.

«البرهان فی علوم القرآن» کتاب معروف او در علوم قرآنی است. برخی دیگر از تألیفات او عبارتند از: اعلام الساجد بأحکام المساجد، البحر المحیط، سلاسل الذهب، شرح جمع الجوامع، الفصیح فی شرح صحیح البخاری.

معرفی کتاب

پیش از بدرالدین زرکشی، برخی از علما در ضمن متون تفسیری و به طور حاشیه ای در تفاسیر و جوامع حدیثی خود، درباره علوم قرآنی مطالبی آورده بودند، مانند حوفی نحوی (متوفی ۳۳۰) که در کتاب البرهان خود مطالبی مختصر درباره آن نقل کرده بود؛ اما زرکشی با استفاده از منابع مختلف از جمله کتابهای تفسیری، ادبی، فقهی و تاریخی، به تألیف کتابی مستقل درباره علوم قرآنی پرداخت. در واقع این کتاب که چکیده ای از آرای محققان متقدم است.

از کتاب «البرهان» در تألیف کتابهای دیگر استفاده شده است، از جمله سیوطی (م، ۹۱۱ ق) آن را در تألیف «الاتقان فی علوم القرآن» خود اساس قرار داده است. به عقیده سیوطی، هر کس پس از زرکشی در زمینه علوم قرآنی تألیفی دارد، بر البرهان تکیه کرده است. اما کتاب «البرهان» زرکشی پس از آمدن «الاتقان» سیوطی، در جوامع علمی متروک ماند و تعداد اندک نسخه‌های خطی آن نشان دهنده همین مطلب است.

محتوای کتاب

کتاب «البرهان فی علوم القرآن»، مشتمل بر یک مقدمه، دو فصل و ۴۷ باب می باشد. فصل اول درباره کلیات تفسیر، مانند انواع تفسیر و فصل دوم درباره علوم قرآنی و منشأ آن است که بر مبنای نظریات مختلف علما، وجوه گوناگونی درباره آن مطرح شده است.

سپس ۴۷ باب، هر یک در بیان یکی از انواع علوم قرآنی آمده که عبارتند از:

سبب نزول؛ ارتباط آیات با یکدیگر؛ فاصله آیات؛ وجوه و نظایر؛ علم به آیات متشابه؛ علم به آیات مبهم؛ درباره سرآغاز سوره ها؛ درباره پایان سوره ها؛ آیات مکی و مدنی؛ نخستین قسمتی که از قرآن نازل شد؛ چگونگی نزول قرآن؛ گردآوری قرآن و صحابه حافظ قرآن؛ تقسیم بندی قرآن بر حسب سوره ها و ترتیب سوره ها، آیات و تعداد آنها؛ نامهای قرآن؛ آنچه در قرآن به «لغت» (گویش) غیرحجازی است؛ آنچه در قرآن از لغات غیرعربی است؛ غریب القرآن؛ شناخت تصریف؛ شناخت احکام؛ شناخت لفظ یا ترکیب نیکوتر و فصیحتر؛ تفاوت کردن الفاظ بر اثر زیاد یا کم شدن؛ وقف و ابتدا؛ شناخت توجیه قرائات؛ علم به رسم الخط قرآنی؛ فضایل قرآن؛ خواص قرآن؛ آیا در قرآن قسمتی بهتر از دیگری است؟؛ آداب تلاوت قرآن؛ آیا جایز است که در نوشتار، قسمتی از آیات قرآن به کار رود؟؛ امثال قرآن؛ احکام قرآن؛ جدل در قرآن؛ ناسخ و منسوخ قرآن؛ توهم اختلاف در قرآن؛ محکم و متشابه؛ حکم آیات متشابهی که درباره صفات خداوند است؛ اعجاز قرآن؛ وجوب تواتر قرآن؛ یاری سنّت در فهم قرآن؛ تفسیر قرآن؛ وجوب در مخاطبات؛ بیان حقیقت و مجاز قرآن؛ کنایه و تعریض؛ اقسام معنای کلام؛ تعدادی از اسلوبهای بلاغی قرآن و ابزاری که مفسر به آن نیاز دارد.

مؤلف در هر یک از این مباحث، ابتدا تاریخچه پژوهش آن را بیان و خود آن را تعریف می کند، سپس به بررسی دیدگاه علما درباره آن مبحث می پردازد و از کتابها و دانشمندان بسیاری نقل قول می کند، از جمله از الکشاف زمخشری، المفردات راغب، تاریخ طبری، امالی سید مرتضی و اسباب النزول واحدی.

او میان آرای علما، مناظره ای غیابی به وجود می آورد، سپس از بحث ها نتیجه گیری می کند و سرانجام نظریه خود را می گوید و اِشکال عقاید علمای پیش از خود را با استدلالهای ادبی، تفسیری، فقهی و حدیثی مطرح می سازد و گاهی ذیل عنوان «فصل» به مطالب حاشیه ای یا شرحهای اضافی می پردازد تا سخن را تکمیل کند. وی به تناسب بلندی و کوتاهی مباحث، برخی از انواع را به فصول و بخشهای گوناگون تقسیم کرده و به چهار نوع واپسین (کنایه و تعریض، اقسام معنای کلام و ...) تفصیل بیشتری می دهد؛ از این رو البرهان از لحاظ ادبی بر دیگر کتب علوم قرآنی امتیاز دارد.

ترتیب منطقی انواع و فصول، بیان مشروح آرای گوناگون و دلایلِ قائلان به هر رأی، ایجاز و استحکام عبارات و نثر ساده، از ویژگیهای این کتاب است. در مقابله متن با منابعی که زرکشی از آنها سود جسته، دقت و صحت مطالب آن آشکار می شود، زیرا مؤلف با هوشمندی و تسلط بر انواع علوم، در شناخت انواع سخن، از دشوار و آسان و نادر و غریب و دریافت شاذّ و غیر شاذّ صاحبنظر بوده است.

منابع

• دانشنامه جهان اسلام، مدخل "البُرهان فی علوم القرآن" از ناهید باقری.